1-Mavzu: Retsepsiya retseptor hujayralar tuzilishi va faoliyati. Sinergetika konsepsiyasi. Entropiya haqida tushu

Bioelektr potensiallar
— tirik organizmlar va ularning ayrim hujayralarida 
paydo boʻladigan elektr potensiallar, qoʻzgʻalish va tormozlanish 
jarayonlarining eng muhim tarkibiy qismi. Bioelektr potensiallar 
— "xeyvon 
elektri" toʻgʻrisidagi dastlabki maʼlumot 18-asrning oʻrtalarida elektr 
baliklarining "zarba"larini oʻrganish tufayli paydo boʻldi. Bioelektr potensiallar 
toʻgʻrisidagi taʼlimotning asoschisi italiyalik olim L. Galvani hisoblanadi. L. 
Galvani bilan A. Volta "hayvonlar elektri"ni oʻrganib, elektr toki hosil qilishning 
yangi Volta usulini kashf etishdi va galvanik elementlar yaratildi (1791
—97). 
Italiyalik K. Matteuchchi ilk bor (1837) galvanik elementlar yordamida 
Bioelektr pot
ensiallar ni oʻlchab kurgan. Nemis olimi E. Dyubua Raymon 
muskul va nerv hujayrasi Bioelektr potensiallar ni oʻrganib, tinchlik holatida 
hujayraning ichki va tashqi muhiti oʻrtasida statsionar potensiallar farqi 
(tinchlik potensiali) mavjudligi, bu farq qo
ʻzgʻalish holatida qonuniy 
oʻzgarishini koʻrsatib berdi. 1868-yil Yu. Bernshteyn nerv tolalari boʻylab 
qoʻzgʻalishning tarqalishida sekundning bir necha mingdan bir qismida 
davom etadigan alohida potensial tebranishlarni oʻlchash metodini ishlab 
chikdi. A. Ye. Vvedenskiy nerv va muskullarda ritmik potensiallarni telefon 
yordamida eshitib koʻrdi (1883). Bioelektr potensiallar ni oʻrganish sohasidagi 

---

asosiy yutuklar elektronkuchaytirgich texnikasining fiziologik tekshirishlarga 
tatbiq etilishi bilan bogʻliq. Hujayra ichiga mikroelektrodlar kiritish usulining 
ishlab chiqilishi alohida tola yoki hujayra Bioelektr potensiallar ni oʻrganishga 
imkon beradi. Kalmarlarning gigant nerv tolalaridan foydalanish orkali 
Bioelektr potensiallar generatsiyasi mexanizmi oʻrganib chiqildi. Bu 
tolalarning K+ va Na+ ionlariga nisbatan oʻtkazuvchanligini tekshirish 
asosida A. Xojkin, A. Haqsli va B. Kats 1947
—52 yillarda harakat potensiali 
ion mexanizmini ochib berishdi va Bioelektr potensiallar ning membrana 
taʼlimotini yaratishdi. Hayvonlar Bioelektr potensiallar ni oʻrganish tirik 
sistemalardagi 
fizikkimyoviy 
jarayonlarni 
tushunib 
olishda 
hamda 
diagnostikada 
(elektrokardiografiya, 
elektroensefalografiya, 
elektromiografiya va boshqalar) katta ahamiyatga ega. Oʻsimliklar Bioelektr 
potensiallar tabiatan hayvonlarnikiga oʻxshash boʻladi (E. Dyubua Raymon, 
1882). D. Ch. Bos qoʻzgʻatuvchiga nisbatan Bioelektr potensiallar va elektr 
javob qilish barcha oʻsimliklarga xos ekanligini koʻrsatadi (1926). Bos 
tomonidan kashf etilgan juda sezg
ir oʻzi yozadigan galvanometrlar 
oʻsimliklarning "dastxati"ni, yaʼni qoʻzgʻatuvchiga nisbatan hosil qilinadigan 
maxsus elektr javoblarini olishga, fizik va kimyoviy taʼsirotga oʻsimliklarning 
elektr reakdiyasini oʻrganishga imkon berdi. Iirik harasimon suv oʻtlari 
Bioelektr potensiallar ning ion tabiatini oʻrganishda klassik obyekt 
hisoblanadi. Bioelektr potensiallar 
— "xeyvon elektri" toʻgʻrisidagi dastlabki 
maʼlumot 18-asrning oʻrtalarida elektr baliklarining "zarba"larini oʻrganish 
tufayli paydo boʻldi. Bioelektr potensiallar toʻgʻrisidagi taʼlimotning asoschisi 
italiyalik olim L. Galvani hisoblanadi. L. Galvani bilan A. Volta "hayvonlar 
elektri"ni oʻrganib, elektr toki hosil qilishning yangi Volta usulini kashf etishdi 
va galvanik elementlar yaratildi (1791
—97). Italiyalik K. Matteuchchi ilk bor 
(1837) galvanik elementlar yordamida Bioelektr pot
ensiallar ni oʻlchab 
kurgan. Nemis olimi E. Dyubua Raymon muskul va nerv hujayrasi Bioelektr 
potensiallar ni oʻrganib, tinchlik holatida hujayraning ichki va tashqi muhiti 
oʻrtasida statsionar potensiallar farqi (tinchlik potensiali) mavjudligi, bu farq 

---

qo
ʻzgʻalish holatida qonuniy oʻzgarishini koʻrsatib berdi. 1868-yil Yu. 
Bernshteyn nerv tolalari boʻylab qoʻzgʻalishning tarqalishida sekundning bir 
necha mingdan bir qismida davom etadigan alohida potensial tebranishlarni 
oʻlchash metodini ishlab chikdi. A. Ye. Vvedenskiy nerv va muskullarda ritmik 
potensiallarni telefon yordamida eshitib koʻrdi (1883). Bioelektr potensiallar 
ni oʻrganish sohasidagi asosiy yutuklar elektronkuchaytirgich texnikasining 
fiziologik tekshirishlarga tatbiq etilishi bilan bogʻliq.
Potensiallar farqini o’lchash 
uchun mo’ljallangan sistema rasmda ko’rsatilgandek qilib yig’iladi (8-rasm) va 
millivoltmetr elektr tarmog’iga ulanadi. Olmaning tepa tomonidan G
shaklidagi agarli sifonning kalta uchi siqadigan kattalikda teshik ochiladi.
So’ngra olma Petri chashkaga shundan joylashtiriladiki undagi teshik tepaga 
qarasin. Petri chashkaga 0,01 n kaliy xlorid eritmasi quylib, mazkur eritma II 
shaklidagi agarli sifoncha vositasida, o’lchash moslamasining oraliq stakanidagi 
eritma bilan ulanadi. G-shaklidagi sifoncha vositasida esa olma po’stidagi teshik 
oraliq stakanlarning ikkinchisidagi eritma bilan ulanadi. Oraliq stakanlardagi 
eritmalarga tushirilib qo’yilgan elektrodlarning shtekkerlari millivoltmetrga ulanib, 
potensiallar farqining dastlabki qiymati o’lchab olinadi. O’lchash ishlari har 5 
minutda takrorlanib, turg’un kattaliklarga eritmaguncha davom ettiriladi. O’lchab 
olingan kattaliklar yozib boriladi. Turg’un kattaliklarga erishilgach, chashkadagi 
eritma kaliy xloridning 0,001 n eritmasiga almashtiriladi va tezlik bilan potensiallar 
farqi o’lchab olinadi, keyin esa o’lchash ishlari yuqorida ko’rsatilganidek,
har 5 minutda takrorlanadi. 

---