1 Mavzu: O’zbekiston Raspublikasi agrar siyosatining mazmuni, maqsadi va asosiy yo’nalishlari. Reja
Yüklə 427,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2
Agrar siyosatni amalga oshirishning vosita va mexanizmlari Mamlakat agrar siyosatini samarali amalga oshirish uchun bir qator qiyinchiliklar ham mavjudki, ularni e’tiborga olmasdan rivojlanish strategiyasini tanlash mumkin emas. Shuning uchun ham agrar siyosatni to’g’ri tanlash iqtisodiy islohotlarning samarali borish garovidir. Davlat tomonidan agrar siyosat orqali tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi: • agrosanoat majmui mahsulotlari ishlab chiqarishni barqarorlashtirish va rivojlantirish; • O’zbekiston oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash; • aholini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashni yaxshilash; • qishloq xo’jaligi va boshqa tarmoqlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni qo’llab-quvvatlash va takomillashtirish; • agrar soha va sanoat sohalari ishlab chiqaruvchilari daromadlari darajasini bir- biriga yaqinlashtirish; • mahalliy tovar ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish. • Davlat tomonidan agrar siyosati orqali tartibga solish quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi: • oziq-ovqat, xom-ashyo va qishloq xo’jaligi mahsulotlari bozorlarini shakllantirish va rivojlantirish; • moliya, kredit, sug’urta, imtiyozli soliqqa tortish; • tashqi iqtisodiy faoliyatda mahalliy ishlab ishlab chiqaruvchilar manfaatlarini himoyalash; • agrosanoat ishlab chiqarish sohalarida ilmiy faoliyatni qo’llash va fanni rivojlantirish; • qishloq joylarda ijtimoiy sohalarni rivojlantirish. Davlat agrar siyosati orqali tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin: • bevosita ta’ sir qilish usullari; • bilvosita ta’ sir qilish usullari; • tashqi iqtisodiy usullar. Markazdan boshqarish tartibi ustun bo’lgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari ustun bo’lsa, bozor iqtisodiyoti esa asosan iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog’langan. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va ta’qiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi. Tartibga solishning ma’muriy vositalaridan foydalanilganda yaxlit takror ishlab chiqarish jarayoni yoki uning alohida tomonlarini to’g’ridan-to’g’ri tartibga solish ko’zda tutiladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo’lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o’z ifodasini topadi. Shuningdek, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning bir qator shakllarini ham ajratib ko’rsatish mumkin: - davlat iqtisodiy dasturlarining ishlab chiqilishi; - ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, ixtirolarni davlat tomonidan rag’batlantirish hamda iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy siljishlarni ta’minlash; - investisiya jarayoni va iqtisodiy o’sishni davlat tomonidan tartibga solish; - ishchi kuchi bozoriga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish; - qishloq xo’j aligini davlat tomonidan tartibga solish va boshqalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida qishloq xo’jaligini o’ziga xos bo’lgan bir qator xususiyatlari ta’sirida agrar tarmoqdagi xo’jalik yuritish subyektlari faoliyatini tartibga solishda davlatning roli muhimligicha qolmoqda. Bu, eng avvalo, qishloq xo’jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi bo’lgan yer hamda boshqa bir qator resurslar umummilliy, davlat mulki ekanligi, ulardan samarali va oqilona foydalanishni davlat mulki ekanligi, ulardan samarali va oqilona foydalanishni davlat tomonidan tartibga solish jamiyatimiz uchun nihoyatda zarurligi bilan bog’liq. Shu bilan birga agrar tarmoqda xo’jalik yuritishning shartnomaviy- huquqiy bazasini yaratish, soliq, moliya-kredit va narx mexanizmlari orqali tartibga solish har qanday xo’jalik yuritish sharoitlarida ham o’z ahamiyatini yo’qotmaydi. Agrar soha rivojlanishining hozirgi holati, tarmoq investision jozibadorligining nisbatan pastligi, kapitalning sekin aylanishi, qishloq xo’jaligida tadbirkorlik bilan shug’ullanishning o’ta tavakkalchilikka moyilligi hukumat tomonidan agrar siyosatni olib borishda har tomonlama puxta o’ylangan va tizimli yondoshuvni talab etadi. Bunday siyosat yuritish agrar sohasida bozorning salbiy ta’sirlarini yumshatish, tarmoqning raqobatbardoshligini oshirish, uzoq muddatli iqtisodiy sur’atlarini va mamlakatning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash imkonini beradi. Amerikalik iqtisodchi olimlar K.R.Makkonnel va S.L.Bryular davlatning agrar sohaga faol aralashuvi zaruriyatini quyidagi muammolarga bog’laydilar: - qishloq xo’j alik mahsulotlariga bo’lgan talabning noelastikligi; - texnik rivojlanish natijasida fermerlar mahsulotlarining talabdan oshiqcha ishlab chiqarilishi; - qishloq xo’j alik resurslarining nisbatan immobillik xususiyati; - qishloq xo’j aligi mahsulotlari bozorida sof raqobat kurashi hukm surgan holda, unga resurslar yetkazib beruvchi bozorlarda monopoliya elementlarining mavjudligi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining tabiiy-iqlimiy sharoitlarga bog’liqligi bu tarmoqda narxlar va fermer xo’jaligi daromadining barqarorligiga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Masalan, qulay ob-havo sharoitida bozorga talabdan ortiqcha mahsulotning kirishi narxlarning keskin pasayishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatni ko’proq g’alla, sabzavot, poliz, meva va uzum mahsulotlari bozorida kuzatish mumkin. Ba’zan narxlarning bunday pasayishi mahsulot tannarxini qoplashga ham imkon bermasligi oqibatida fermerlar katta zarar ko’radi. Tabiiyki, bunday sharoitlarda agrar sohada erkin bozor munosabatlari amal qilayotgan bo’lsa, fermerlar xonavayron bo’lishi turgan gap. Ikkinchi bir yili ob-havoning noqulay kelishi (qurg’oqchilik, sel, jala va hokazo) hosilning keskin kamayib ketishiga va natijada narxlarning haddan tashqari qimmatlashib ketishiga sabab bo’lishi mumkin. Bunday hollarda fermerlar hosilning kamayib ketishidan zarar ko’rsalar, iste’molchilar narxlarining balandligidan aziyat chekadilar. Ko’rinib turibdiki, har ikkala holda ham fermer ko’proq zarar ko’radi va bu holat qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini davlat tomonidan tartibga solish va qo’llab-quvvatlash zaruriyatini yuzaga keltiruvchi omillardan biri sifatida yuzaga chiqadi. Davlatning agrar iqtisodiyotni tartibga solishdagi asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni belgilash mumkin: 1. Ma’muriy-huquqiy tartibga solish vazifasi - fermer xo’jaliklari faoliyatining tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa asoslarini tartibga solib turuvchi qonuniy me’yorlar hujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish va ularga rioya etilishini nazorat etishni nazarda tutadi. 2. Huquqiy himoyalash va kafolatlash vazifasi - fermer xo’jaliklarining barqaror rivojlanishini, boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar bilan teng sharoitlarda faoliyat yuritishini ta’minlashga va ular faoliyatiga turli nazorat etuvchi hamda tekshiruvchi organlarning noqonuniy aralashuvlarini cheklashga imkon beruvchi qonuniy-me’yoriy asoslarini yaratish va ularga rioya etilishini nazorat etishni nazarda tutadi. 3. Barqarorlashtirish vazifasi - agrar iqtisodiyotda inqirozli holatlarni bartaraf etish, ishlab chiqarishning pasayishiga yo’l qo’ymaslik, inflyasiya va ishsizlik darajasini kamaytirish, qishloq xo’jaligi tarmoqlari tarkibining mutanosibligini ta’minlash bilan bog’liq. 4. Rag’batlantirish vazifasi - fermer xo’jaliklarini, shuningdek, ularga xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar faoliyatini turli iqtisodiy dastaklar yordamida rag’batlantirish va qo’llabquvvatlash choralarini ifodalaydi. 5. Taqsimlash vazifasi - ijtimoiy adolat va himoyalash sifatida daromadlarni qayta taqsimlash, shuningdek, fermer xo’jaliklarining moddiy-texnikaviy resurslardan imtiyozli asoslarda foydalanishiga sharoit yaratish maqsadida resurslar taqsimotiga tuzatishlar kiritish bilan bog’liq. 6. Ijtimoiy kafolatlash vazifasi - ijtimoiy ta’minot va himoyalashning samarali tizimini yaratish, shuningdek fermer xo’jaliklarining ta’lim, sog’liqni saqlash va madaniy tadbirlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish bilan bog’liq chora-tadbirlarni o’z ichiga oladi. 7. Muhofaza qilish vazifasi - qishloq xo’jaligini salbiy xarakterdagi tashqi ta’sirlardan (masalan, atrof-muhitning ifloslanishi, qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlarning sho’rlanishi, qurg’oqchilik yoki tabiiy-ofatlar va b.) saqlash, tovar ishlab chiqaruvchilarini tashqi eksportyorlardan yoki jahon bozoridagi kuchli raqobatdan himoyalash kabi vazifalardan iborat. 8. Nazorat etish vazifasi - qonuniy-me’yoriy hujjatlar, hukumat qarorlari va boshqa hujjatlarning bajarilishi ustidan nazorat o’rnatish bilan bog’liq. 9. Axborot-maslahat ta’minot vazifasi - fermer xo’jaliklarining axborot ta’minoti tizimidan teng sharoitlarda, to’siqlarsiz foydalanish imkoniyatini yaratish, ular uchun iqtisodiy muammolarning samarali yechimini topish, xom- ashyo va resurslar ta’minoti, ilg’or texnika va texnologiyalarni qo’llash yuzasidan maslahat berishni nazarda tutadi. 10. Analitik-tahlil vazifasi - davlatning fermer xo’jaliklari rivojlanishini kuzatib borish, chuqur tahlil qilish va shu asosda tegishli chora-tadbirlar ishlab chiqish vazifasini nazarda tutadi. 11. Ekspertlik vazifasi - fermer xo’jaliklari va agrar tarmoqni barqaror rivojlantirishga oid loyihalarni, dasturlarni, shuningdek mahsulot va tovarlarni davlat standartlariga mos kelishini davlat ekspertizasidan o’tkazish hamda tegishli xulosalar chiqarishdan iborat. 12. Tashqi iqtisodiy faoliyatni muqobillashtirish vazifasi - xalqaro bozorlarda fermer xo’jaliklari manfaatlarini himoyalash, imtiyozli bojxona ta’riflari va soliqlar orqali eksport uchun qulay iqtisodiy muhit hosil qilish tadbirlaridan iborat. 13. Istiqbolni belgilash vazifasi - agrar tarmoq va fermer xo’jaliklarini istiqbolda rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlarini belgilash choralarini izchil amalga oshirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Fermer xo’jaliklarini davlat tomonidan tartibga solish va qo’llab- quvvatlashning turli shakllari, usullari, mexanizmlari va dastaklarini o’z ichiga muayyan tizim shakllangan bo’lib, bu tajribalarni o’rganish agrar sohani qo’llab- quvvatlashning milliy tizimini shakllantirishga yordam berishi mumkin. Shunday qilib, davlat tomonidan agrar siyosatni tartibga solishning qarab chiqilgan barcha ichki va tashqi iqtisodiy usullari (vosita va dastaklari) birgalikda milliy iqtisodiyot agrar sektorida takror ishlab chiqarish jarayoniga va mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalariga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Yüklə 427,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|