Ijtimoiy rolni shakllantirish ayni rolni bajaruvchining shaxslararo munosabatdagi o‘ziga xosligi bilan aniqlanadi. Ba’zi rollar faqat xulq-atvorning qat’iy reglamenti bilan rasmiy munosabat o‘rnatishni talab etsa; ba’zilari – faqat norasmiy; boshqasi esa o‘zida rasmiy va norasmiy munosabatlarni uyg‘unlashtirishi mumkin.
Masalan, birga ishlaydigan hamkasblar rasmiy munosabatlardan so‘ng yaqin munosabatlarda ham bo‘lishlari mumkin.
Rollar motivatsiyasi esa shaxsning ehtiyoj va motivlariga bog‘liqdir. Turli xil rol o‘ziga xos motivatsiya bilan shartlashgandir. Ota-onalik roli bolasiga g‘amxo‘rlik qilishga yo‘naltirilgan bo‘lsa, rahbar shu tashkilotning yutug‘i uchun qayg‘uradi.
Ijtimoiy rollarning turi shaxsning qaysi munosabat va faoliyat turiga taalluqli ekanligiga ko‘ra ajratiladi. Jamoatchilik munosabatlariga ko‘ra ijtimoiy va shaxslararo ijtimoiy rollar mavjud.
Ijtimoiy rollar ijtimoiy maqom, kasb yoki faoliyat turiga bog‘liq. Bu shaxsi noaniq bo‘lgan standartlashtirilgan rollar uni kim bajarayotganligidan qat’iy nazar shu rolning huquq va majburiyatlari asosiga quriladi. Ijtimoiy demografik rollar: er, xotin, o‘g‘il, qiz va h.k. kirsa, shaxslararo rollarga emotsional darajada boshqariluvchi shaxslararo munosabatlar bilan bog'liq bo‘lgan lider, arazlagan shaxs, xafa yoki xursand shaxs kabi rollar kiradi.
Namoyon qilinishiga qarab faol va yashirin rollarga ajratiladi. Faol rol aniq bir vaziyat yoki vaqtda bajariladi, yashirin rol esa dolzarb vaqtda namoyon bo‘lmaydi, lekin ushbu jarayonda u mavjud bo’ladi.
Bundan tashqari taqdirga bitilgan (ayol, yosh bola, o‘zbek) va hayot davomida o‘zlashtirilgan (ona, rahbar, o‘qituvchi) rollarga bo’linadi.
Ijtimoiy rollar borasida ish olib borgan psixologlar Dj.Mid va T.Shibutanining fikriga ko‘ra, ijtimoiy rollar shaxsning aniq bir vaziyatda optimal harakat qilishini ta’minlovchi uzoq vaqt davomida shakllanib kelgan xulq-atvor usullaridir.
Har bir rol o‘zining huquq va majburiyatlar to‘plamiga egadir. Majburiyat — o‘z rolidan kelib chiqib unga yoqadimi yoki yo‘qmi qat’iy nazar shaxs bajarishi lozim bo‘lgan xulq-atvor va xatti-harakatlar ketma-ketligi.
O‘z roliga mos bo‘lgan majburiyatini bajarar ekan, har bir shaxs boshqalardan talab qilishi mumkin bo‘lgan huquqlarga ham ega. Majburiyatlar hamisha burchlar bilan birgalikda kechadi. Ularning uyg‘unligi ijtimoiy rolning me’yorida bajarilishini ta’minlaydi, aksincha holat esa ijtimoiy rolning yaxshi o‘zlashtiril-maganligidan dalolat beradi.
Dostları ilə paylaş: |
