1-mavzu: tarbiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Reja

8-mavzu: Yoshlarda huquqiy ong va madaniyatni shakllantirish.
Reja:

1. 
   Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushuichalarining mazmun-mohiyati.
   
2. 
   Inson huquqlari. Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi (1948-yil 10-dekabr).
   
3. 
   Yoshlarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatini shakllantirish, ularning huquqiy tarbiyasini rivojlantirish, qonunga itoatkorlik ruhini shakllantirish.
   

1. Huquqiy ong va huquqiy madaniyat tushuichalarining mazmun-mohiyati. Huquqiy ong tushunchasi, tuzilishi, vazifalari va turlari: Huquqiy ong - bu odamlarning qonunga va jamiyat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan g’oyalar, tushunchalar va hissiyotlar to’plamidir. Huquqiy ong - bu huquqning manbai (moddiy ma’noda, ya’ni huquqiy normalarni yaratish ma’nosida), jamiyat rivojlanishining ob’ektiv ehtiyojlarini aks ettiradi, qonunni amalga oshirishning majburiy vositalaridan biri, xatti-harakatlarning qonun normalariga muvofiqligini baholash vositasi. Huquqiy manba sifatida huquqiy ong huquqiy aktlarda o’z ifodasini topadi (moddiylashadi), qonun ijod qilish jarayoni va natijalariga ta’sir qiladi. Huquqiy normalar, o’z navbatida, fuqarolarning huquqiy ongini rivojlantirishga, huquqiy tamoyillar va me’yorlar, huquqiy munosabatlar va javobgarlik to’g’risida to’g’ri g’oyalarni shakllantirishga ta’sir qiladi. L.I. Spiridonov- ning ta’kidlashicha, "ommaviy huquqiy ong - bu huquqiy haqiqatning kollektiv ongida aks etishi, nima bo’lishi kerakligi prizmasi orqali idrok etilishi, madaniy me’yorlar, iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va boshqa ijtimoiy ong shakllari vositasida aks etishi. Bu kontseptsiyalarda, g’oyalarda, qarashlarda, hissiyotlarda va boshqalarda ifodalangan qonun, qonun, huquqbuzarlik, hukm, huquqbuzarga psixologik munosabatni ifodalaydi”.
Huquqiy ong - bu murakkab tarkibiy tuzilish bo’lib, unda kamida ikkita tarkibiy qism ajratiladi: huquqiy mafkura (ratsional) va huquqiy psixologiya (hissiy). Bundan tashqari, ichida huquqiy ongning tuzilishi boshqa elementlarni ta’kidlash odatiy holdir: huquqiy ontologiya (qonun nima ekanligini bilish), aksiologiya (qonunni baholash), praxeologiya (xulq-atvorni tanlash bilan bog’liq irodaviy element).
Huquqiy ong nafaqat mavjud huquqiy munosabatlarning sifatini tavsiflaydi, balki uning ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan o’zaro munosabatda bo’lib, rivojlanish tendentsiyalarini ham ko’rsatadi. U uzluksizligi va yangiligi bilan ajralib turadi, huquqiy tartibga solishning mohiyati va sifati to’g’risida, buzilgan huquqlarni himoya qilish usullari to’g’risida yangi g’oyalarni yaratadi. Huquqiy ong munosabatlar ta’sirida shakllanadi, ularga teskari ta’sir ko’rsatadi. Huquqiy mafkura qonuniy xatti-harakatlar uchun qiymat motivlarini yaratadi, u huquqiy psixologiyaga va shunga muvofiq huquqiy amaliyotga ta’sir qiladi. Huquqiy ongning mazmuni nafaqat jamiyatda beriladigan, balki huquqiy ta’lim jarayonida o’stirilishi kerak bo’lgan qadriyatlar tizimi bilan bog’liq.
Huquqiy ong huquqiy madaniyatning elementi sifatida huquq va yuridik xulq-atvorga ta’sir qiluvchi mexanizmdir. Nazariy kontseptsiyaga ko’ra, asosiy huquqiy ongning funktsiyalari - kognitiv, baholovchi va tartibga soluvchi... Huquqiy ongning bilish funktsiyasi aqliy faoliyat (huquqiy tayyorgarlik) natijasi bo’lgan ma’lum miqdordagi huquqiy bilimlarni nazarda tutadi. Baholash funktsiyasi yuridik tajriba asosida shaxsning huquqiy hayot hodisalariga ma’lum bir hissiy munosabatini keltirib chiqaradi. Ushbu munosabat shaxs yoki jamiyat nuqtai nazaridan olingan bilimlarning ahamiyatini aniqlashda ifodalanadi. Huquqiy ongning mazmuni baholash munosabatlarining quyidagi asosiy turlarini o’z ichiga oladi: qonunchilikka va qonunchilikka, boshqalarning huquqiy xatti-harakatlariga va faoliyat ob’ektlariga, huquqni muhofaza qilish idoralariga, o’z yuridik xulq-atvoriga (o’zini o’zi baholash).
Huquqiy ongni tartibga solish funktsiyasi huquqiy munosabat va qiymat va huquqiy yo’nalishlar orqali amalga oshiriladi.
Sub’ektlarga ko’ra huquqiy ong individual, guruhli va jamoatchilikka bo’linadi: individual adolat tuyg’usi, ma’lum bir kishining qonun va jamoat hayotidagi huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi g’oya va tuyg’ular majmuasi sifatida namoyon bo’ladi; guruhiy huquqiy ong - bu huquq va huquqiy hodisalarni (ijtimoiy guruhlar, sinflar, qatlamlar, professional va boshqa birlashmalar) jamoaviy xabardorligi bilan bog’liq g’oyalar va hissiyotlar majmuini anglatadi; jamoat adolat tuyg’usi makrokollektivlar (mamlakat, millat aholisi va boshqalar) munosabatini ifodalovchi g’oya va tuyg’ular majmuasi sifatida namoyon bo’ladi.
Huquqiy madaniyat darajasiga yoki huquqiy voqelikning aks etish chuqurligi nuqtai nazaridan, huquqiy ongning odatda uchta darajasi odatiy (empirik), ilmiy (nazariy) va kasbiy darajalarga bo’linadi. Oddiy adolat tuyg’usi eng chuqur: unda psixologik (hissiy) elementlar ustunlik qiladi. Ushbu darajadagi huquqiy bilimlar shaxsiy tajriba va kundalik munosabat bilan cheklangan, tarqoq, tizimsiz va ko’pincha yuzaki. Odatda, qonunga bo’lgan munosabat qarama-qarshi bo’lib, o’zgaruvchan kayfiyat va kundalik hissiyotlarga bog’liq. Ushbu daraja shaxsiy hayot tajribasi ta’sirida shakllanadi.
Huquqiy nazariya - bu huquqiy ong mavjudligining kontseptual shakli, huquqiy aks ettirish ob’ektini aniqlashning eng chuqur usuli. Mafkuraviy darajadagi bunday ifoda darajasi nazariy huquqiy ongga mos keladi. Bir tomondan, huquqiy ongning rivojlanishi ma’lum darajada amaldagi qonun bilan shartlangan; boshqa tomondan, qonunning o’zi ham qonun ijodkorligi darajasida (qonun hujjatlari qabul qilinayotganda qonun chiqaruvchi aholining huquqiy ongi darajasini hisobga olishi kerak) va qonunni amalga oshirish darajasida ham huquqiy ongga bog’liq (huquqiy ong qonun normalariga ixtiyoriy ravishda rioya qilinishini ta’minlaydi va huquqni muhofaza qilishga yordam beradi, qonunlarni maqbul talqin qilish va bo’shliqlarni bartaraf etishga yordam beradi o’ng).
Shunday qilib, huquqiy ong huquqiy tartibga solishning butun mexanizmini qamrab oladi, huquqiy normalar nashr etilishidan oldin keladi va ularning amal qilish muddati davomida normalarni amalga oshiradi. Ijtimoiy ongning turli shakllari mavjud bo’lib, ular orqali odamlar ijtimoiy munosabatlarga kirishadilar, atrofdagi olamni idrok etadilar (aks ettiradilar) va unga nisbatan ma’lum bir munosabatni shakllantiradilar. Bu siyosiy, diniy, estetik, milliy, axloqiy ong.
Huquqiy ong jamiyatning, ijtimoiy guruhning, shaxsning amaldagi yoki istalgan qonunga, shuningdek boshqa davlat-huquqiy hodisalarga munosabatini ifoda etadigan o’zaro bog’liq g’oyalar, nazariyalar, e’tiqodlar, qadriyatlar yo’nalishlari, huquqiy munosabat, tuyg’ular to’plamidir.
Huquqiy ong jamiyatning huquqiy hayotini rivojlantirish va takomillashtirishda ulkan rol o’ynaydi, chunki huquqiy normalarning sifati, ularning ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlariga muvofiqligi, shuningdek ularning ko’rsatmalarining aniq va to’liq bajarilishi fuqarolarning huquqiy ongi darajasiga bog’liq.
Huquqiy ongning belgilari:
1) huquqiy ong - bu siyosiy ong, siyosiy, axloqiy, diniy, milliy va boshqa shakllar bilan chambarchas bog’liq bo’lgan mustaqil ong shaklidir;
2) huquqiy ong faqat huquqiy voqelik hodisalarini aks ettiradi va huquqiy normalarni yaratish, ularning talablarini jamoat hayotida amalga oshirish jarayonini qamrab oladi;
3) huquqiy ong huquqning o’tmishi, buguni va kelajagi haqidagi g’oyalarni o’z ichiga oladi;
4) huquqiy hodisalar to’g’risida xabardorlik maxsus huquqiy tushunchalar va toifalar (huquqiy munosabatlar, yuridik javobgarlik, qonuniylik va boshqalar) orqali amalga oshiriladi;
5) huquqiy ong huquqning manbai;
6) huquqiy ong huquqiy faoliyatning manbai va huquqiy xatti-harakatlarning ichki regulyatori yoki uni amalga oshirish mexanizmi bo’lib xizmat qiladi.