1-Mavzu: Retsepsiya retseptor hujayralar tuzilishi va faoliyati. Sinergetika konsepsiyasi. Entropiya haqida tushu

---

1-Mavzu: Retsepsiya retseptor hujayralar tuzilishi va faoliyati. 
Sinergetika konsepsiyasi. Entropiya haqida tushu 
 
Retsepsiya ( fiziologiya ) - bu mexanik, termal, elektromagnit, kimyoviy va 
boshqa ogohlantirishlarni organizm tomonidan nerv signallariga idrok etish va 
o'zgartirish (o'zgartirish) . Fiziologiyada tashqi va ichki muhit ta'siri haqidagi barcha 
tasavvurlar odatda "qabul qilish" tushunchasi bilan birlashtiriladi. Biroq, nerv 
retseptorlari tomonidan qabul qilingan hamma narsa sezilmaydi , ya'ni ongga kiradi. 
Qabul qilish tushunchasi sezgirlik tushunchasidan kengroqdir . Masalan, mushak- 
skelet tizimidan serebellumga signallar . Ular mushaklarning ohangini tartibga 
soladi va harakatlarni muvofiqlashtirishda ishtirok etadi , lekin ulardan impulslar 
his-tuyg'ularga 
olib 
kelmaydi.
Retseptorlar [lot. receptor – qabul qiluvchi] – tashqaridan (eksterotseptorlar) 
yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va uni 
nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv tizimiga oʻtkazib beradigan sezuvchi 
nerv 
tolalari 
uchlari 
yoki 
maxsus 
hujayralar
Eksterotseptorlar odam yoki hayvon tanasining tashqi yuzasida joylashgan boʻlib, 
tashqi muhit taʼsirotlari (masalan, yorugʻlik, tovush toʻlqinlari va boshqa(lar))ni, 
monomodal retseptorlar faqat bir xil (masalan, mexanik taʼsir yoki yorugʻlikni), 
polimodal retseptorlar esa har xil (masalan, kimyoviy va mexanik) taʼsirotni bir 
vaqtda qabul qiladi. Shuningdek, interoretseptorlar, birlamchi va ikkilamchi 
retseptorlarlar 
bor.
Birlamchi retseptorlarning tashqi taʼsirni qabul qiluvchi negizi sensor (sezuvchi) 
neyronda boʻlib, u taʼsirotdan bevosita (birinchi) qoʻzgʻaladi. Ikkilamchi 
retseptorlarda esa tasirlovchi bilan sensor neyron oraligʻida tashqi taʼsirot 
energiyasini nerv impulslariga oʻzgartiruvchi koʻshimcha maxsus hujayralar 
mavjud.Retseptorlar taʼsirlanishidan hujayra mebranasida bioelektr potensiallari 
retseptor potensiallariga oʻzgaradi. Bunda retseptor hujayra ritmik impulslarni 
bevosita hosil qiladi yoki ularni boshqa neyronda sinapslar vositasida paydo 
boʻlishiga 
olib 
keladi.
Retseptor turlari Retseptorlar turli shakllarda boʻlishi mumkin, lekin ular asosiy ikki 
turga ajratiladi: hujayra ichkarisida (sitoplazmada yoki yadroda) uchrovchi hujayra 
ichi retseptorlari va plazmatik membranada uchrovchi hujayra yuzasi retseptorlari.
Hujayra 
ichi 
retseptorlari
Hujayra ichi retseptorlari retseptor oqsillar boʻlib, ular hujayra ichida asosan 
sitoplazma va yadroda joylashadi. Ligandlar hujayra ichida joylashgan retseptoriga 
yetib borish uchun plazmatik membranadan oʻtishiga toʻgʻri kelgani sababli koʻp 
hollarda hujayra ichi retseptorlarining ligandlari kichik, gidrofob (suvni 
yoqtirmaydigan) molekulalardan iborat boʻladi. Bularga gidrofob steroid 
gormonlarning retseptorlarini, jumladan, hujayra ichida joylashgan estradiol 
(estrogen) va testosteron jinsiy gormonlarining retseptorlarini misol tariqasida 
keltirsak 
boʻladi.
Gormon hujayra ichiga kirganida oʻz retseptori bilan bogʻlanadi, bu esa retseptor 

---

shaklining oʻzgarishiga sabab boʻladi va retseptor-gormon kompleksining yadro 
ichiga kirishini (agar bu kompleks allaqachon u yerda boʻlmasa) taʼminlaydi hamda 
gen faolligini boshqaradi. Gormon bogʻlanish DNKga bogʻlanish faolligi boʻlgan 
retseptorlarning hududlarini ochib beradi, yaʼni retseptor DNKning muayyan ketma-
ketligiga bogʻlanishi mumkin boʻladi. Bu kabi muayyan ketma-ketliklar hujayra 
DNKsining maʼlum bir genlari yaqinida joylashgan boʻladi va retseptorning shu 
genlar yaqiniga bogʻlanishi genning transkripsiya darajasini oʻzgartiradi.
Signal oʻtkazuvchi yoʻllarning koʻpchiligi, shu bilan birga, hujayra ichi va hujayra 
yuzasi retseptorlari genlar transkripsiyasi jarayoni borishida oʻzgarishlarni keltirib 
chiqaradi. Hujayra ichi retseptorlari oʻziga xos boʻlib, bu jarayonni toʻgʻridan toʻgʻri 
amalga oshiradi, yaʼni DNKga bogʻlanadi va transkripsiyani ushbu retseptorlar 
oʻzgartiradi.
Hujayra 
yuzasi 
retseptorlari
Hujayra yuzasi retseptorlari membranaga birikkan oqsillar boʻlib, hujayraning 
tashqi yuzasida ligandlar bilan bogʻlanadi. Signal uzatishning bu turida ligand 
plazmatik membranani kesib oʻtmaydi. Shuning uchun turli xildagi (yirik, gidrofil, 
yaʼni “suvni yoqtiruvchi”) molekulalar ligand vazifasini bajarishi mumkin.
Tipik hujayra yuzasi retseptorida uchta turli xildagi domenlar yoki oqsil hududlari 
mavjud. Bular: hujayra “tashqarisida” joylashgan ligand-bogʻlovchi domen, 
membrana boʻylab joylashgan gidrofob domen va hujayra “ichida” joylashgan 
signal uzatuvchi domen. Retseptor turiga bogʻliq holda bu oqsil hududlari oʻlchami 
va tuzilishi farq qiladi, retseptorning gidrofob hududi esa aminokislotalarning 
membranani 
kesib 
oʻtuvchi 
koʻplab 
boʻlaklaridan 
iborat 
boʻladi.
Hujayra yuzasi retseptorlarining koʻplab turlari mavjud, biz quyida shulardan keng 
tarqalgan uchta turi bilan tanishib chiqamiz: ligand-boshqaruvli (ligandga bogʻliq) 
ion kanallari, G oqsilga bogʻlangan retseptorlar va tirozin kinaza retseptorlari.
G 
oqsilga 
bogʻlangan 
retseptor
G oqsilga bogʻlangan retseptorlar (GOBR) – hujayra yuzasi retseptorlarining 
katta oilasi boʻlib, oʻziga xos umumiy struktura va signal uzatish yoʻliga ega. GOBR 
oilasi vakillarining barchasi membranani kesib oʻtuvchi yettita oqsil segmentidan 
iborat va ular G oqsil deb nomlanuvchi oqsil (quyida yanada toʻliq koʻrib chiqamiz) 
yordamida 
signalni 
hujayra 
ichiga 
uzatadi.
Tirozin 
kinaza 
retseptori
Fermentga bogʻlanuvchi retseptorlar ferment bilan bogʻlanuvchi hujayra ichi 
domeniga ega boʻlgan hujayra yuzasi retseptorlaridir. Ayrim hollarda 
retseptorlarning hujayra ichi domenining oʻzi reaksiyani katalizlovchi fermentdir. 
Fermentga bogʻlanuvchi retseptorlarning boshqa turlarida esa hujayra ichi domeni 
ferment 
bilan 
taʼsirlashadi.
Tirozin kinaza retseptorlari (TKR) odam va boshqa koʻplab organizmlarda 
uchraydigan fermentga bogʻlanuvchi retseptorlar sinfi hisoblanadi. Kinaza ferment 
nomi boʻlib, fosfat guruhini oqsil yoki boshqa nishon molekulalarga uzatadi, tirozin 
kinaza retseptori esa fosfat guruhini aynan tirozin aminokislotasiga uzatadi.
TKR signal oʻtkazish yoʻli qanday ishlaydi? Oddiy misol: signal molekulalar dastlab 
yonma-yon joylashgan ikkita tirozin kinaza retseptorining hujayra tashqarisidagi 
hududiga birikadi. Bu ikkala qoʻshni retseptor bir-biriga yaqinlashadi yoki 

---

dimerlanadi. Keyin har bir qoʻshni retseptor bir-birining hujayra ichida joylashgan 
qismidagi fosfat guruhini tirozin bilan bogʻlaydi. Fosforillangan tirozin signalni 
hujayra 
ichidagi 
boshqa 
molekulalarga 
uzatadi.
Koʻp hollarda fosforillangan retseptorlar maxsus bogʻlanuvchi domenlarga ega 
boʻlgan hujayradagi boshqa oqsillar uchun biriktiruvchi platforma vazifasini 
bajaradi. Koʻplab oqsil turlari ushbu domenlarga ega boʻlib, oqsillardan biri 
bogʻlanganda signal uzatuvchi kaskadni ishga tushiradi va hujayraviy javobni hosil 
qiladi
Tirozin kinaza retseptorlari inson tanasidagi koʻplab signal uzatish jarayonlari uchun 
muhim ahamiyatga ega. Masalan, bu retseptorlar hujayra boʻlinishi va tiriklikni 
taʼminlovchi oʻsish omillari bilan bogʻlanadi. Oʻsish omillariga yaralarning 
tuzalishida ahamiyatga ega boʻlgan trombotsitlarga bogʻliq oʻsish omili va maʼlum 
turdagi neyronlarning faoliyati saqlanishi uchun doimiy taʼminlanishi zarur boʻlgan 
nerv toʻqimasi oʻsish omili kiradi. Oʻsish omili signal uzatilishidagi ularning 
vazifasi tufayli tirozin kinaza retseptorlari inson tanasida muhim ahamiyatga ega, 
lekin ularning faoliyati muvozanatda saqlanishi kerak, chunki oʻsish omili 
retseptorlarining yuqori aktivligi ayrim saraton kasalliklarining yuzaga kelishiga 
sabab 
boʻladi.
Retseptorlar (lotincha: receptor — qabul qiluvchi) — tashqaridan (eksterotseptorlar) 
yoki organizmning ichki muhitidan (interotseptorlar) taʼsirotni qabul qilib va 
uni nerv impulslariga aylantirib, markaziy nerv sistemasiga oʻtkazib beradigan 
sezuvchi nerv tolalari uchlari yoki maxsus hujayralar. 
Eksterotseptorlar odam yoki hayvon tanasining tashqi yuzasida joylashgan boʻlib, 
tashqi muhit taʼsirotlari (Mas, yorugʻlik, tovush toʻlqinlari va boshqalar)ni, 
monomodal Retseptor faqat bir xil (Mas, mexanik taʼsir yoki yorugʻlikni), polimodal 
Retseptor esa har xil (Mas, kimyoviy va mexanik) taʼsirotni bir vaqtda qabul qiladi. 
Shuningdek, interoretseptorlar, birlamchi Retseptor va ikkilamchi Retseptor bor. 
Birlamchi Retseptorning tashqi taʼsirni qabul qiluvchi negizi sensor (sezuvchi) 
neyronda boʻlib, u taʼsirotdan bevosita (birinchi) qoʻzgʻaladi. \ 

---