1-mavzu: “Soliq nazariyasi” fanining predmeti, mazmuni va

Soliq turlari.

Soliq tarixida ko’plab turli soliqlar turli yo’llar bilan rivojlanib borgan va turli soliqlar qabul qilingan va bu hukumat zukkoligi va hukmdorlarning aholi soliqlarini oshirishi natijasida sodir bo’lgan. Jamiyat rivojlanishi bilan soliq tizimi ham rivojlanib brogan, masalan hisobni yuritish, bug’galteriya yozuvlari va daromadlarni hisoblay boshlanishi natijasida. Ko’plab soliqlar esa faqat o’z davridagina qo’llangan hozirda esa is’temoldan chiqqan, bunga sabab jamiyat rivojlanishidir. Biz buni qirol John davridagi “harbiy” soliq misolida ham ko’rishimiz mumkin. Bu soliq yirik yer egalari tomonidan urush vaqtida qirol armiyasiga ritser yuborish tarzida amalga oshirilgan. Asta sekin bu soliq pul ko’rinishiga o’tgan va qirol pullarni yollanma ishchilar yollashga sarflagan. Bu kabi xizmatlarni pul ko’rinishda o’lchash uchun puldan foydalanishdan avval bu kabi o’zgarishni iloji bo’lmagan. Ammo puldan foydalanish keng tarqalishiga qaramasdan hamma ham unga ega bo’lmagan va soliqlarni boshqa yo’llar bilan to’lagan.

Burg(2004) ning izoh berishicha, eng avvalgi va umumiy soliq shakli bu corvee bo’lgan, qaysiki mamlakat uchun majburiy ishchi kuchini taminlash uchun shakllantirilgan, odatda kambag’al odamlardan, va hattoki 19 asrda bazi mamlakatlarda ham foydalanilgan qachonki odamlar soliqlarni to’lash uchun juda kambag’al bo’lgan taqdirda. Shuningdek ,,ushoq” soliq turi ham keng tarqalgan bo’lgan, bu soliq yerdan foydalanganlik uchun undirilgan, yer egalarining yerdan olgan hosillariga nisbatan % ko’rinishida. Bu ,,ushoq” soliqi tushunchasi dinga asoslandan soliq ga yaqin hisoblanadi. U Bibliyada tilga olingan, “masalan yerdan olingan 10- meva va qoramol xudoga qurbonlikqilingan.’’ Bu soliq turi haqida qadimgi grek tarixchisi geradot asarlarida ham duch kelingan.
Yana koplab soliq turlari Angliyada o’rta asrlarda mavjud bo’lgan. Masalan jarimalar qirollar tomonidan undirilgan qonunlarni buzganlardan, “to’da” solig’I jamlangan bazi shaharlardan, shahar daromadlarini shakllantirishni rag’batlantirish uchun, merosxo’rlardan ularda ota onalari vafotidan keyin qolgan mol mulkdan soliq to’lattirilgan, jarima va qurbonliklar va qirol turmush qurishga ruxsat berishi uchun to’lovlar, kichik yerlar uchun vasiylikdan, qirol sudiga murojat qilish uchun, sud jarayonini kechiktirish va hadiya va ustavni tashdiqlashdagi ko’rinishdagi daromadlar mavjud bo’lgan. Orta ars manarxlarining daromadlari ham asosan qirollik yerlaridan va yerga egalik qilisha qonunlarini buzganlik uchun jarimalar solingan.³
Yuqorida keltirilgan daromadlar doimiy oshirilib borilgan va oddiy daromad manbalari hisoblangan, bundan tashqari agar oddiy daromadlar kam deb topilsa qo’shimcha daromad manbalari talab etilgan asosan qirol urushga ketsa. “Scutage” va “Carucage” orta asrlardagi 2 ta soliq turi hisoblangan.shuningdek ,,tallage” solig’I ham mavjud bo’lgan, bu soliq shahar yerlari va foydalanishga berilgan qirollik yerlari foydalanuvchilaridan undirilgan, “dona” yoki “auxila” yaxudiylardan, ruxoniy va din uylaridan undirilgan. turli xildagi soliqlar :Mulk va tavar aylanmasidan soliq olingan, va turli % da undirilgan :7%, 13%, 15%,20% va h.k. va bu o’rta asrlar oxirigacha davom etgan yani 17- asrgacha. Angliyada 1381 yilda jon solig’I ham mavjud bo’lgan ammo keng tarqalmagan sababi qo’zg’alonlar hisoblangan(WAT TYLER qo’zg’aloni), soliqlar yagona narxda bolgan hatto hech qayerda ishlamaydigan fuqaro va kasbidan qatiy nazar.
Vaqt o’tgan sari ko’plab soliqlar paydo bo’la boshlagan masalan vino uchun soliq export tavarlar uchun soliq(tunnage, poundage) , chorva hayvonlari uchun, xom ashyo materiallari, ishlab chiqarish tavarlari uchun, spirtli ichimliklar uchun soliqlar mavjud bo’lgan. Bundan tashqari yerdan , o’choqdan, oynalar, shishalar, butulkalar, shamlar, charm, o’yin kartalari, kristallar, sovun, qog’oz, kraxmal, meditsina vositalari, metal qoplamalar, temir, g’isht , kafel, shlyapa, qo’lqop, yog’och, xizmatkorlar hatto qushlarga ham soliq solingan.(Rassiya , buyuk pyotr davri).
Yuqorida aytilganidek Buyuk Britaniyada ursh paytida soliqlar ortgan. Yanabir sezilarli soliq bu daromad solig’i , bu soliq 18 asrda Buyuk Britaniyada joriy etilgan. Agar hukumat daromadlarida taqchillik kuzatilsa, pulni ko’paytirish yo’llarini qidirishgan. Yuqoridagi malumotlarga ko’ra bu yo’llarning ko’pi ish bergan daromad solig’I bu soliq solinadigan buyumlardan , odamlar daromadlari va foydalariga o’zgarish edi chunki ularni hisoblash va aniqlab olish ancha onson edi.
Parvoz , Og’ish, oldini olish, rasmiyatchilik.
Ko’p hollarda javobgarlikdan qochish yani soliqlarrdan qutulib qolishga urinishlar ham bo’lgan. Soliq to’lovchilar ko’proq kompaniyalar vaqti vaqti bilan bunga harakat qilib turganlar.
Ko’plab soliqdan qochishlar bo’lgan ulardan:212 yilda ko’plab misrliklar o’z uylarini tark etganlar rim jon solig’I yuki og’irligidan keyinchalik imperator Karakalla viloyatlarda yashaydigan hammani rim fuqarosi deb elon qiladi mirsliklardan tashqari. Burg(2004) da aytilishicha rim imperiyasining shimoliy hududlariga dushmanlar hujm qilganda ko’olab kambag’al odamlar dushmanlar tomoniga o’tib ketganlar sababi chidab bo’lmas darajadagi soliqlar bo’lgan va bu kabi soliqlar rim armiyasini dushmanlarga qarshi kurashish uchun sarflanar edi.
Shuningdek ,1970 yilda Birlashgan qirollikda ko’plab pop yulduzlari mavjud bo’lgan (Jonn Lennon) va ular Angliyani tark etishgan sababi ularning daromadidan 98% lik daromad solig’I undirilishi edi. Google, Starkburks va Facebook kabi kompaniyalar soliq stavkalari qulay bo’lgan joylarda joylashishni maqul ko’rishadi.
Yana bir soliq solish muqarrar oqibatlari biri hisoblash vositasi bo'lishi kerak, ishonchli tizimlari bo’lishi kerak va jarayonlariga ega bo’lishi kerak soliq to'plash va uni boshqarish uchun, yani soliq rasmiyatchiliklari. soliq tarixi asosiy mavzusi ham mamlakat fuqarolar xizmatining moliyaviy elementining rivojlanishidir.
Bu mavzuda soliq tarixi asosida ko’plab mavzular bayon qilingan , ularning hammasi soliqning asosiy kamchiliklari berilgan. Bu yerda bu fanning to’liq adolatli emasligini ko’rsatish emas aksincha foydalanuvchiga qiziqroq malumotlar berishdir. Soliqning tarixiy qismi juda muhimdir. Chunki har bir mamlakatning yillar davomida shakllanib rivojlanib kelgan o’z soliq tizimi mavjud va bu rivojlanishlarga nazar solish orqali biz qaysi soliq turi samaraliroq qaysi biri esa foydasiz ekanligi haqida aniq fikrga ega bo’lishimiz mumkin.