1-mavzu: “Soliq nazariyasi” fanining predmeti, mazmuni va

2. Soliq tizimini guruhlash tartibi.

Soliqlarning bevosita va bilvosita turlarga bo’linishi odatiy taqsimlanish bolib hisoblanadi, ammo ularning bittasi ba’zan kamroq foydali deb hisoblanadi. Odatda bevosita soliq tor ma’noda soliq to’lovchi tomonidan to’lanadi va boshqa bir insonga tegishli bo’lmaydi. Buni bir qator misollarda osongina tushinish mumkin. Masalan, Birlashgan Qirollikda kompaniya soliq solinadign foyda/daromadiga asosan korporatsiya solig’ini to’laydi, HMRC: bu bevosita soliq, kompaniya bu soliq qancha to’lanishini biladi va to’g’ridan-to’g’ri to’laydi. Biroq ushbu soliq kompaniya aksiyadorlariga, ya’ni taqsimlangan foydadan dividend oluvchilarga o’tkazilishi mumkin. Shunday qilib, narsalar birinchi marta ko’ringanidek bo’lmaydi. Daromad solig’i, kapital solig’i, meros/mol-mulk solig’i kabilar bevosita soliqlarga misol bo’ladi.

Bilvosita soliq odatda tovar va xizmatlarga qo’yiladi. Ularning 2 xil turi mavjud: alohida tovarlar va xizmatlarga qo’llaniladigan aktsiz solig’i hamda qo’shilgan qiymat solig’i. QQC barcha turdagi tovarlar va xizmatlarga qo’llanilib, nomidan ko’rinib turganidek sotuv qiymatining oshgan qismidir. Ma’lum bir belgilangan tovar va xizmatlar bu soliqdan ozod qilinishi belgilanmagan. Boshqa tomondan aktsiz solig’i turli xil tovar va xizmatlar ushun turli xil stavkalarda bo’lishi yoki alohida tovarlar va xizmatlar bu soliqdan ozozd qilingan bo’lishi mumkin.
Asosan, Birlashgan Qirollikda undiriladigan aksiz solig’i quyidagilar:

• 
  havo yolovchilar uchun soliq
  
• 
  alkolgol ichimliklar uchun soliq: pivo, vino, sidr, spirits;
  
• 
  ba’zi shaharlardagi aholi zichligi uchun soliq;
  
• 
  tabiatdan undiriladigan: ahlat solig’i, havo o’zgarishidan undiriladigan, agregatlar undirish;
  
• 
  qimorlarga soliq: lotoreya, pul tikish, o’yin mashinalari va bingo;
  
• 
  uglevodorod yoqilg’isi solig’i: neft, benzin va dizelga;
  
• 
  sug’urta mukofotiga soliq;
  
• 
  har xil turdagi litsenziyalar: televizor, eshittirish, baliq ovlash, kirakashlik va boshqalar;
  
• 
  tamaki solig’i: sigaretlar, sigaralar, saqich va boshqalar;
  
• 
  transport vositasi solig’i: yol solig’i, pullik avtomagistral.
  

Shtempel solig’i ham aksiz solig’i tarkibida bo’lgan bo’lsa, hozirda kapital soliq turi sifatida qaraladi.
Ko’pchilik mamlakatlarda alkogol, tamaki va uglevodorod yoqilg’isiga qo’yiladigan aktsiz soliqlari mavjud bo’lsada, ular turli xil stavkalarda va turli xil yollar bilan undirib olinadi⁵².
Ba’zan egri soliqlar tayyorlik soliqlari deb ham yuritiladi, ya’ni oxirgi sotib oluvchi to’lagan narxida soliq elementi mavjudligini har doim ham aniqlashga ega bo’lmasligi mumkin. Masalan, Birlashgan Qirollik supermarketida sotib olingan bir butilka viskiyga qo’yiladigan aktsiz solig’i ishlab chiqaruvchiga qaratiladi, lekin bu soliq supermarket sotuvida oxirgi haridorga ko’rsatib qo’yilmaydi yoki schyotda berilishi ta’minlanmaydi. Ushbu soliq tushunchasining egri deb atalishi uning iste’mol zanjiridagi narxning baland bo’lishiga sabab bo’lishidir. Viskiy ishlab chiqaruvchisi uning har bir butilkasiga aktsizdan kelib chiqib narx o’rnatadi. Agar soliq oshsa viskiy narxi ham ko’tarilib boradi. Bundan kelib chiqib sotuvchi iste’molchiga nisbatan uni narxini oshiradi. Ba’zi sotuvchilar haridorlariga nisbatan narxlarni to’liq oshirishmaydi, biroq qo’shimcha qiymatning pasayishi evaziga soliq yuki ham kamayishi mumkin.
Soliq bazasi
Soliqlar nimaga asosan solinyotganiga qarab ham guruhlanishi mumkin, bu soliq solish bazasidir.
Soliq bazasi Amaldagi soliqlar
Daromad solig’i
Daromad----------------------------------------------------------
Korporatsiya solig’i
Oshgan kapital solig’i
Kapital-----------------------------------------------------------
Meros/mulk solig’i
QQS
Iste’mol---------------------------------------------------------
Aktsiz solig’i
Soliq bazasining o’zi muammolar keltirishi mumkin. Masalan, qaysi daromaddan soliq solinishini aniqlash muammoli masala. BIRLASHGAN QIROLLIK soliq qonunchiligi daromadni aniqlamaydi, lekin turli xil daromad manbalarini e’tiborga oladi. Keltirilgan ko’pgina izohlar daromad tushunchasini ochib berishi mumkin. Masalan, Oksford iqtisodiy atamalar lug’atida quyidagicha izohlar keltirilgan.
1. “Daromad bu kaptial o’zgarishsiz qolgan paytda bitta jismoniy shaxsning sarflash miqdori. Har bir jismoniy shaxs uchun aktiv ham qarz xam bo’lmagan shaxsiy daromad: bular oylik yoki shaxsiy daromad, plus transfert daromadlar ya’ni pensiya va boshkalarga o’xshagan kirimlar bo’lishi mumkin. Sof yoki bir martalik kirim bu aktsiz solig’i to’lab bo’linganidan keyingi daromad bo’lib hisoblanadi. Real daromad bu o’zgarmas narxlarda uning harid kuchini aniqlash uchun iste’mol narxlari indeksi orqali kelib chiqqan pullik daromad. Jismoniy shaxslar uchun real yoki moliyaviy aktivlar ya’ni tushumlar va oshgan kapital o’rtasidagi fark yuqori texnik va kutilmagan masaladir. Lug’atda yana keltrilishicha rentadan, dividentlardan va foizli daromad yoki ishlab topilmagan daromad ham kirim sifatida qaralishi kerak”.
2. “Daromad kelajakda sarflanishi mumkin bo’lgan sarf miqdori izchil sarflash mumkin bo’lgan summani qanoatlantirishi kerak. Bu doimiy daromad sifatida qaraladi: uni obektiv o’lchash juda qiyin, bu uzoqni ko’zlagan kontsepsiyadir”.
3. “Daromad bu firmalar yoki davlat korporatsiyalari savdosidan keladigan foizli yoki divident ko’rinishidagi tushumlar bo’lib hisoblanadi. Bu kirim va chikim o’rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi. Faqat qandaydir sof foyda individual daromad bilan solishtirganda ushbu tafovut sifatida qaralishi mumkin”.
Yuqorida keltirilgan izohlar 1920 va 1930 yillardagi BIRLAShGAN QIROLLIK iqtisodchilari Robert M. Xaig va Genri S. Simons va keyinroq ingliz iqtisodchisi J.R. Xikslar tomonidan keltirib o’tilgan. Bundan tashqari boshqa iqtisodiy asosli Schanz-Xaig-Simon ta’riflar xam mavjud, ya’ni Iste’mol (S) plus insonning sof aktivlarining o’zgarishi(dNW) daromad (I)ga teng. Ushbu ta’rif dastlab nemis yuristi Jorj Schanz (1896) tomonidan ilgari surilgan bo’lib, Xaij va Simonslar tomonidan rivojlantirilgan⁵³.
Buxgalterlar iqtisodchilardan farqli o’laroq daromad tushunchasini boshqacha ta’riflashadi. Shunday qilib, buxgalteryaning xalqaro standartlari kengashi kontsepsiyasiga asosan daromadga shunday ta’rif berilgan: daromad bu hisobot davrida kapital o’sishiga olib keluvchi tushumlar yoki aktivlar o’sishi shaklidagi iqtisodiy foydaning ko’payishi yoki majburiyatlarning kamayishi.
Biroq buxgalterlar uchun bu qiyin tuyulishi mumkin. Nimaga soliq solinadigan bo’lsa o’sha narsa pulda o’lchanishi kerak. Yuqorida keltirilgan izohlar soliq tizimi uchun ba’zi hollarda etarlicha asosli yoki oddiy bo’lishi mumkin. Masalan, ishlovchi shaxs uchun daromad ish beruvchi tomonidan beriladigan haqdir. Ushbu haq nafaqat pul ko’rinishida, balki mashina, ijtimoiy himoya(bolnichniy) ko’rinishida bo’lib soliq solishga asosli bo’lishi mumkin.
Boshqa bir kontsepsiyaga ko’ra kapital bu odamlar boyligi tushunchasida xam qaralishi mumkin. Iqtisodiyotda kapital bu ishlab chiqarishda ko’llaniladigan tushunchadir, masalan mashinasozlikda. Bundan tashqari boylik sifatida olinuvchi moliyaviy kapital aktsiyalar xam daromad sifatida qaralishi mumkin. Boylik turli xil ko’riishlarda, masalan pul, uy-joy, yer, xususiy mulk (qimmatbaho narsalar, mashinalar, rasmlar), aktsiyalar, obligatsiyalar, intelektual mulk kabi ko’rinishlarda bo’lishi mumkin. Shu sababli soliq uchun kapital va boylik bir biridan farq qiladi.
Bu boradagi eng katta qiyinchilik bu kapital/boylikka kanday soliqqa tortilishidir. Bunda 3 ta bazaviy yo’l mavjud:
1. Aktsiyalar hisobiga olingan divident ko’rinishidagi daromaddan;
2.Quyidagi aktivlar qiymatidan olingan daromaddan:
- qaytalanuvchi(vozvratniy) baza, masalan yillik; yoki
- kapital transferidan, masalan o’lim holatlarida;
3. Kapital qiymatining o’sishidan, misol uchun aktivni tasarruf qilishda.
Soliqlar iste’mol jixatidan guruhlanganda soliq bazasi qilib tovar va xizmatlarga sarflar inobatga olinadi. Iste’mol yoki xarajat turli xil yo’llar bilan o’lchanishi mumkin, boshqa usullarga nisbatan realizatsiya yo’li osonroq hisoblanadi. Masalan, u quyidagi formula orqali topiladi:
Xarajat = Daromad – (Jamgarma + kapitalga xarjatlar)
Bunda daromadning yillik qaytishidan soliq solinadi. Maxsulot/ xizmatlarga davlat monopol bo’lgan joylarda garchi soliq sifatida namoyon bo’lmasada yuqori narxlar evaziga daromad o’sishi mumkin. Litsenziya turlariham iste’mol solig’iga kiritiladi. Yuqorida qayd etilganidek, litsenziyalar aktsiz solig’i bo’lganligi uchun iste’mol soliqlari egri soliqlar hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan viski misolida xam viskiga qo’yiladigan aktsiz solig’i maxsulot narxi tarkibiga kiritilganligi uchun oxirgi iste’molchi undan bexabar bo’ladi. QQS(VAT) hamda tovar va xizmatlar solig’i (GST) xam iste’mol soliqlari tarkibiga kiritiladi.