1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

Tishlar— ular ikki yoyga (yuqori va pastki) o‘xshab, yuqori va pastki jag'larning yacheykalarida joylashgan. Har tishda uchta (3) qism tavofut etiladi:

• koronkasi;

  
  

• bo‘yni;
  

• ildizi.
  

Shakli va faoliyatiga qarab quyidagilarga bo'linadi:

1. oldingi tishlar;

   
   

2. mayda jag‘ tishlar;

   
   

d) kattajag' tishlar.

Birinchitishlar 6—8 oyidapaydobo'lib, 2—3 yoshidahammasuttishlarichiqibbo'ladi (20 = 10 tatepada, 10 pastda). Sut tishlarining haqiqiy tishlarga almashinishi 7 yoshdan boshlanib, 13­14 yoshda tugaydi. Faqat aql tishlar 18-30 yoshda chiqadi. Doimiy tishlar 32 ta: 16 ta tepada 16 ta pastda. Tishlar koronkasining shakli va ildizning soniga qarab farqlanadi. Koronkaning shakliga qarab tishlarni: ovqatni kesuvchi; o'sib oluvchi; burdalovchi qoziq tishlar, maydalovchi kichik jag" tishlar, ezuvchi katta jag' tishlar deyiladi. Tish ichida bo‘shliq bo'lib, buni tishning eti yoki pulpa deyiladi. Tishning asosiy massasi dentin moddadan tashkil topgan. Dentin tish koronkasi sohasida emal bilan, ildizlari sohasida — sement bilan qoplangan.
Qattiq tanglay — suyak plastinkasidan iborat bo'lib, og'iz bo'shlig'idan ajratib turadi. Shakli jihatdan bo'rtib chiqqan gumbazning yuqori qismini eslatadi. Orqada yumshoq tanglayga o'tadi.
Yumshoq tanglay — muskul qavatidan tuzilgan bo'lib, u o'rta qismida uzayadi va tilchani host 1 qiladi. Yumshoq tanglay tilchasi bilan normada osilib turadi, muskullar qisqarganda tepaga va orqaga ko'tariladi.
777 — bu massiv muskulli a’zo. Til ovqatni mexanik jihatdan ishlashda, so'zlash jarayonida qatnashadi. Til shilliq parda bilan qoplangan. Tilni o'rta qismi — til tanasi deyiladi, oldingi qismi — til uchi va orqa qismi til ildizi deyiladi. Til 2 guruh muskullardan tashkil topgan.

• 1-guruhtilnixususiymushaklari; suyakdanboshlanib, tilnishilliqpardasiningharxilqismlarigayopishadi.

  
  

• 2-guruhdagi mushaklar ikkala tomonidan ham tilning shil­liq qavatiga birikkan bo‘ladi.

  
  

1-guruh muskullar qisqarganda bulun til harakatlanadi. 2-guruh muskullar qisqarganda tilning ayrim qismlarini joylashishi va shakli o‘zgaradi. Tilning pastki qismidagi shilliq parda og‘iz bo‘shlig^lining tagiga o‘tib, o‘rtada yog‘ilib, til yuganini hosil qiiadi. U ayrim hollarda yaxshi rivojlanmay, tilning harakatini cheklaydi.

Halqum — ovqat hazm qilish va nafas yo'llarining bir qismidir. U ichi bo'sh qavar a’zo bo^Llib, muskullar, fibroz pardalardan tashkil topgan, ichki tomonidan shilliq parda bilan qoplangan. Halqum — og‘iz va burun bo‘shlig‘ini — yuqoridan hiqildoq va pastdan qizilo‘ngach bilan bog'lab turadi. Oldinda joylashgan a’zolarga mos holda halqum uch qismiga bo‘linadi:

• burun halqum;

  
  

• o‘rta og'iz qismi — og‘iz-halqum;

  
  

• pastki hiqildoq qismi — ya’ni hiqildoq halqum.

  
  

Burun halqum faqat nafas olishda ishtirok etadi, uning devorlari puchaymaydi va ular harakatsizdir.

1. yuqori chegarasi — bosh suyakning asosi;

   
   

2. orqa devorini — umurtqa tashkil etadi;

   
   

4. oldingi devori yo‘q, bu yerda burun bilan lutashadi;

   
   

5. pastki chegarasi — qattiq tanglay.

   
   

Tishharakatidabuchegaraorqagasurilib, umurtqagayopishadivaburunhalqumnio‘rtaqismidanajratadi. BurunhalqumdahalqumgaochiladiganYevstaxiynayiningteshiklaribor. Eshituvnayiningteshigidanorqaroqdaburun-halqumniharbirdevoridachuqurcha — halqumcho'ntagiborbo‘lib, odatdao'nggalimfadenoidto'qimato'planganbo‘ladi. Bulimfadenoidtuzilmalarhalqummurtaklaridebataladi.

2. Halqumningo'rtaqismi — o'rtaog‘izqism — burunhalqumningdavomibo‘lib,

1. pastki chegarasi — til ildizi;

   
   

2. orqa devorini — umurtqa tashkil etadi;

   
   

4. oldi tomondan og‘iz bo‘shlig^Li bilan birlashadi — kattakon teshik orqali — bu teshikni bo'g'iz deyiladi;

   
   

5. yuqori chegarasi — qattiq tanglay.

   
   

Hiqildoq yuqorida yumshoq tanglay bilan chegaralanadi, pastda tilni ildizi bilan chegaralanadi, yon tomondan — oldingi va orqa tanglay yoylari bilan chegaralanadi.

Yumshoq tanglayning o'rta qismi o‘simta shaklida cho‘zilgan bo‘lib, u tilcha (uvula) deb ataladi. Yumshoq tanglay yon bo‘limlarida ajralib, oldingi va orqa tanglay yoylarini hosil qiladi. Ularda muskullar joylashgan bo‘ladi. Bu muskullar qisqarganda qarama-qarshi yoylar yaqinlashib, yutinish aktida, sfinkter sifatida ishtirok etadi. Yumshoq tanglayning o‘zida muskul joylashgan bo^llib, yumshoq tanglayni ko‘taradi va halqumni orqa devoriga qisadi. Bu muskulning qisqarishi tufayli eshitish nayining teshigi kengayadi (Yevstaxiy navi).
Yumshoq tanglayning ikkinchi muskuli uni yon tomonlarga tarang qilib tortadi va cho‘zadi, eshitish nayining faqat og‘zini kengaytiradi.
Tanglay yoylari orasida uchburchak o’yoqchalarda tanglay murtaklari joylashgan. Murtaklar normada himoya vazifasini bajaradi.
Hiqildoq — tog‘ay va yumshoq to'qimalardan tuzilgan keng, kalta nayga o‘xshaydi. U bo^Lyin sohasida 4—6 bo‘yin umurtqalari ro‘parasida joylashgan bo‘lib, 9 tog‘avdan iborat. Uchtasi toq, ya’ni:

1. Qalqonsimon tog‘ay.

   
   

2. Hiqildoqqopqog'i (ustkitog‘ayi).

   
   

3. Uzuksimon tog‘ay.

   
   

Juft tog'aylar: cho‘michsimon; shoxsimon hiqildoq tog‘ay, ponasimon hiqildoq tog‘aylardan tuzilgan.

Hiqildoq tog‘aylari bir-biriga nisbatan ma’lum harakatchanlikka yo'l qo‘yadigan boylamlar va bo‘ghmlar orqali o'zaro birlashgan.
Hiqildoq muskullari tashqi va ichki muskullarga ajratiladi:

1. guruhga tashqi hiqildoqni muayyan bir holatda tutib turadigan, uni ko‘taradigan va tushiradigan 3 ta juft muskullar kiradi. Bu muskullar hiqildoqning oldi va yon yuzasida joylashgan.

   
   

2. guruh (ichki)dagimuskullaresa — uchtaguruhgabo'linadi:

   
   

• ovoz pardalarini tortuvchi muskul;

  
  

• ovoz yorig'ini kengaytiruvchi muskul;

  
  

• ovoz yorig‘ini toraytiruvchi muskul.

  
  

3. Halqumning pastki, ya’ni hiqildoq — halqum bo‘limi.

   
   

Og‘iz-halqum va hiqildoq-halqum o‘rtasidagi chegara hiqildoq qopqog'ining yuqori cheti va til ildizi hisoblanadi.

Hiqildoq-halqum pastda voronkasimon torayib qizilo'ngachga o'tadi. Halqumning hiqildoq qismi 4—5 va 6-bo‘yin umurtqalarining oldingi sathida joylashgan.
Halqum pastki bo'limining asosiy qismi hiqildoqning orqasida shunday joylashadiki, hiqildoqning orqa devori halqumning ol­dingi dcvori bo'lib qoladi.
Halqumda 2 xil muskullar bor:

• qisuvchi (yuqori, o‘rtavapastki) — ketma-ket, to'lqinsimonqisqarib, ovqatniyutishnita’minlaydi, ya’niovqatniqizilo'ngach­ga yo'naltiradi;

  
  

• ko'taruvchi — boylamamuskullarhalqumniyuqorigako'taradivaovqatniqizilo'ngachtomonsuradi.

  
  

Traxeya-kekirdak, hiqildoqningdavomihisoblanib, ubevositauzuksimontraxeyaboylamibilanbog'langan (16—20).

Traxeyauzunsilindrsimonnaybo'lib, (uzunligi 11 — 13 sm) 6-bo‘yinumurtqatanasiningsathidanboshlanadi, 4—5-ko'krakumurtqalarisathidaesa 2taasosiybronxgabo'linadi. Bo'linganjoynitraxeyaayrisideyiladi (bifurkatsiyasi). Traxeyaniyonidoimiyhisoblanadi:
Erkaklarda 15-22 mm, ayollarda 13-18 mm, ko'krakyoshidagigo'daklarda 6-7 mm, 10 yoshlibolalarda 8—IImm.
Traxeyani ichki tomondan tebranuvchi silindrik epiteliy qoplagan. Shilliq parda bilan o'ralgan. Kiprikchalarning harakati yuqoriga tomon yo'nalgan. Traxeya devorining bo'sh turgan uchlari orqaga yo'nalgan 16—20 tog‘aysimon boylamlardan tuzilgan.
Traxeya ayridan ikkita asosiy bronxlar bor bo‘lib, o'ng tomondagisi chap tomonga qaraganda kaltaroq va kengroq. O'ng bronxning uzunligi 3 sm, chapniki 5 sm, o'ng bronxlar traxeyaning davomi hisoblanadi. Shuning uchun yot jismlar shu yerga tushadi. Birlamchi bronxlar o'pkaga yo‘nalib, ikkilamchi bronxlarga bo'linadi.
O'ng bronx — uchtaga bo'linadi, chap bronx — ikkiga bo'linadi, shunga qarab o'ng tomondagi o‘pka uch bo'limdan, chap tomondagi o‘pka ikki bo'limdan tuzilgan. o’pkaning alveolalarida havo almashinadi: nafas olingandagi havodan qonga kislorod o'tadi va qondan karbonat angidrid havoga o'tadi.
O'pkalar ko'krak qafasida joylashadi, ular orasida bo'shliq bo'lib, unda yurak, aorta, qizilo'ngach joylashgan.
Tashqi tomondan o'pka seroz parda bilan (plevra) qoplangan.
Tovush hosil bo'lishida nafas olish apparatining uchta asosiy bo'limi:

• o'pka, bronxlar, traxeya (pastki rezanator);

  
  

• hiqildoqning tovush apparati, xususan tovush boylamlari;

  
  

• og'iz bo'shlig'i, burun va uning atrofidagi qo'shimeha sinuslarni rezonatsiya qiladigan pastki jag', lab, langlay va lunjlarning harakati tufayli o'z shaklini o'zgartiruvchilar ishtirok etadi (yuqoridagi rezinator).