1-Mavzu: Retsepsiya retseptor hujayralar tuzilishi va faoliyati. Sinergetika konsepsiyasi. Entropiya haqida tushu

5-Mavzu: Tirik töqimalarda patensiallar farqi.Foto distruktiv 
jarayonlar va Bialogik sistemalarning molekulyar mexanizmlari. 

Bioelektr potensiallar
— tirik organizmlar va ularning ayrim 
hujayralarida paydo boʻladigan elektr potensiallar, qoʻzgʻalish va 
tormozlanish jarayonlarining eng muhim tarkibiy qismi. Bioelektr 
potensiallar 
— "xeyvon elektri" toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumot 18-asrning 
oʻrtalarida elektr baliklarining "zarba"larini oʻrganish tufayli paydo boʻldi. 
Bioelektr potensiallar toʻgʻrisidagi taʼlimotning asoschisi italiyalik olim L. 
Galvani hisoblanadi. L. Galvani bilan A. Volta "hayvonlar elektri"ni oʻrganib, 
elektr toki hosil qilishning yangi Volta usulini kashf etishdi va galvanik 
elementlar yaratildi (1791
—97). Italiyalik K. Matteuchchi ilk bor (1837) 
galvanik elementlar yordamida Bioelektr potensiallar ni oʻlchab kurgan. 
Nemis olimi E. Dyubua Raymon muskul va nerv hujayrasi Bioelektr 
potensiallar ni oʻrganib, tinchlik holatida hujayraning ichki va tashqi muhiti 
oʻrtasida statsionar potensiallar farqi (tinchlik potensiali) mavjudligi, bu farq 
qoʻzgʻalish holatida qonuniy oʻzgarishini koʻrsatib berdi. 1868-yil Yu. 
Bernshteyn nerv tolalari boʻylab qoʻzgʻalishning tarqalishida sekundning bir 
necha mingdan bir qismida davom etadigan alohida potensial tebranishlarni 
oʻlchash metodini ishlab chikdi. A. Ye. Vvedenskiy nerv va muskullarda 
ritmik potensiallarni telefon yordamida eshitib koʻrdi (1883). Bioelektr 
potensia
llar ni oʻrganish sohasidagi asosiy yutuklar elektronkuchaytirgich 
texnikasining fiziologik tekshirishlarga tatbiq etilishi bilan bogʻliq. Hujayra 
ichiga mikroelektrodlar kiritish usulining ishlab chiqilishi alohida tola yoki 
hujayra Bioelektr potensiallar 
ni oʻrganishga imkon beradi. Kalmarlarning 
gigant nerv tolalaridan foydalanish orkali Bioelektr potensiallar 
generatsiyasi mexanizmi oʻrganib chiqildi. Bu tolalarning K+ va Na+ 
ionlariga nisbatan oʻtkazuvchanligini tekshirish asosida A. Xojkin, A. Haqsli 
va B. Kats 1947
—52 yillarda harakat potensiali ion mexanizmini ochib 
berishdi va Bioelektr potensiallar ning membrana taʼlimotini yaratishdi. 

---

Hayvonlar Bioelektr potensiallar ni oʻrganish tirik sistemalardagi 
fizikkimyoviy jarayonlarni tushunib olishda hamda diagnostikada 
(elektrokardiografiya, elektroensefalografiya, elektromiografiya va 
boshqalar) katta ahamiyatga ega. Oʻsimliklar Bioelektr potensiallar tabiatan 
hayvonlarnikiga oʻxshash boʻladi (E. Dyubua Raymon, 1882). D. Ch. Bos 
qoʻzgʻatuvchiga nisbatan Bioelektr potensiallar va elektr javob qilish barcha 
oʻsimliklarga xos ekanligini koʻrsatadi (1926). Bos tomonidan kashf etilgan 
juda sezgir oʻzi yozadigan galvanometrlar oʻsimliklarning "dastxati"ni, yaʼni 
qoʻzgʻatuvchiga nisbatan hosil qilinadigan maxsus elektr javoblarini olishga, 
fizik va kimyoviy taʼsirotga oʻsimliklarning elektr reakdiyasini oʻrganishga 
imkon berdi. Iirik harasimon suv oʻtlari Bioelektr potensiallar ning ion 
tabiatini oʻrganishda klassik obyekt hisoblanadi.
 
Muskul to’qimasi 
sarkomerining tuzilishi: 
a-ko’ndalang kesimi, 
b- yo’g’on va ingichka i’chalari kesishish sohasining ko’nda-lang ko’rinishi, 
v- yo’g’on va ingichka i’chalarining hara-kati natijasida sar-komer uzunligining 
o’zgarishi. 
Nazariyaga asosan, aktin va miozin i’chalar qisqarish jarayoni vaqtida o’zlari 
qisqa- rishmaydi. 
Muskul tolasi qisqarishini tahmin-lovchi jarayonlar quyidagilardan iborat: 
tahsirot → harakat potentsialining vujudga kelishi → uning ichkarisiga kirib 
kelishi → sarko’lazmatik retikulum membranasi ion kanallarining faollashishi 
natijasida Sa2+ ionlarining undan chiqishi hamda aktin va miozin tolalar atrofiga 
yig’ilishii → aktin tolalarining miozin tolalar oralig’iga sir’anishi va sarkomerning 
kaltalashishi → Sa2+ kanallari faollashishi va erkin Sa2+ kontsentratsiyasini 
kamayishi → miofibril-
lalarning
bo’shashishi. 
Aktin i’chalari uzunasiga miozin molekulasining aralishish sxemasi 
Silliq muskul to’qimasining tuzilishi 
1 — silliq muskul hujayrasi; 

---

2 — uning yadrosi; 
3 — miofibrilla; 
4 — sarkolemma; 
5 — biriktiruvchi to’qima; 
6 — nerv; 
7 —qon-tomir ka’illyar. 
10 – Mavzu: Fotobiologik jarayonlar asoslari 
Reja: 
Birlamchi fotofizikaviy va fotokimyoviy reaktsiyalar. 
Fotodestruktiv jarayonlar va biologik sistemalarning molekulyar mexanizmlari. 
Ko’rishning biofizikaviy asoslari. 
Fotobiologik jarayonlar yorug’lik kvantlarini biologik funktsiyali molekulalar 
orqali yutilishi bilan boshlanib, organizm va to’qimalarda tegishli fiziologik 
reaktsiyalar bilan tugaydigan jarayonlardan iborat. 
Fotobilogiya biologik tizimlarga nur kvanti –hv va ulg’trabinafsha nurlar 
tahsirining molekulyar mexanizmini, shuningdek, ulg’trabinafsha, infraqizil va 
boshqa nurlar tahsirida tirik tizimlarda yuz beradigan buzilishlarning molekulyar 
mexanizmlarini ham o’rganadi. Fotobiologik jarayonlar asosida fotokimyoviy 
reaktsiyalar yotib, umumiy holatda bu jarayonlarda muhim biologik birikmalar 
sintezlanadi. Masalan, yuksak o’simliklar, bahzi bakteriyalar va suv o’tlarida 
kechuvchi fotosintez misol bo’ladi. 
Fotobiologiya ulg’trabinafsha va ko’rinuvchi nurlar energiyasining qo’zg’alish 
holatlari va ularga bog’liq holda amalga oshadigan fotofizikaviy va fotokimyoviy 

---

o’zgarishlarni o’rganish bilan cheklanadi. Nur kvanti molekula yoki atomga 
yutilganda tashqi ‘og’onadagi elektronlar qo’zg’algan holatga keladi. 
Qo’zg’algan molekula reaktsiyaga oson kirishib, ushbu reaktsiyalar quyidigicha 
guruhlanadi: 
Fotolyuminestsentsiya 
Fotooksidlanish 
Qayta guruhlanish va izomerlanish 
Fotokimyoviy ‘archalanish 
Energiya nuqtai-nazaridan, fotobiologik reaktsiyalar ikki gru’’aga bo’linadi: 
- fotobiologik reaktsiyalar natijasida yorug’lik energiyasi mahsulotlarda to’’lansa, 
bunday reaktsiyalar endergonik; 
- energiya reaktsiyaning aktivlanish to’sig’ini yengishga sarf etilsa, bunday 
reaktsiyalar ekzergonik reaktsiyalar deyiladi. 
Biologik nuqtai-nazardan esa, fotobiologik reaktsiyalar funktsional- 
fiziologik hamda destruktiv-modifikatsion reaktsiyalarga bo’linadi. 
Funktsional-fiziologik reaktsiyalar ko’rinuvchi nur tahsirida amalga oshadi: 
A) energetik reaktsiyalar (fotosintez, fotofosforlanish) 
B) informatsion reaktsiyalar (fotoretse’tsiya, fototro’izm, fotomorfogenez, 
foto’eriodizm) 
V) biosintetik reaktsiyalar (xlorofill biosintezi, ‘igment va vitaminlar sintezining 
induktsiyalanishi)ga bo’linadi. 

---