1-mavzu: “Soliq nazariyasi” fanining predmeti, mazmuni va

2-mavzu: Soliqlarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixi


Reja:
1. Soliqqa tortish tarixi, fanning paydo bo’lishi.
2.Soliqlarning paydo bo‘lishi, ilk ko‘rinishlari va rivojlanish bosqichlari (I-davr, II-davr, III-davr).
3.Mamlakatimiz hududida soliqlarning paydo bo‘lishi, o‘ziga xos xususiyatlari va rivojlanishi.
4.Amir Temur va temuriylar davrida soliqlar, soliqqa tortishning xususiyatlari.
5.Oktyabr inqilobigacha bo‘lgan davrda soliqlar, soliqqa tortishning rivojlanishiga umumiy tavsif.
6.Sobiq ittifoq davrida soliqlarga bo‘lgan yondashuv.
1. Soliqqa tortish tarixi, fanning paydo bo’lishi.
Soliq bu keng qamrovli va uzoq tarixga ega bo’lgan fan. Fanning keng qamrovga ega ekanligi yozuvchilar uchun ko’p muammolarga sabab bo’ladi. Birinchidan, ko’plab muhim kitoblar va maqolalar mavjud bo’lganligi sababli , bu fan hali ham o’rganilayotgan fanlardan biri bo’lib qolmoqda. Bundan shuni anglash mumkinki soliq tarixi haqida aniq bir tushuncha berish ikki baravar qiyinchilik tug’diradi. Ikkinchidan soliqlarga qaysi nuqtai nazardan qarash vazifasi mavjud ya’ni mamalakat tarixiga soliqlar yoki soliq to’lovlari yoki fanning paydo bo’lishi jihatidan qarash.
Fanning paydo bo’lishi
Soliq solishlar, soliq tarixida muhokamali obektlarning ko’pligiga qaramasdan, ularning hammasi ham ma’lum bo’lmagan, ularning ko’pchiligi munozarali, har xil ko’rinishda, bo’lgan. Boshqaruvchilar va davlatlarning soliq daromadlariga muhtojligining sabablari berib o’tillgan. Lekin soliq to’lash har doim majburiy bo’lgan. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning moliya vaziri Jan –Batist Kolberom soliqning xususiyatlarini qisqa qilib ko’rsatib bergan: Soliqqa tortish san’ati xuddi o’rdakning patina yulishda kam sonli vishillash bilan ko’p miqdordagi patlarga ega bo’lishga o’xshaydi.


Isyon, g’alayon va adolatlilik.
Soliq tarixida keng tarqalgan eng ko’p asosiy masalalar bular qabul qilingan adolatsiz soliqlarga qarshi isyon ko’tarish va qarshi kurashish bo’lgan. Bunday qarshiliklarning asosiy sabablaridan yana biri bu soliq yig’imlar, soliq yig’uvchilar va soliq darajalari bo’lgan . David Burgning “Butun dunyo soliq isyonlari tarixi ” deb nomlangan kitobi juda ko’p davrlarda mamlakatlardagi soliqlarga qarshi g’alayonlarni qamrab olgan. U ko’plab tarixiy hodisalarni xususan: Amerikada Magna Karta revolutsiyasi va 1789-yilda Fransiyada Revolutsiya kabi soliqqa qarshi g’alayonlari o’tkazilgan. Bu g’alayonlar tez-tez bo’lib turgan va “ iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va diniy muammolarni o’z ichiga olgan”.²
Magna Karta qo’zg’alonida soliq muammolari muhim o’rinda bo’lmagan. Magna Karta qo’zg’aloni tufayli o’z davri uchun muhim bo’lgan mamalakatni boshqarish qonuni ishlab chiqilgan va inson huquqlari haqidagi birinchi konstitutsiyaviy hujjat hisolangan. Ko’plab Moliyaviy mojarolar sababli yuzaga kelgan Magna Karta qo’zg’oloni avjiga chiqqan vaqtda qirol Jon Angliya taxtiga o’tirgan. Qo’zg’lon qamrab olgan vaqtda Yevropada soliqlar o’zgara boshlagan. Xalqdan olinadigan daromad soliqlar va mol-mulklar yer egalari tomonidan boshqarilgan bu esa mamlakat uchun o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun yetarli bo’lmagan va shuning uchun soliqlarni oshirishga majbur bo’ldi. Yer egalarining mulklari va savdodan tushgan pullari soliqlar bilan nazorat qilinmagan. Qirol Jon 1199-yilda tang ahvoldagi qirollikni meros qilib oladi. Qirol Jon tezlik bilan akasi Richardning o’rniga taxtga o’tiradi. Akasi Richard ham qasrdagi ishlarni boshqargan. 1204- yilda Jon Normandiyani Fransiyaga boy beradi. Shundan so’ng qirol Jon daromadlarni oshirish uchun bir soliqni ikki soliq turiga almashtiradi va bunda soliq turlari oshgan va ular tez-tez majburiy ravishda undirib olingan. Va buning oqibatida Qirol Jon Senterbur arxipeskopi Stephen Langton bilan kelishmay qoladi va papa Angliyani 6 yil qo’l ostida ushlab turdi. Tezda Qirol Jon Angliyadagi barcha cherkovlarning mol-mulkini qo’liga oldi lekin ko’p miqdordagi pul evaziga ularni almashdi.
Qirol Jon Magna Karta qo’zg’alonini bostirishda jonbozlik ko’rsatdi. 1215-yildagi 61-hujjatga ko’ra “hujjatlarning yarmi moliyaviy shikoyatlar haqida bu shikoyatlar qirolning pul yoki yig’ib olinayotgan hosil miqdorini oshirishidan xalqning qoniqmayotganligini ko’rsatadi”. Boshqa bir 23-hujjatda esa moliyaviy shikoyatlar yozilmagan bo’lsada, og’irlik o’lchovlarni va o’lchamlarni standartlashtirish kabi muammolarning moliyaviy masalarga daxldor ekanligini anglashimiz qiyin emas.
Qirol Jon boshqaruvni o’z qo’liga olgach, soliqlarni joriy qiladi va bu soliqlarga o’sha davrda ehtiyoj bor edi. 1207-yilda soliq munosabatlari juda aniq tushunarli edi. 1207-yilda daromadning 13 qismi soliq sifatida olingan.
O’sha davrda milliy soliqlar bilan feodal solig’i o’rtasida katta farq bo’lgan. Yangi soliq turi kelajakdagi ehtiyojlar uchun yig’ilgan. Bu soliqlar yerdan boshqa mol-mulkdan olingan va ba’zi monarxlardan tashqari jamiyatning hamma sinflari tomonidan to’langan. Soliqlar qirolning maxsus odami tomonidan yig’ilgan.
Kelajak uchun soliqning asosiy mazmuni.
Manga Karta qo’zg’aloni Fransiya Revolutsiyasi bilan o’xshash, bunga ko’ra Lues XVI qirollikni inqiozli holatda meros qilib oladi. Yetti yillik urush va Fransuzlarning Amerika Mustaqillik urushiga jalb qilinishi Fransiyani inqirozga olib keladi. Revolutsiyaning bo’lishiga bundan boshqa ko’plab sabablar bor edi : eski tuzumning qiyinchiliklari, jamiyatdagi tengsizlik, burjuaziyaning oddiy xalq ustidan asossiz shikoyatlari va soliq to’lovlari kabilar. Faqatgina Cherkovlar emas, hattoki ba’zi zodagonlar ham to’g’ri soliqlarni to’lamaganlar. Soliqlarni yig’ib beruvchilar uzoq vaqt o’zlarining feodal yerlarini qo’lda saqlab qolganlar. O’n yettinchi asrning oxiriga kelib to’g’ri soliqlar zodagonlikning belgisi sifatida namoyon bo’lgan. Agarda kimning puli bo’lsa va ular soliqlarni to’lashga qurbi yetsa ular kam soliq to’laganlar. O’zi uchun imtiyozlarni sotib olish juda ham oson bo’lgan biron bir boy inson uchun. Soliq to’lay olmaydigan o’rtasida nomutanosibliklar bo’lgan.
Fransiya zodagonlarining soliqlarni to’lamasligi Fransiyaning urush vaqtida qarz olishga majbur qiladi. Ma’lum darajada soliqlarning ko’tarilishi bu xalqda noroziliklarning paydo bolishiga olib keladi. Bu esa davlatda daromad solig’ining nufuzi oshishiga olib keldi va hamma jismoniy shaxslardan mol-mulkiga qarab soliq undirildi. Daromad solig’ini Fransiya Revolutsiyasida muhim rol o’ynagan shaxs yozuvchi Tomas Payne tushuntirib bergan. Uning eng eng katta ishi “Inson huqulari” asari( 1791-1792- yillarga qadar chop etilmagan). Uning asari keng muhokamda bo’ladi va 1798-yilda Britaniya Bosh vaziri Uilyam Petti tomonidan daromad solig’i Buyuk Britaniyada joriy qilinadi.
Amerika Mustaqillik Urushida Amerika kolonistlarinig Britaniya Parlamentining soliq to’g’risida chiqargan qarorlariga qarshi g’azabi asta-sekinlik bilan kuchayib bordi. Soliqlarning ko’p qismi askarlar uchun, himoya uchun sarflangan va Yetti Yillik Urushda ko’payib ketgan Britaniya hukumatining qarzlarini to’lashda sarflangan. Amerika koloniyalari o’zlarining moliyaviy qiyinchiliklari haqida ayta olishi uchun parlament a’zolarini saylashda ishtirok eta olmagan. Bu esa odamlarga yomon ta’sir ko’rsatgan shuning uchun ular “tushuntirib berilmagan soliq bizga kerakmas” deb norozilik bildirishgan. Noroziliklarning bir nechta asosiy sabablari bor, Amerika kolloniyalari uchun bir nechta qarorlarlar rejalashtirilgan, masalan 1733-yildagi molesas solig’ va 1764-yildagi Shakar soliqlaridir. Bu soliqlar Stamp qaroriga ko’ra plantatsiyalardan olingan. Bu qarorga ko’ra koloniyalardan shtamplangan qog’ozlardan fodalanish talab qilingan. Bu shtamplangan qog’ozlar Londondan sotib olingan va soliqlar Britaniya pulida to’langan. 1766-yilda bu soliqlar bekor qilinadi. Eng muhim soliq bo’lgan choy solig’i joriy etiladi.
Choy solig’I 1767-yilda Charles Tovnshend tomonidan nizomi tuzib chiqilgan va bu nizom Tovnshend nizomi bilan ham yuritiladi. Bu nizom uzoq vaqt amal qilgan. Koloniylardan oligan soliqlar yanada oshirilishi, koloniya majburiyatlarining yanada ortishi koloniyalarning, Britaniyaning koloniya soliqlarni yig’ishi mustaqillikka bo’lgan harakatlarini tezlashtirib yubordi. Choy solig’i ommaviylashmadi va odamlarning noroziligiga olib keldi, va oqibatda esa 1770-yilda “Boston odamlarni o’ldirish” nizomining qabul qilinishiga olib keldi. Bu mashum voqea esa Amerika revolutsiyasining boshlang’ich alomati bo’ldi. Shundan so’ng Britaniya hukumati Townshend qonunlarining ko’pchiligini bekor qildi. Lekin choy solig’i bekor qilinmadi. Choy solig’i bilan shakar va shtamp soliqlari o’rtasidagi farqlar xalq o’rtasida to’g’ri tushunilmadi. Bu holatda esa norozilikning kuchayishi Britaniyaning Ost-Indiya kompaniyasining inqirozga yuz tutishiga olib keldi.
Kompaniya Uning to’plangan,,choy tog’I” va 1773 yildagi ,,choy honuni” ga binoan choy kontrabandasiga qarshi kurashga qaramay, va import bojining o’zgarmaganiga qaramay, choy importi mustamlaka mamlakatlar uchun arzonroqlashtirilgan edi. The British East India kopmaniyasiga hech qanday soliqlarsiz Britaniyaga choy import qilish va hech qanday vositachilarsiz mustamlakalarga to’g’ridan tog’ri export qilishga ruxsat berildi va bu kompaniya shu tariqa monopolga aylandi. Keyinchalik mansabdorlarda mustamlakalarning mustaqilligi haqida xavotir va boshqa monopollardan qo’rquv paydo bo’ldi va Britaniyaliklar mustamlakalardan soliq olish huquqini o’z boshqaruviga olishi haqida ,, Boston choy Partiyasi" ga xabar berdi, bunga etiroz bildirganlar choy kemalarini boston portlariga langar tashlashiga qo’ymasdan kemalarni dengizga haydadilar. Bu voqea 1775 yili boshlangan mustaqillik urushiga sabablardan biri buldi.
Bundan tashqari soliqlarning ortib borishiga qarshi ko’plab qo’zg’alonlar sodir bo’lgan . Ulardan 3 ta qo’zg’alon yirik va mashhurdir va katta va munozaraga boy qo’zg’alon yuqorida aytib o’tilgan Burg ishi(2004) bo’ladi.