1. Mavzu: Uzluksiz ta’lim tizimida "Tarbiya" fanining joriy etilishi zaruriyati

---

1.Mavzu: Uzluksiz ta’lim tizimida “Tarbiya” fanining joriy etilishi zaruriyati 
1.Tarbiya fanining maqsad va vazifalari. 
2. Asosiy kategoriyalari. 
3. Tarbiya fanining ilmiy-tadqiqot metodlari. 
Tarbiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 
TARBIYA–shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy 
pedagogik jarayon, insonning jamiyatda yashashi uchun zarur bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘lishini ta’minlash 
yo‘lida ko‘riladigan chora-tadbirlar yig‘indisi. Tarbiya insonning insonligini ta’minlaydigan eng qadimgi va 
abadiy qadriyatdir. 
Tarbiya – har bir insonning hayotda yashashi jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining 
ijobiy ko‘nikmasini o‘zgalarga berish jarayoni. 
Chunonchi, tarbiya keng sotsial ma’noda ijtimoiy 
hodisasifatidaqo‘llanilgandajamiyatningbarchatarbiyaviyvositalarinio‘zichigaoladi. 
Tarbiyaningob’ektivqonunlari – o‘quv-tarbiyaviyjarayonnitashkiletishvaijtimoiyhayotningshaxsni, 
unio‘zigaxosligihamdasifatlarinishakllantirishtalabalardagiturg‘unbo‘lganan’analardir. 
Darhaqiqat, tarbiyaijtimoiyhayotuchunzarurbo‘lganhodisalardir. Tarbiyayuksakma’naviy, 
jismoniybarkamollik, yaxshiningyomondanfarqinianglash, 
yuksakinsoniyfazilatlarinishakllantirishqudratigaegadir. 
Tarbiyakishilikjamiyatiningxammabosqichlaridarivojlanib, o‘sib, avloddan-
avlodgavorislikvazifasinibajaradiganhodisa. Lekin har birjamiyatdatarbiyaningmaqsadi, vazifasi, 
mazmunio‘zigaxosligibilanfarqqiladi. 
Tarbiyasizalohidaodam ham, kishilikjamiyati ham mavjudbo‘laolmaydi. 
Chunkiodamvajamiyatningmavjudliginita’minlaydiganqadriyatlartarbiyatufayliginabiravloddanboshqasigao‘ta
di. 
Pedagogikadabiyotlarda «Tarbiya» atamasikengva tor ma’nolardaishlatiladi. 
Kengma’nodatarbiyainsonshaxsinishakllantirishga, uningjamiyatishlabchiqarishivaijtimoiy, madaniy, 
ma’rifiyhayotidafaolishtirokinita’minlashgaqaratilganbarchata’sirlar, tadbirlar, harakatlar, 
intilishlaryig‘indisinianglatadi. Bundaytushunishdatarbiyafaqatoila, maktab, 
bolalarvayoshlartashkilotlaridaolibboriladigantarbiyaviyishlarniemas, balkibutunijtimoiytuzum, 
uningyetakchig‘oyalari, adabiyot, san’at, kino, radio, televidenievaboshqalarni ham o‘zichigaoladi. 
Shuningdek, kengma’nodagitarbiyatushunchasiichigata’limvama’lumotolish ham kiradi. 
Tor ma’nodatarbiyashaxsningjismoniyrivoji, dunyoqarashi, ma’naviy-axloqiyqiyofasi, 
estetikdidio‘stirilishigayo‘naltirilganpedagogikfaoliyatnianglatadi. 
Bunioilavatarbiyaviymuassasalarhamdajamoattashkilotlariamalgaoshiradi. Ta’limvama’lumotolish tor 
ma’nodagitarbiyaichigakirmaydi. Lekin har 
qandaytarbiyata’limbilanchambarchasbog‘liqholdaginamavjudbo‘ladi. 

---

Chunkita’limvama’lumotolishjarayonidashaxsningfaqatbilimiko‘payibginaqolmay, balkiaxloqiy-
ma’naviysifatlariqarortopishi ham tezlashadi. 
Tarbiya har qandayjamiyatva har qandaymamlakathayotidahalqiluvchiahamiyatkasbetadi. Yoshavlodning, 
umuman, 
jamiyata’zolariningtarbiyasibilanyetarlichashug‘ullanmaganmamlakatturg‘unlikvainqirozgamahkumdir. 
Negaki, o‘sishivarivojlanishiuchun har qandayjamiyatda ham 
moddiyvama’naviyboyliklarishlabchiqarishto‘xtovsizravishdayuksalibborishilozim. 
Buninguchunyoshavlodmoddiyvama’naviyboyliklaryetishtirishniajdodlaridarajasida, ulardan ham 
yaxshiroqishlabchiqarabilishlarikerak. Yoshavlodda ana 
shundaymoddiyvama’naviyqobiliyatlarnishakllantirabilishuchunesa, 
jamiyatuzluksizravishdasamaralifaoliyatko‘rsatadigantarbiyaviyishlartizimigaegabo‘lishilozim. 
Tarbiyajamiyattaraqqiyotiningturlidavrlaridaturlichaizohlabkelingan. 
Sho‘rozamonidahukmronkommunistikmafkuratarbiyagasinfiyvapartiyaviyhodisasifatidayondashishni talab 
etgan. 
Shuninguchun ham sinfiyjamiyatdatarbiyafaqatsinfiyxususiyatgaegabo‘ladivaturlisinflarningtarbiyasibir-
birigaqarama-qarshituradi, deganqarashqarortopgan. Holbuki, dunyoilmi, ayniqsa, 
Sharqtarbiyashunosligivao‘zbekxalqpedagogikasitajribasitarbiyaningsinfiyko‘rinishgaegaemasliginiisbotetdi. 
Shuningdek, kommunistikmafkuratazyiqitufaylitarbiyadaijtimoiymuassasalarningo‘rnigaortiqcha baho berildi, 
bujarayondairsiyvabiologikxususiyatlardeyarlihisobgaolinmadi. 
2.Asosiy kategoriyalari. Kategoriyalar (yun. kategoria — mulohaza, fikr; belgi) (falsafada)— voqelikdagi 
hodisalar va bilishning muhim, umumiy xususiyat hamda munosabatlarini aks ettiruvchi eng umumiy va 
asosiy tushunchalar. Kategoriya bilish va ijtimoiy amaliyot tarixiy taraqqiyotining umumlashgan natijasi 
boʻlib vujudga kelgan. 
Umumiy o‘rta ta’limda tarbiya fanining predmeti bo’lajak o’qituvchilarga kelajak avlodni ma’naviy 
yuksak fazilatlar egasi qilib tarbiyalash sanatining qirralari, shakl va yo’llari hamda bilim, ko’nikma va 
malaka hosil qilish haqida bahs yuritadi. Umumiy o‘rta ta’limda tarbiya fanining o’rganish obyektini esa 
ta’lim muassalaridagi uzluksiz ta’lim –tarbiya jarayoni tashkil etadi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish 
metodikasi ijtimoiy faollikni shakllantirishga xizmat qiladi. Tarbiya - yosh avlodni har tamonlama voyaga 
yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat bo’lib, shaxsni 
aqliy ,jismoniy, axloqiy, ma’naviy sifatlarini shakllantirishga qaratilgan bo’lib, insonning jamiyatda 
yashashini ta’minlash uchun zarur bo’lgan xususiyatlarini tarkib toptirishning jarayonlaridir. Tarbiya shaxsni 
tarkib toptirishga qaratilgan bo’lib, shaxs va jamiyatning mavjudligini ta’minlaydigan qadriyatlar asosida 
rivojlanadi. 
Umumiy o‘rta ta’limda tarbiya fanining asosiy maqsadi, bugungi kun talabiga javob beradigan barkamol 
shaxsni shakllantirishga qaratilgan ekan, aynipaytda bu o’qituvchilarga katta mas’uliyatni yuklaydi. Shu 
jihatdan ham o’qituvchining pedagogik faoliyat yuritishi davr talabiga javob bermog’i lozim. Shu jihatdan 
ham yosh avlodni barkamol qilib voyaga yetkazish uchun Respublikamizda ijtimoiy – tashkiliy, tarbiyaviy 

---

ishlar amalga oshirilmoqda. Barkamol avlodni tarbiyalash, ma’naviy, ma’rifiy, tashkiliy uslubiy, ijtimoiy-
iqtisodiy jihatlari bilan murakkab tarbiyaviy ishlar tizimi kundan-kunga takomillashib bormoqda.Boshlang’ich 
ta’limda tarbiya fanining asosiy vazifasi yosh avlodni ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalashda xalqning boy 
milliy, ma’naviy-tarixiy merosimizga, umumbashariy qadriyatlarga, urf-odatlar va ananalarga tayanib,ongli 
shaxslarni intelektual salohiyatli qilib tarbiyalashdir.Tarbiya fani asosan odobnoma, vatan tuyg’usi, milliy 
istiqlol g’oyasi, ma’naviyat asoslari, din tarixi pedagogika, psixologiya, adabiyot, tarix kabi fanlar bilan 
o’zaro aloqada bo’ladi. 
Tarbiya fanining ilmiy-tadqiqot metodlari. Tarbiya metodlarini tanlab olish shartlari. Metodning ijobiy va 
salbiysi boʻlmaydi, tarbiya jarayonida ma’lum yoʻlni yuqori darajadagi samarali va samarasiz deya baholash 
mumkin emas. Metodning samaradorligini u qoʻllanilayotgan sharoit nuqtai nazaridan baholash mumkin. 
Tarbiya metodlarini maqsadga muvofiq tanlash bir qator omillarga bogʻliq: 
1. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Tarbiyaning maqsad va vazifalari. Maqsad nafaqat metodlarni 
oqlaydi, balki ularni aniqlab beradi. Maqsad qanday boʻlsa, unga erishish metodlari unga muvofiq boʻlishi 
zarur. 
2. Tarbiya mazmuni. Unutmaslik kerakki, aynan bitta vazifa turli xil fikrlar bilan toʻldirilgan boʻlishi 
mumkin. Shuning uchun metodlarni umuman mazmun bilan emas, balki aniq fikr bilan bogʻlash gʻoyat 
muhimdir. 
3. Tarbiyalanuvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish. U yoki shunga oʻxshash vazifalar 
tarbiyalanuvchilarning yoshi bilan bogʻliqlikda hal qilinadi. Yosh bu oddiygina qaraganda yashaganlikning 
son koʻrsatkichi emas. Unda egallangan ijtimoiy tajriba, psixologik va axloqiy sifatlarning rivojlanganlik 
darajasi oʻz aksini topadi. Aytaylik, mas’uliyat tuygʻusini boshlangʻich ta’lim, oʻrta ta’lim va oʻrta maxsus, 
kasb-hunar ta’limi muassasalarida ta’lim olayotgan oʻquvchilarda ham shakllantirish mumkin. Biroq har bir 
bosqichda mazkur sifatni shakllantirish borasida turli metodlar qoʻllaniladi. 
4. Jamoaning shakllanganlik darajasi. Oʻzini oʻzi boshqarishning jamoa shaklining rivojlanishi bilan 
bogʻliqlikda pedagogik ta’sir koʻrsatish metodlari ham oʻzgarmasdan kelmoqda. Bizga ma’lumki 
boshqaruvning moslashuvchanligi tarbiyachining tarbiyalanuvchilar bilan muvaffaqiyatli hamkorligining 
zaruriy sharti. 
5. Tarbiyalanuvchilarning individual oʻziga xosliklari. Umumiy metodlar, umumiy dasturlarning oʻzi 
tarbiyaviy oʻzaro ta’sir etishning asosi boʻla olmaydi. Ularga indivudual va shaxsiy tuzatishlar kiritish zarur. 
Insonparvar pedagog har bir shaxs oʻziga xosligini rivojlanishiga, oʻziga xosligini saqlashga, oʻzining 
«Men»ini roʻyobga chiqarishga imkon beradigan metodlarni qoʻllashga harakat qiladi. 
6. Tarbiyaviy shart-sharoitlar. Unga moddiy, psixofiziologik, sanitar-gigiyenikdan tashqari sinfda yuzaga 
keladigan munosabatlar: jamoadagi iqlim, pedagogik rahbarlik usuli va boshqalar tegishlidir. Ma’lumki, 

---

mavhum shart-sharoitlar boʻlmaydi, ular hamisha aniq. Ularning birlashuvi aniq holatlarda koʻrinadi. 
Tarbiya amalga oshadigan sharoit pedagogik vaziyatlar deb ataladi. 
7. Tarbiya vositalari. Tarbiya metodlari tarbiya jarayonining tarkibiy qismi sifatida yuzaga chiqadigan 
tarbiya vositalaridan tashkil topadi. Metodlar ular bilan mustahkam bogʻlangan va birgalikda qoʻllaniladigan 
boshqa tarbiya vositalari ham mavjud. Masalan, metodlarni samarali qoʻllash uchun zaruriy yordam 
beruvchi koʻrgazmali qurollar, tasviriy san’at asarlari va musiqa san’ati, ommaviy axborot vositalari. 
8. Pedagogik malakani egallaganlik darajasi. Tarbiyachi odatda faqat oʻzi biladigan va qoʻllay oladigan 
metodlarni tanlab oladi. Koʻplab metodlar murakkab boʻlganligi bois, oʻqituvchidan koʻp kuch ishlatishni 
talab etadi. Bunday mas’uliyatdan boʻyin tovlaydigan pedagoglar ularsiz faoliyatni tashkil etishga harakat 
qiladi. Natija esa turli obrazli, xilma-xil maqsad, vazifa, shart-sharoitlardan kelib chiqib metodlardan 
foydalanishga qaraganda past samaraga ega boʻladi. 
9. Tarbiya vaqti. Qachonki, vaqt kam, maqsad esa katta boʻlsa, «kuchli harakatga keltiradigan» metodlar 
qoʻllaniladi, qulay sharoitlarda esa, tarbiyaning «oddiy» metodlaridan foydalaniladi. Tarbiyani «kuchli 
harakatga keltiradigan» va «oddiy» metodlarga boʻlinishi shartli: birinchisi tanbeh berish va majbur qilish 
bilan, ikkinchisi nasihat qilish va doimiy oʻrgatish bilan bogʻliq. 
10. Kutiladigan natija. Metodni tanlayotganda, tarbiyachida muvaffaqiyatga erishishga nisbatan ishonch 
boʻlishi kerakonsepsiya Buning uchun qoʻllanilayotgan metod qanday natijaga olib kelishini oldindan koʻra 
bilish kerak. 
2-mavzu. Tarbiya jarayonini tashkil etishda innovatsion texnologiyalar 
Reja: 
1.Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etish.
2.Innovatsion ta’lim muhitida tarbiya darslarini tashkil etishning pedagogik-psixologik shart-sharoitlari. 
3.Tarbiya darslarini innovatsion yondashuv asosida tashkil etish. 
Innovatsionta’limmuhitidatarbiyadarslarinitashkiletish. 
Respublikamizdaolibborilayotganta’lim-tarbiyaislohotlari, 
mutaxassiskadrlarsalohiyotinioshirishgaqaratilganbo‘lib, 
oliyo‘quvyurtlaridapedagoglarningmetodikmahoratinioshirishmuhimahamiyatkasbetadi. 
O‘qituvchilarimizbuvaziyatdanchiqishdaularnio‘zfaoliyatigatanqidiyyondashib, 
psixologikjixatdanqaytako‘ribchiqib, ularniyangisharoitdabolalargasamimiymunosabatdabo‘lish, 
ularnirivojlantirishdashaxsiyyondashuv, hamkorlik, hamijodkorlik, individuallashishasosida, ularnita’lim - 
tarbiyajarayonigamotivatsiyahosilqilishorqalita’limjarayonidafaolishtirokinita’minlashgabarchakuchlarinivae’
tiborlariniqaratishnitalabetadi. 
Agaro‘qituvchio‘ziningfaoliyatnikuzatibborsa, tahlilqilsa, o‘zigabahoberaolsa, o‘zfaoliyatigatuzatishlar, 
yangiliklarkiritaolishimkoniyatigaegabo‘ladi. 
Shusabablihamrespublikamizdainterfaolmetodlarnio‘quvjarayonigaqo‘llashkengjoriyetilmog‘ikerak.Buo‘znav
batidao‘quvjarayoniniinsonparvarlashtirish, demokratiyalashtirish, 
liberalizatsiyalashnitashkiletishnitaqozoetmoqda. Qisqaqilibaytganda, o‘quvjarayonimarkazidao‘quvchishaxsi, 

---

uning extiyoji bo‘lmog‘i lozim. O‘quv 
jarayoniuninghoxish
, istagigaqaratilgan, 
yo‘naltirilganbo‘lmog‘italabetiladi. Shaxsgaqaratilganta’limo‘quvchinio‘quv-
biluvfaoliyatinitashkiletishningharakatlantiruvchi, qiziqish, extiyojini, hoxish, 
istaklariniro‘yobgachiqaruvchikuchbo‘libxizmatqiladi.Innovatsiya: 
Yangilanish, o‘zgarish; 
Biror-biryangiliknikiritish; 
Yangiliknio‘zlashtirishjarayoni. 
Innovatsiya – (inglizchaInnovation – yangilikkiritish) – tizimichkituzilishinio‘zgartirish, 
amaliyotvanazariyaningmuhimqismi. Innovatsionjarayonningmazmuniytomoninio‘zichigaoladi 
(ilmiyg‘oyalarvaularningtexnologiyalariniamaliyotgakiritish). 
Demak, 
faqatginainnovatsionjarayonlarnipedagogiktizimgabog‘lashyokikiritishorqaliginata’limdayuqoridarajalargaeri
shishmumkin. Bundayangiliklarnisekinlikbilan, bosqichma-bosqichkiritish, 
uniqanchalikfoydakeltirishiniatroflichao‘ylab, o‘lchabamalgakiritishmaqsadgamuvofiqdir. 
Innovatsiyalarnipala-partish, tartibsiz, 
oldindannatijaolishnimo‘ljallamayamalgaoshirishzararkeltirishihammumkin. 
Zero, innovatsiyachuqurroqbilimolish, o‘rganish, o‘zlashtirish, 
kenghajmdagibilimlarniolishgaqaratilmog‘iyaxshinatijalarberishimumkin. 
Bulardoimiypedagogikmuammobo‘libkelayotgan: o‘quv-tarbiyaviyfaoliyatmotivatsiyasinioshirish, 
darsjarayonlaridao‘quvmaterialnihajminioshirish, o‘quvjarayoninijadallashtirish, vaqtnitejash, 
ko‘proqilg‘ormetodlardanfoydalanish, o‘quv-tarbiyaviyishlardainterfaolusullardanfoydalanish, 
ilg‘ortexnologiyalarniqo‘llash, axborot-kommunikatsiontexnologiyalarnijoriyqilishdaniborat. 
Yuqorinatijalarberadiganyangig‘oyalar, yangi 
nazariybilimlarberuvchi
, insonnirivojlanishigaolibkeluvchi, 
tomma’nodagiinnovatsiyalarniyaratish, izlash, joriyetishtalabetiladi. 
Ko‘plabumumiyvaxususiyloyihalarnitahliletib, 
pedagogiknazariyavaamaliyotgatadbiqetilishxususiyatvaholatlarinio‘rganishasosidaumumpedagogikinnovatsi
yalarnishundayko‘rinishdabo‘lishinibelgilashmumkin: 

judayangibo‘lmasada, doimiyfaolbo‘lgan, o‘ziningg‘oyasi – ahamiyatijixatdaneskirmagan, o‘quv – 
tarbiyajarayonitexnologiyalarini, o‘quvjarayoninioptimallashtirishnazariyasivaamaliyotini; 

gumannistik pedagogika va uning nazariy va amaliy jihatlari texnologiyalarini; 

pedagogik tizim jarayonidagi boshqaruvlarni yangi g‘oya, yondashuvlar asosida tashkil etilishi; 

yangi g‘oyalarga asoslangan texnologiyalar, axborot vositalari va ommaviy kommunikatsiyalarga 
suyanish kabilar kiradi. 
Innovatsionta’limmuhitidatarbiyadarslarinitashkiletishningpedagogik-psixologikshart-
sharoitlari. 
Innovatsion, interfaolta’limo‘qituvchivao‘quvchigadoimiyijodiyizlanish, 
uzluksizo‘zshaxsinirivojlantirish, takomillashtirishimkoniniberadi. Yuqoridaaytganimizdek, 
o‘quvchishaxsiga, uningqiziqish, hoxish, istagiga, 
ehtiyojigaqaratilmog‘ikerak,ya’nita’limniindividuallashtirishgaqaratilmog‘italabetiladi. 
Endita’limniindividuallashtirishdegandanimanitushunishkerak? degansavolgajavobberaylik.Demak, ta’lim – 
tarbiyasifativasamaradorligio‘quvchiningta’limmazmuninio‘zlashtirishgayo‘naltirilganmustaqilmutoalabilansa
maralishug‘ullanishi, mustaqilfikryuritishivatafakkurfaoliyatibilanbog‘liq. 
Interfaolmetodlardadarsjarayoniniolibborishdao‘quvchilardaquyidagixususiyatlarningrivojlanishiniko‘rs
atishmumkin: O‘quvchio‘qitilibginaqolmay, mustaqilo‘qish, o‘rganish, ishlashga, 
o‘zlashtirishgao‘rgatiladi.O‘quvchilarnimustaqilravishdatahlilqilishorqalio‘zlashtirishga, 
ijodiymulohazayuritishga, shaxsiyxulosalarasosidaerkinfikryuritishgao‘rgatiladi. 
Bizgayotfikrlargaqarshifikryuritaolish, 
o‘znuqtainazarinihimoyaetaolishko‘nikmalarishakllantiriladi.O‘quvchigabilimlartayyorholdaberilmasdan, 

---

bilimlarnidarsliklardan, axborot – resursmarkazlaridan, internetdan, turliboshqamanbalardanizlash, topish, 
qaytaishlashorqaliijodiymushohadayuritishimkoniyatiyaratiladi. O‘quvchining 
darsliklarbilanishlash
, o‘qish, 
o‘rganish, konspektyozish, qo‘shimchaadabiyotlarvamanbalardanfoydalanib, 
mustaqilo‘zlashtirishko‘nikmalariniegallashgao‘rgatiladi. 
Sinfdagibarchao‘quvchilarnio‘zqobiliyatlaridarajasidao‘zlashtirishlarikafolatlanadi. 
O‘quvchiningo‘zlashtirganligini, olganbilimlarinikundalikhayotda, 
amaliyfaoliyatdafoydalanaolishko‘nikmavamalakalaribilanbelgilanadi. O‘qituvchi - 
o‘quvchilarinterfaolmetodlarasosidaishlashnio‘rganib, unio‘zo‘quv - biluvfaoliyatlarigaolibkiraolsalar, 
barchao‘quvchilardeyarlibirxilnatijalargaerishadilar. 
Interfaol metodda dars jarayoni tashkil etilganda: 

o‘quvchilarning o‘zaro faolligi oshadi, hamkorlik, hamijodkorlikda ishlash ko‘nikmalari 
shakllanadi. 

o‘quv reja, dastur, ta’lim mazmuni, darslik, standart, me’yor, qo‘llanmalar bilan ishlash malakalari 
shakllanadi. 

ta’lim mazmunini, matnini mustaqil mutoala qilish, ishlash, o‘zlashtirish kundalik shaxsiy ishlariga 
aylanadi. 

o‘quvchi erkin fikr bildirish, o‘z fikrini himoya qilish, isbotlay olish, tasdiqlay olishga odatlanadi. 

eng muhimi o‘quv jarayonida didaktiv motivlar vujudga keladi. Ya’ni o‘quvchining extiyoji, 
hoxish, istagi qondiriladi, dars qiziqarli kechayotganligi sababli, vaqt o‘tayotganini bilmay qoladi. O‘quv – 
biluv jarayonida o‘quvchining shaxsiy manfaatdorligi oshadi. Bu holat o‘quvchini o‘quv maqsadlariga 
intilishi va erishishida yuqori bosqichga ko‘taradi. 
Darslarni interfaol metodlarda tashkil etishning afzalliklari. 

o‘qitish mazmunini yaxshi o‘zlashtirishga olib keladi. 

o‘z vaqtida o‘quvchi – o‘qituvchi – o‘quvchilar orasida ta’limiy aloqalar o‘rnatiladi. 
O‘qitish usullari ta’lim jarayonida turli xil ko‘rinishlarda kechadi (yakka, juft, guruh, katta guruh). 
O‘quv jarayoni o‘qish extiyojini qondirish bilan yuqori motivatsiyaga ega bo‘ladi. O‘zaro 
axborot berish
, 
olish, qayta ishlash orqali o‘quv materiali yaxshi esda qoladi. O‘quv jarayonida o‘quvchining o‘zi o‘ziga baho 
berishi, tanqidiy qarashi rivojlanadi. O‘quvchi uchun dars qiziqarli o‘qitilayotgan predmet mazmuniga 
aylanadi. O‘qish jarayoniga ijodiy yondashuv, ijobiy fikr namoyon bo‘ladi. Har bir o‘quvchining o‘zi mustaqil 
fikr yurita olishiga, izlanishga, mushohada qilishga olib keladi. Interfaol usulda o‘tilgan darslarda o‘quvchi 
faqat ta’lim mazmunini o‘zlashtiribgina qolmay, balki o‘zining tanqidiy va mantiqiy fikrlarini ham 
rivojlantiradi. Interfaol metodlarda darsni tashkil etishda o‘quvchi shaxsini rivojlantirish o‘zi – o‘ziga zamin 
yaratishdan boshlanishi kerak. Ya’nio‘quvchining: 

o‘zi mustaqil mutoala qilishi, o‘qishi asosida bilim olishi; 

o‘zini – o‘zi anglab etishga, anglab tarbiya topishga; 

o‘z kuchi va imkoniyatlariga ishonch bilan qarashga; 

o‘quv mehnatiga mas’uliyat xissi bilan qarashga; 

o‘z faoliyatini mustaqil tashkil eta olishi, har bir daqiqani g‘animat bilishga; 

o‘quv mehnatiga o‘zida hoxish, istak uyg‘ota olishga; 

har qanday vaziyatda faollik ko‘rsata olishga; 

ayniqsa, hozirgi tezkor axborot manbalaridan unumli foydalana olishni asosiy va bosh maqsad qilib 
olishga o‘rganmog‘i zarur. 
Noan’anaviy o‘qitish usullaridan foydalanishdan maqsad nima uning afzalliklari darsning 
samaradorligini oshirish tamoyillari nimadan iborat degan savolga quyidagicha xosilalar asosida javob berish 
mumkin. 
1.
Noan’anaviy o‘qitish eng sodda qulay usul. 
2.
Mustaqilfikrlashnio‘rgatadi. 

---

3.
Ko‘ptarmoqli. 
4.
Soddavaoson. 
5.
Bilimboyliginioshiradi. 
6.
Vaqtdanyutadi. 
7.
Qiziqarlio‘tadi. 
8.
Darsningsamaradorliginioshiradi. 
9.
Dunyoqarashnikengaytiradi. 
10.
Tafakkurnirivojlantiradi. 
11.
O‘quvchilariningdiqqate’tiborinitortadi. 
12.
Har bir o‘quvchi bilan individual munosabatda bo‘ladi. 
13.
Xotiranikuchaytiradi. 
14.
Izlanishgachorlaydi. 
15.
O‘quvchilarni o‘z ustida ishlashga chorlaydi. 
O‘qitishdan ko‘zlanadigan maqsad bu davlat ta’lim standartlarida belgilangan bilim va ko‘nikmalarini 
o‘quvchiga etkazishdan iborat. Qachonki o‘quvchi tomonidan bilim qabul qilinsa va tushunib etilsa yoki 
o‘quvchi malaka oshirish uchun mo‘ljallangan topshiriqlarni amalda namoyish etib bera olsagina o‘qitish 
muvaffaqiyatli kechdi deb hisoblasa bo‘ladi. 
Ta’lim tizimida yangiliklar kiritish mazmuni va yo‘nalishlari masalasini o‘rganishga kirishishdan oldin 
“Pedagogik tizim” va “Pedagogik tizimda yangiliklar kiritish” tushunchasini aniqlab olaylikonsepsiya 
Pedagogik jarayon bilamizki, pedagogik tizim asosida yo‘lga qo‘yiladi. Pedagogik tizim - bu tashkil 
etuvchilarning birlashtirilgan majmui bo‘lib, ular o‘zgarishlarda ham barqarorligicha qolaveradi. Agarda 
o‘zgarishlar (yangilik kiritish) qandaydir mumkin bo‘lgan chegaradan oshib ketsa, tizim buziladi, uning 
o‘rniga yangi boshqa hususiyatli tizim yuzaga keladi. Pedagogik tizim - elementlarning juda mustahkam 
birlashuvidir.
Har qanday pedagogik tizimning tuzilishi hozirgi davrda quyidagi elementlar yig‘indisidan iborat bo‘lib, 
ular o‘zaro bog‘liq holda quyidagi ko‘rinishga ega: o‘quvchi; tarbiyaning maqsadi; tarbiya mazmuni; tarbiya 
jarayoni; o‘qituvchilar (yoki TTV - ta’limning texnik vositalari); tarbiyaviy ishlarning tashkiliy shakllaridan 
iborat bo‘ladi. Bu tizimning tarkibiy qismlaridan har biri har qanday darajada elementlarga bo‘lib, yoyib 
ko‘rsatilishi mumkin. Ko‘rilgan tizimni mukammal tarkibiy tuzilish emas deb hisoblashga asoslarimiz bor. 
Ko‘rsatib o‘tilganlarga qo‘shila olmaydiganlar pedagogik tizimning muhim tarkibiy qismlari, shuningdek, 
“natijalar”, “o‘quv tarbiyaviy jarayonni boshqarish”, “texnologiya”lardan iborat, deb ham hisoblashlari 
mumkin. Ular berilgan chizmadagi pedagogik tizim modelida ko‘zga tashlanadi. Maqsadlar 
natijalar bilan 
mos kelib
, uzluksiz jarayon tashkil etadi. Maqsadlarning natija bilan to‘la mos kelishi pedagogik jarayonning 
ishonchi, o‘lchov ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
Pedagogik tizim boshqaruv, birlashtiruvchi hamma tarkibiy qismlari nisbatan mustaqil qism 
hisoblanadi, chunki ular o‘z maqsad va tuzilishlariga egadir. Pedagogik tizimning tashkil etuvchi tarkibiy 
qismi sifatida alohida omillar birligi deb ta’kidlagan holda ularni ko‘pincha, o‘quv-tarbiya jarayonining 
texnologiyasi deb ko‘rsatadilar. Bunday yondashishda pedagogik tizim ko‘zlangan maqsadga erishishni 
ta’minlaydigan mustahkam tashkiliy texnologik kompleks bo‘ladi. Shuni ta’kidlash kerakki, pedagogik tizim 
har doim ham texnologiyadir. Ana shu belgisi bo‘yicha pedagogik tizimning tarkibiy qismlar ixtiyoriy 
“to‘plamidan” ajratib olish osondir. Texnologiya - bu qat’iy tashkiliy mantiqqa bo‘ysunuvchi imkoniyatlarini 
belgilovchi tizimning ichki sifatidir. Shu bilan birga topshiriqni baholash darajasining o‘zidayoq, texnolog 
ma’lum jarayonlar hamda hodisalarga tayanadi. Ma’lum jarayonlar muvaffaqiyat ifodasining dalili sifatida 
foydalaniladi, ajoyib xodisalar natijalari esa yangi sabab va formula manbalari sifatida amalga oshiriladi.
O‘quv texnologiyalarni loyihalashtirish metodik “tajribalarni umumlashtirishdan” farqli “mumkin 
emas” xulosasini bermaydi. Texnolog uchun bu faqatgina vaqt va harajatlar masalasidir. Texnolog faqatgina 
yaxshi ma’lum, tekshirib ko‘rilgan, asoslangan, shubha qilinmaydigan fikrlarga asoslanadi. Texnolog 
tajribalar o‘tkazmay, aniq ko‘zlangan natijalar bilan ish olib boradi. Texnologiya variantlikka yo‘l qo‘ymaydi 

---

uning asosiy vazifasi -aniq kafolatlangan natija olishdir, u har doim ham asosiy yechimida oddiydir. Asosiy 
yechimni tushunish qolgan hammasini, o‘zaro zarur elementlar tizimi, tartibining mazmunini ochib beradi. 
Texnologiyadan hech bir qismini olib tashlab bo‘lmaydi, u yerda ortiqchasi bo‘lmaydi, bo‘lishi mumkin ham 
emas. Bu juda murakkab holat, har ikkinchi o‘qituvchi izlash - tadqiqotchilik tartibida ish olib boradi va shu 
bilan bolaning maktabdagi hayoti natijasining noaniqligini kuchaytiradi. Har doim, ayniqsa “aniq” fanlar deb 
nomlanuvchi yo‘nalish vakillari orasida pedagoglarni harakterlari uchun koyib turuvchilar topiladi va ular har 
galgidek pedagogika tizimi modellarini reviziya qilish va moderizatsiyalashdan boshlaydilar.
“Piyola” (o‘yin) 
Trening maqsadi: 
- sho‘x o‘yin orqali o‘quvchilarni jamoaga tez kirishib ketishlariga imkoniyat va sharoit yaratish; 
- o‘quvchilar o’rtasidagi keskinlik, begonasirashlarni yo’qotish; 
- o’quvchilardagi ijobiy kayfiyatlarni qo’llab-quvvatlash; 
- o’quvchilardagi noan’anaviy ijodiylikka ko’maklashish. 
Treningdan kutiladigan natija:o’quvchilar o’rtasida do’stonamunosabat va ijodiy muhitni yuzaga keltirishi, 
ularning ijodiy imkoniyatlari va shaxsiy sifatlarini ochish, o’quvchilar o’rtasida psixologik to’siqlarni 
pasaytirishga sharoit yaratish. 
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:O’quvchilar doira shaklida joylashadilar.Tarbiyachi davrada o’tirgan 
o’quvchilardan biriga piyola uzata turib, quyidagi topshiriqni beradi: u qo’liga olgan piyolani davradagi 
o’quvchilarga navbatma-navbat berib chiqadi, lekin u o’quvchilarga piyolani xargal xar xil usulda, kurinishda 
berishi, bir xillik bo’lmasligiga xarakat qilishi lozim. Piyola berayotgan o’quvchi yangiroq bir usul topolmasa 
yoki xarakati qaytarilsa, o’quvchilar jamoasi unga qiziqarli, kulgili, yoshiga mos jarima topshirig’i beradi va 
uning o’rniga boshqa o’quvchini tanlaydi. Berilgan barcha jarimalarning topshiriqlari o’yin tugagach ijro 
etiladi. 
“Piyola”o’yini davradagi xamma o’quvchilar navbati bilan o’yinda ishtirok etganlaridan so’ng yoki yangi 
original fikrlar tugamaguncha davom etadi yoki vaqtga qarab to’xtatiladi. Mashg’ulot esa, o’yin davomida 
“jarima” olgan o’quvchilarning o’z topshiriqlarini bajarishlari bilan tugallanadi. “Jarima” olganlarning 
chiqishlaridan so’ng tarbiyachi o’quvchilar bilan o’tkazilgan mashg’ulotga yakun yasaydi. 
3-mavzu:Tarbiya jarayoniga innovatsion va integrativ yondashuv 
Reja: 
1.Tarbiya jarayonida innovatsion yondashuvlar, innovatsiya turlari va samaradorligi. 
2. Integrativ yondashuv, uning mohiyati va o‘ziga xos jihatlari. 
3.Tarbiya jarayonida integrativ texnologiyalardan foydalanish. 

---

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan isloxotlarga muvofiq, ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarni 
uyg‘unlashtirishgan xolda o‘rganish atrof-muxitga ijodiy munosabatni o‘rnatish va shakllantirish 
muammolarini xal etishga imkoniyat yaratdi. Demak, ta’lim-tarbiyada ham amalga oshiriluvchi isloxotlar 
mana shu mantiqqa mos tarzda, jamiyatga xizmat ko‘rsatishi lozim. Bu o‘rindanoananaviyo‘qitishshakli-
integratsiyaningaxamiyatiyanadaoshibboradi. Negaki, integratsiyaningdarajasigaqarab, 
uningqo‘llanilishtexnikasigako‘ra, amalgaoshirilgantexnologiyasiningistiqbolinibelgilashmumkinbo‘ladi. 
Chunki, integratsiyaetarlichanamoyonbolgan, 
turliharakterlimazmunningsingdirilishinatijasidayangisifatiyxolatgao‘tishdaasosiyomilbo‘libyuzagachiqaoluvc
hifaktorhisoblanadi. Integratsiyachuqur, noan’anaviyta’limbilantavsiflanaoluvchi, 
turfaharakterdagikattaxajmlio‘quvmaterialininguyg‘unlashuvinio‘zidanamoyonetadi. 
HozirdaRespublikamizdaro‘yberayotganijtimoiy – iqtisodiy, siyosiy – manaviy, madaniy – 
marifiyo‘zgarishlarvaulargamosuzluksizta’lim – tarbiyatizimida ham tubdanyangilanishlarqilinmoqda. 
Ayniqsa, zamonbilanhamnafaskadrlartayyorlash har qachongidan ham dolzarbbo‘libbormoqda. 
Bundayzamonaviykadrlarnitayyorlashnipedagogikinnovatsiyalarsizamalgaoshiribbo‘lmaydi. 
Hozirgikundayoshavlodgata’lim-tarbiyaberish, kasbgao‘rgatish, 
ularningaqliyvama’naviykamoltoptirishdaniboratdir. «Ta’limto‘g‘risida» 
giqonunvatalablaridankelibchiqqanholdata’limningmazmunivavositalariniyangidanishlabchiqishnihayotningo‘
zi talab qilmoqda. Bu omilta’limjarayoninitarkibiyqismlariniyangichatartibdanamoyonbo‘lishini talab etadi. 
Ana shutashkiliy-
pedagogikjarayondata’limqonuniyatlarivatamoyillarigamosholdayangitamoyillargaamalqilish, 
ta’limmetodlariningpaydobo‘lishi, ta’lim 
vositalariningtakomillashuvi
, 
ayniqsata’limnitashkiletishdao‘qituvchimahoratiningintegrativshakllarikengko‘lamdajoriyetilishikuzatilmoqda
. 
Ushbuo‘zgarishlarningma’lumqismiintegrativyondashuvlarningtarkibisifatidachiqqanbo‘lsa, 
yanabirqismidunyodagita’limtizimirivojlanganmamlakatlarolimlariningpedagogiktajribalarigasuyanganholdap
aydobo‘ladi. 
Innovatsionvaintegratsionpedagogiktexnologiyalarningmamlakatimizta’limsohasigakiribkelishialohidae’tibor
qaratadiganyo‘nalishlardanbiriekanliginiqaydetishzarur. 
Ta’limvatarbiyanitashkiletishvamazmunidasezilarlio’zgarishlarniamalgaoshirishgahissaqo’shganUshin
skiyo’rganilayotganob’ektlarvahodisalaro’rtasidagibog’liqliklarningdidaktikahamiyatiniengto’liqpsixologik-
pedagogikasoslashnita’minladi. U o’zining “Inson – tarbiyasub’ekti” asarida real 
olamnarsavahodisalariningobyektivmunosabatlariniaksettiruvchiturliassotsiativbog’lanishlardanxulosachiqara
di. 
Ushinskiynazariyasidafanlararoaloqalarg’oyasio’qitishningtizimlitabiatiningumumiymuammosiningbirqismisi
fatidapaydobo’ldi. U 
umumiyfanlartizimidatushunchalarvaularningrivojlanishio’rtasidagibog’liqliko’quvchibiliminingkengayishiga
vachuqurlashishigaolibkelishivamashg’ulotyakunigako’raularbilimlarnito’plashjarayonidatizimgakiritishqanc

---

halikmuhimliginita’kidladi. 
Ta’limdaintegratsiyaniamalgaoshirishningasosiymuammolaridanbiri, 
buintegrativdarslarningtuzilishiniko‘rsatishgaqaratilgandarsishlanmalari, 
metodikyo‘riqnomalarningmavjudemasligidir. 
Ta’limdaintegratsiyaniamalgaoshirishgadoirtegishliuslubiytavsiyalarniishlabchiqishvauniamaliyotgatadbiqetis
hbugungikunningmuhimpedagogikmuammolaridanbiridir. 
Ma’lumki, innovatsiyalarzamonaviymuttaxassislartayyorlashningmustahkamdidaktikasosibo‘laoladi. Bunga 
sabab, 
ularorqalibo‘lajakmuttaxassislarniturliyo‘nalishlarbo‘yichainnovatsionfaoliyatgatayyorlashnitakomillashtirishi
mkoniyatlariyaratiladi. 
Mazkurtadqiqotishlarida ham 
yuqoridagiimkoniyatlarnihisobgaolganholdabo‘lajako‘qituvchilarniinnovatsionkasbiyfaoliyatgatayyorlashgata
limmazmuninimodernizatsiyalashyo‘nalishlaribayonqilinadi. 
Talimmazmuninimodernizatsiyalashningqaydetilgantexnologiyasiyanashunisibilanahamiyatliki, 
bundabirinchidan, “fan, ta’limvaamaliyot” uzviyligitaminlanadi, ikkinchidan, 
nazariybilimamaliyotdagiuyg‘unliknivabuorqalibo‘lajako‘qituvchilarongidailmiy–
nazariytadqiqotlaryordamidainsonhayotiningturlijabhalaridagiamaliymasalalarechiminitopishmumkinligihaqid
agitafakkurshakllanadi, 
uchinchidan
, pedagogikinnovatsiyabo‘yichatajriba – 
sinovishlarinibajaribbo‘lgandankeyin, ularniamaliyotgajoriyetishgatavsiyaetishmumkin, aksincha, 
o‘zsohasidagisifatlio‘zgarishlarnivasamaradorliknatijalarinitarg‘ibetishmumkin, to‘rtinchidan, 
pedagogikinnovatsiyaningmaqsadi, mazmun – mohiyati, muhimbelgilari, 
ularninguslubiyvaaxborotta’minotlarihamdaimkoniyatlaribo‘yichabatafsilmalumotlarberishgaasoslaretarlibo‘l
adi, beshinchidan, 
modernizatsiyalashyo‘nalishlaridanfoydalanishdao‘rganilayotganmanbagaqarabta’limmazmuninitakomillashti
rishyokikerakliqismlarinie’tiborgaolmaslikimkoniyatimavjud, 
oltinchidan
, 
talimmazmuninimodernizatsiyalashyo‘nalishlaridanfoydalanishdaozginao‘zgartirishlarkiritishorqalio‘xshashm
anbalargao‘rganishda ham foydalanishmumkin. 
Demak, xulosao‘rnidata’kidlashmumkinki, ta’limmazmuninimodernizatsiyalash, xususan, to‘ldirilgan, 
boyitilganvamukammallashtirilgantalimmazmunlarinishakllantirishtexnologiyasikengqamrovli, 
ko‘pfunksiyalimurakkabdinamiktashkiliy – pedagogikfaoliyatbo‘lib, uningyordamidata’lim – 
tarbiyajarayoniningistiqbollivasamaraliuslubiyatiniyaratishmumkinbo‘larekanvabushubhasizularta’lim – 
tarbiyagaoidfaoliyatnioptimallashtirishdamuhimko‘rsatmaviy – didaktikasosbo‘ladi. 
Ta’limdagiintegratsiyaningmohiyatinimabilanxarakterlanadi? 
Integratsiyatushunchasita’limjarayonigatadbiqetilgandaikkitama’nonianglatadi: birinchidan, bo‘lajako‘qituvc
hilaridabiznio‘rabturganatrof-olamnibirbutunlikda deb qabulqilinishigaerishish 
(bundaintegratsiyata’limmaqsadisifatidamaydongachiqadi); ikkinchidan, fangadoirbilimlarniumumiyjihatlari
niyaqinlashtirish (bundaintegratsiyagata’limvositasisifatidaqaraladi).

---

Bugungikundafanlarniintegratsiyalashmuammosipedagogikjamoaga, 
o‘quvchilargata’siretishningyangipedagogikvazifalarnisamaraliechiminifaolizlashgaqaratilganyo‘nalishlardan
birisifatidae’tirofetilmoqda. 
Integratsiyaengavval “katta” ilmda, so‘ngroquningshoxobchalaridapaydobo‘ldi. U hajmva talab 
jihatdankengayibborayotganfanlarnivauningtarmoqlarinidifferensatsiyalashjarayonidagikeskinqarama-
qarshiliklarzamiridayuzagakeldi. Bu holatavval yagona bo‘lganfanlardagichuqurlashuv, 
uningalohidayo‘nalishlariningyangivayangiyo‘nalishlariningpaydobo‘lishi, ayrim tor 
yo‘nalishdagivabujarayondayangibirfanlarningyuzagakelishimutaxassislarningbir-
birlarinitushunmasliklaribilanxarakterlanadi. 
Qadamba-qadam 
Treningmaqsadi:o‘quvchilarningetiksavodxonliginitekshirish. 
Treningdankutiladigannatija: o‘quvchilarbir-birigaqarama- qarshiso‘zlarnitopishorqaliyaxshi, 
iliqso‘zlarvaungaqarama-qarshibo‘lgansovuq, yomonso‘zlarbilantanishadilar, 
ularningxayotdagio‘rninianiqlaydilar, buso‘zlarnio‘zfaoliyatlaridaqo‘llashdarajasinibelgilaydilar. 
Mashg‘ulotnio‘tkazishtartibi.Mashg‘ulot“qadamba-qadam” usuliasosidatashkiletiladi. 
ya’nimashg‘ulotdavomidaamalgaoshirilishikerakbo‘lganxarbirishbirqadam deb 
olinadivaxarbirqadamdao‘quvchilarbiron-birfaoliyatdaishtiroketadilaryokibiron-birishbajaradilar.
Misoltariqasida, «Bir-birigaqarama-qarshima’noliso‘zlarniayt» 
mavzusidagitarbiyaviymashg‘ulotnio‘tkazishtartibinikeltiramiz: 
1-qadam –
o‘quvchilartarbiyachitomonidantarqatmamaterialdayozilganso‘zlarnidiqqatbilano‘qibchiqishlarivaxarbirso‘zni
ngqarshisigaaxamiyatibo‘yichaqarama-qarshibo‘lganso‘zlarniyozishlarizarur: 
Yaxshilik -
Raxmdillik -
Mas’uliyat -
Xaqqoniylik -
Ziyraklik -
Saxovat -
Erkinlik -
Adolat - 
2-qadam –o‘quvchilardanxarbirso‘zgata’rifberish talabqilinadi. 
3-qadam - guruxlargabo‘linib, keltirilganso‘zlarishtirokidaxikoyayokiertaktuzishtavsiyaetiladi. 
4-qadam — guruxlardabir-birlariningxikoyalari (ertaklari) yuzasidansavol- javoblaro‘tkaziladi. 
5-qadam —guruxishlario‘zarobaxolanadi. 
6-qadam — tarbiyachimashg‘ulotniyakunlaydi. 

---

4-mavzu:Boshlang‘ich sinfda “Tarbiya” fani va dialogik texnologiyalaridan foydalanish. 
Reja: 
1. Boshlang‘ich sinf(I-IV sinflar) o‘quvchilarining o‘ziga xos jihatlari 
2.Boshlang‘ich sinfda “Tarbiya” fanini mazmuni, o‘rganish lozim bo‘lgan mavzular 
tahlili. 
3. “Tarbiya” fanini o‘qitishda dialog texnologiyalari, suhbat, disskussiya, intervyu, 
xikoya metodlarga innovatsion yondashuv.
“Tarbiya” tushunchasining mohiyati.Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda 
ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va 
dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni 
muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq atvorni 
tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.Tarbiya xususida taniqli o’zbek pedagogi 
Abdulla Avloniy shunday deydi: «Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot 
- yo xalokat, yo saodat – yo falokat masalasidur» . Tarbiyaning maqsadi - har tomonlama 
barkamol shaxsni shakllantirish. Tarbiya mazmuni deganda, qo’yilgan maqsad va vazifalar 
bilan bog’liqlikda ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo’lgan bilim, malaka, e’tiqod, shaxs 
sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Tarbiyaning umumiy vazifalari: jamiyat 
a’zolarining maqsadga yo’naltirilgan rivojlanishi hamda ularning qator ehtiyojlarini qondirish 
uchun shart-sharoit yaratish; jamiyat rivoji uchun zarur bo’lgan ijtimoiy madaniyatga mos 
yetarlicha hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash; madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy 
hayotning barqarorligini ta’minlash; ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning 
qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining 
harakatini tartibga solish. Tarbiya jarayoni - bu shaxsda muayyan ruhiy, aqlim, jismoniy, 
axloqiy va ma'naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon. 
Shuningdek u insonning jamiyatda qanday o'rin egallashi, kim bo'lishi, insonning insonligini 
ta'minlaydigan eng qadimiy va adabiy qadriyatlardir. Tarbiyasiz alohida odam ham, kishilik 
jamiyati ham mavjud bo'la olmaydi. Chunki odam va jamiyatning mavjudligini ta'minlovchi 
qadriyatlar tarbiya tufayligina bir avloddan boshqa avlodga ya'ni kelajak avlodga o'tadi. 
Tarbiya haqida buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiy shunday deb yozadi: ,,Qobiliyatli 
odamni tarbiya qilmaslik zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya hayfdir. Tarbiyaning ayab 
unisini nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoye ketkazma Ya'ni tarbiyani kerakli joyda va 
kerakli insonlarga berish haqida aytib o'tilgan. Ko'pchiligimiz o'ylaymizki, tarbiya faqatgina 

---

o'qituvchilar tomonidan, uyda esa ota onalar tomonidan o'rgatiladigan jarayon. Lekin aslida 
tarbiya- muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama 
o'stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tartib topdirish jarayoni. Boshqacharoq 
talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo'lida har tomonlama voyaga 
yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tartib topdirishda yo'naltirilgan faoliyat 
jarayonidir. Bunda nafaqat otaonaning va o'qituvchilarning balki jamiyatning o'rni ham 
beqiyosdir. Tarbiyadan ko'zlangan asosiy maqsad har tomonlama ma'naviy rivojlangan aqliy 
va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Bugungi kunda mamlakatimizda tarbiya 
jarayonlarini rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish uchun ko'plab chora tadbirlar 
ishlab chiqilmoqda. Uni rivojlantirishda birinchi qadam ta'lim muassasalari va oliy ta'lim 
yurtlari hisoblanadi. Shu sababli umumiy o'rta ta'lim muassasalari o'quvchilarining yosh va 
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ularning ongiga umuminsoniy qadriyatlar va 
yuksak ma'naviyatni yanada chuqur singdirish va ularni vatanparvarlik va insonparvarlik 
ruhida tarbiyalash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qildi va unda umumiy o'rta ta'lim 
muassasalarida ,,Odobnoma", ,,Vatan tuyg'usi" , ,,Milliy istiqlol g'oyasi va ma'naviyat 
asoslari" hamda ,,Dunyo dinlari tarixi" fanlarini birlashtirgan holda yagona ,,Tarbiya" fani 1-
9-sinflarda 2020/2021 o'quv yilidan, 10-11-sinflarda esa 2021/2022 o'quv yilidan boshlab 
fanlarga ajratilgan umumiy soatlar doirasida bosqichma-bosqich amaliyotga joriy etilmoqda. 
Tarbiya ma'lum bir muddat ichida o'rganib va o'rgatib bo'linadigan jarayon emas. Shuning 
uchun bu jarayon bolalarni maktabda ketishi bilanoq boshlanadi va uni tamomlagunicha va 
undan keyin ham davom etadi. Shuningdek, bu jarayon-o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida 
tashkil etuvchi hamda aniq maqsadga yo'naltirilgan hamkorlik jarayonidir. Tarbiyaning asosiy 
vazifasini tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg'ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot 
uchun zarur bo'lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiluvchi jarayon sifatida 
qaraladi. Har bir tushunchani ikki tomonlama ya'ni keng va tor ma'noda tushunish mumkin. 
Uni keng ma'noda, tarbiya shaxsga jamiyatning ta'sir etishga, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. 
Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uyg'unlashadi. Tor ma'nodagi tarbiya deganda, 
pedagogik jarayon sharoitida ta'lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va 
tarbiyalanuvchilar maxsus tashkil etilgan faoliyatoni tushunish mumkin. Tarbiyaning asosiy 
maqsad va vazifalari jamiyat a'zolarining maqsadga yo'naltirilgan rivojlanishi hamda ularning 
qator ehtiyojini qondirish uchun shart-sharoit yaratish. Shuningdek, bobolarimiz aytishganidek 

---

ta'limni tarbiyadan tarbiyani esa ta'limdan ajratib bo'lmaydi,shuning uchun ular uzviy bog'liq. 
Buyuk faylasuf va mutaffakkir Boshlang‘ich ta’limda tarbiya jarayonining o‘ziga xos 
xususiyatlari. Hayyom aytganidek: ,,Ta'lim faqat so'z va o'rgatish bilan bo'ladi. Tarbiya esa 
amaliy ish va tashriba bilan bo'ladi". Shu sababli yoshlarga tarbiya berishdan va biror nimani 
o'rgatishdan avval o'zimiz ham o'sha narsani qilib o'rnak bo'la oladigan darajada bo'lishimiz 
kerak. 
Tarbiya–muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama 
o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq 
talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga 
yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat 
jarayonidir.Turli zamon va makonda ijtimoiy tarbiya mohiyati turlicha bo’lib, uning mazmuni 
ijtimoiy maqsadlardan kelib chiqib asoslangan. Tarbiya g’oyasi turlicha ifodalangan bo’lsada, 
ammo yo’naltiruvchanlik xususiyati hamda ob’ektiga ko’ra yakdillikni ifoda etadi. 
Tarbiya - shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik 
jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir etish imkonini 
beradi.Tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida 
tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir. 
Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari 
rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat 
qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi. 
Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan to’g’ri uyushtirish 
g’oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga 
nisbatan ma’lum munosabatda bo’ladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xohishlarini 
ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, 
xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabatiga bog’liqligini ko’rsatadi. Bola faoliyatini 
uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan turli kechinmalarni 
qanday anglashi, baholashi, his qilishi, ulardan o’zi uchun nimalarni olayotganligini bilishi 
zarur. Zero, tarbiya ijtimoiy munosabatlarning murakkablashib borishi asosida kechadi. 
Tarbiya jarayonida o’quvchining ongigina emas, balki his-tuyg’ularini ham o’stirib borish, 
unda jamiyatning shaxsga qo’yadigan axloqiy talablariga muvofiq keladigan xulqiy malaka va 
odatlarini hosil qilish lozim. Bunga erishish uchun o’quvchining ongi, hissiyoti va irodasiga 

---

ta’sir etib boriladi. Agar bularning birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish 
qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o’qituvchi rahbarlik qiladi. U o’quvchilar faoliyatini 
belgilaydi, ularning ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Ijtimoiy 
jarayonda faol ishtirok etish orqali o’quvchilarning mustaqilligi, ijodiy tashabbuskorligi ortib 
boradi. Faoliyat o’quvchilar jamoasi manfaati va istagi asosida uyushtirilsa, bu jarayonda 
bolaning tengdoshlari va o’zini o’zi anglash jarayoni yuzaga keladi. Bola o’z xulqi, xatti-
harakati uchun jamoa oldida javobgarlikni sezishga erishgach, ijrochi emas, balki umumiy 
ishning faol qatnashchisi bo’lib qoladi.Tarbiyani samarali yo’lga qo’yish uchun uning 
harakatlantiruvchi kuchi, tarbiya jarayonining manbaini yaxshi bilish va hisobga olish 
muhimdir. Bu tarbiya jarayonidagi ichki va tashqi qarama-qarshiliklardan iborat. Tarbiyada 
o’quvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo’ladi. Bu jihat unutilsa, 
muayyan qarama-qarshiliklar vujudga keladi. Faoliyat jarayonida hosil bo’lgan malaka va 
odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni yengillashtiradi.Demak, tarbiyachi bola shaxsining 
tez rivojlanadigan davri – o’quvchilik yillarida uning ongiga turli faoliyat (o’qish, mehnat, 
ijtimoiy ishlar, o’yin, sport, badiiy xavaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etish muhimdir. 
Aks holda xulq me’yorlari, axloq talablarini yaxshi tushunmay qolishi natijasida shaxs 
ijtimoiy munosabatlarda beqaror, tasodifiy ta’sirga beriluvchan bo’lib qolishi mumkin.Tarbiya 
yaxlit jarayonda amalga oshirilib, uning tarkibiy qismlari ayni bir 
vaqtda, faoliyatning biror turi asosida namoyon bo’ladi. 
Shaxs ijtimoiy tarbiya orqali shakllanadi.Shaxsni shakllantirish, boshqarish, nazorat 
xarakteriga ega bo’lib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy harakatlar orqali emas, balki 
oldinda belgilangan va puxta o’ylangan rejalar asosida hal etib boriladi.Tarbiya jarayonida 
uning maqsadi, shakl va metodlari, shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalash va qayta tarbiyalash 
jihatlari muhim o’rin tutadi. Tarbiya mazmuni ijtimoiy tuzum buyurtmasi asosida belgilanib, 
uning amalga oshishi uchun ma’lum shart-sharoitlarning mavjudligi talab etiladi. O’zbekiston 
Respublikasida ayni vaqtda yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish jarayonida quyidagi 
vazifalarni hal etish muhim ahamiyat kasb etmoqda: 
a) yoshlarni ijtimoiy hayotga tayyorlash, ularda keng dunyoqarashni tarkib toptirish, o’z 
shaxsiy turmushiga maqsadli yondashuv, reja va amal birligi hissini uyg’otish; 
b) o’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar mohiyatidan ogoh etish, chuqur bilim va 
tafakkurga ega yoshlarni tarbiyalash, ularning ongini boyitish; 

---

v) umuminsoniy axloq me’yorlari (odamiylik, kamtarlik, o’zaro yordam, mehrmuhabbat, 
muruvvat, adolatni yoqlash, insonparvarlik, axloqsizlikka nisbatan nafrat va hokazolar)ning 
mohiyatini anglash, o’quvchilarda muomala odobi, yuksak madaniyatni 
qaror toptirishga erishish; 
g) o’quvchilarda huquqiy va axloqiy me’yorlarga hurmat ruhida yondashish hissi va fuqarolik 
tuyg’usi, ijtimoiy burchga mas’ullikni qaror toptirish; 
d) tabiatni muhofaza qilish, ekologik muvozanatni yuzaga keltirish borasidagi mas’uliyatni 
tarkib toptirish; 
j) vatanparvarlik va baynalminallik tuyg’usini shakllantirish, o’zga millat va xalqlarni hurmat 
qilish, ularning huquq va burchlarini kamsitmaslik tuyg’usini qaror toptirish; 
z) mustaqil davlat – O’zbekiston Respublikasining ichki va tashqi siyosatiga to’g’ri va 
xolisona baho berishga o’rganish; 
i) insonni oliy qadriyat sifatida qadrlash, uning sha’ni, or-nomusi, qadr-qimmati, huquq va 
burchlarini hurmat qilishga o’rgatish va boshqalar. O’zbekiston Respublikasida olib 
borilayotgan ijtimoiy tarbiyaning umumiy vazifalari ana shulardan iborat. 
Shu bilan birga ijtimoiy tarbiya yo’nalishlari – axloqiy, aqliy, jismoniy, ekologik, iqtisodiy, 
huquqiy va siyosiy tarbiyaning xususiy maqsadidan kelib chiqqan holda bir qator vazifalar 
amalga oshiriladi. Chunonchi, 
1) axloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni ijtimoiy-axloqiy me’yorlar 
mazmunidan xabardor etish, ularga axloqiy me’yorlarning ijtimoiy hayotdagi ahamiyatini 
tushuntirish, ularda ijtimoiy-axloqiy me’yorlar (talab va ta’qiqlar)ga nisbatan hurmat hissini 
qaror toptirish asosida axloqiy ong va madaniyatni shakllantirish; 
2) aqliy tarbiyani yo’lga qo’yish chog’ida - o’quvchilarni ilm-fan, texnika va texnologiya 
borasida qo’lga kiritilayotgan yutuqlar, yangilik va kashfiyotlardan boxabar etish, ularga 
ijtimoiy va tabiiy fanlar asoslari xususidagi bilimlarni berish tarzida tafakkurni shakllantirish, 
dunyoqarashini rivojlantirish; 
3) jismoniy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarni o’z sog’liqlarini saqlash va 
mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy jihatdan to’g’ri rivojlanishi hamda uning 
ishchanlik qobiliyatini oshirish borasida g’amxo’rlik qilish tuyg’usini yuzaga keltirish, ularda 
yangi harakat to’rlari borasida ko’nikma va malakalarni hosil qilish, ularni maxsus bilimlar 
bilan qurollantirish, o’quvchilarning yoshi, jinsiga muvofiq keladigan (kuch, tezkorlik, 

---

chaqqonlik, chidamlilik, sabot, mehnat, chidam, iroda va xarakterni qaror toptirish) asosiy 
harakat sifatlarini rivojlantirish, ularda shaxsiy gigienani saqlashga nisbatan ongli 
munosabatlarni tarbiyalash; 
4) estetik tarbiyani olib borish jarayonida – o’quvchilarda estetik his-tuyg’u, estetik didni 
tarbiyalash, ularning ijodiy qobiliyatlari, estetik ehtiyojlari va go’zallikni sevish, go’zallikka 
intilish tuyg’ularini rivojlantirish, estetik madaniyatni shakllantirish; 
5) ekologik tarbiyani olib borish chog’ida – o’quvchilarga ekologik bilimlar berish asosida 
shaxs, jamiyat va tabiat birligi hamda aloqadorligini o’quvchilarga tushuntirish, ularda 
ekotizimning inson, insoniyat, jamiyat taraqqiyotidagi muhim o’rni va mohiyati borasidagi 
tushunchalarni qaror toptirish, tabiatga nisbatan ehtiyotkorona va mas’uliyat bilan 
munosabatda bo’lish, tabiatni asrash to’g’risida g’amxo’rlik qilish kabi tuyg’ularni qaror 
toptirish, shuningdek, ekologik madaniyatni shakllantirish; 
6) iqtisodiy tarbiyani tashkil etish jarayonida – o’quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish 
asosida mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlash, bozor infrastrukturasi qoidalariga amal 
qilish, ichki bozorni to’ldirish, kichik va o’rta biznesni yaratish borasidagi faoliyat jarayonida 
ishtirok etish ko’nikma va malakalarini hosil qilish, inson mehnati bilan bunyod qilingan 
moddiy boyliklarni asrash, ularni ko’paytirish borasida qayg’urish tuyg’ularini qaror toptirish, 
iqtisodiy madaniyatni shakllantirish; 
7) huquqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida o’quvchilarga davlat konstitutsiyasi, davlat 
haqidagi ta’limot, fuqarolik, oila, mehnat, xo’jalik, ma’muriy nafaqa, sud ishlarini yuritish va 
boshqarish huquqlarining ma’nosini tushuntirish, ular ongiga ijtimoiy-huquqiy me’yorlarning 
shaxs va jamiyat hayotidagi ahamiyati haqidagi tushunchalarni singdirish, huquqiy 
munosabatlar mohiyati yuzasidan tasavvurga ega bo’lishlarini ta’minlash, ularda huquqiy ong, 
shuningdek, huquqiy faoliyatni tashkil etish borasidagi ko’nikma va malakalarni hosil qilish, 
huquqiy madaniyatni shaklllantirish; 
1.2.Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati – 
bu uning yaxlit holda tizimli tashkil etilishidir. Yaxlitlik shundan iboratki, tarbiya jarayonining 
maqsadi, mazmuni va metodlarini birligi shaxsni shakllantirish g’oyasini amalga oshirish 
uchun xizmat qiladi. Bizga ma’lumki,shaxs ma’naviy-axloqiy sifatlarni navbatma-navbat 
emas, balki yaxlit tarzda o’zlashtira boradi, shu bois pedagogik ta’sir ham yaxlitlik, tizimlilik 
xarakteriga ega bo’lishi lozim. 

---

Tarbiya jarayonining yaxlitlik, tizimlilik xususiyati bir qator muhim pedagogic 
talablarga amal qilish, o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi hamkorlikni qaror toptirishnitalab 
etadi. 
Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon ikki tomonlama aloqa 
xususiyatiga ega bo’lib, unda bolaning o’zi ham faol ishtirok etadi.Ikki tomonlama aloqa ikki 
yo’nalishda, ya’ni, o’qituvchining o’quvchiga ko’rsatadigan ta’siri (to’g’ri aloqa) hamda 
o’quvchining o’qituvchiga nisbatan munosabati (teskari aloqa) tarzida tashkil etiladi. 
Tarbiyaning pedagogik texnologiya nazariyasi g’oyasiga muvofiq, endilikda o’quvchi tarbiya 
jarayonining ob’ektigina bo’lib qolmasdan, sub’ekti sifatida ham faoliyat ko’rsatadi. Shuning 
uchun o’qituvchi o’quvchining ichki imkoniyatlari, unga nisbatan bo’layotgan tashqi ta’sirlar 
va axborot manbalarini inobatga olishi zarur. 
Agarda mazkur talab unutilsa, shaxsni tarbiyalash qiyinlashadi yoki barcha urinishlar 
samarasiz yakun topadi. Mana shundan tarbiya jarayonining yana bir xususiyati –tarbiyada 
qarama-qarshilikning mavjudligi kelib chiqadi. Ushbu qarama-qarshiliklar o’quvchilarga o’z 
tushunchalariga muvofiq paydo bo’lgan dastlabki sifatlar o’rtasida yoki o’quvchilarga 
qo’yiladigan talablar bilan ularni bajarish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlarning kelib 
chiqishi uchun zamin yaratadi. 
Undan tashqari bu qarama-qarshiliklar ko’pincha bolaning ongi bilan xulqi birbiriga 
muvofiq bo’lmasligidan,o’qituvchi va tarbiyachilarning o’quvchilar yosh, psixologik, 
fiziologik xususiyatlari (fe’l-atvori, xarakteri, qiziqishlari, jismoniy, ruhiy hamda fiziologik 
jihatdan sog’lomligi)ni yaxshi bilmasliklari oqibatida kelib chiqadi. 
Demak, tarbiya jarayoni o’zida quyidagi xususiyatlarni namoyon etadi: 
Ko’p qirrali jarayon 
Uzluksiz jarayon 
Ikki tomonlama aloqa jarayoni 
Qarama-qarshiliklardan iborat jarayon 
Uzoq muddatli jarayon 
Yaxlit tizimli jarayon 
Tarbiya jarayoni 
Tarbiya qonuniyatlari 

---

Yuqorida bayon etilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda mavzuga quyidgicha xulosa qilish 
mumkin: 
1. Tarbiya muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har 
tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni bo’lib, 
har qanday tuzum va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish 
asosi bo’lib kelgan. 
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayyan maqsad asosida tashkil etiladi. 
Ijtimoiy tarbiyani yo’lga qo’yish jarayonida bir qator vazifalar hal etiladi.Tarbiyaning maqsad 
va vazifalari ijtimoiy tuzum mohiyati, taraqqiyot darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, 
shuningdek, jamiyat fuqarolarining dunyoqarashi, intilishlari, orzu-niyatlari asosida 
belgilanadi. 
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda 
tarbiyani tashkil etish oldinga qo’yilgan maqsadga erishish, shuningdek, bu boradagi 
vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi. 
Jamiyatning ijtimoiy taraqqiyoti o‘z navbatida ta’lim tizimiga ham ijobiy ta’sir etmoqda. 
Jumladan, so‘ngi vaqtlarda bot-bot takrorlanayotgan, ta’lim tizimiga innovatsion texnologiya 
va interfaol usullarning joriy etilayotganligini alohida qayd etish lozim. Interaktiv darslarni 
tashkil etish va interfaol metodlardan foydalanish asosida darslarni tashkil etishda o‘qituvchi-
pedagoglar muayyan talablarga e’tibor berishlari lozim. Mazkur talablardan biri, ortiqcha 
ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishga harakat 
qilishlari lozim. Interfaol usullarni o‘quv jarayonida qo‘llash, hamkorlikda tashkil etishni 
taqozo etadi. Bunda o‘quv jarayoni o‘quvchi shaxsiga qaratilgan bo‘lishi talab etiladi. 
Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, o‘quvchi shaxsiga qaratilgan ta’lim 
samaradorligini ta’minlashning muhim shartlaridan biri interfaol usullardan samarali 
foydalanishdir.Interfaol usullarda tashkil etilayotgan noan’anaviy (interaktiv) darslarda 
o‘qituvchi va o‘quvchilar hamkorlikda faoliyat yuritadilar.
Pedagogika fanida bunday o‘qitish usuli hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi ham deb 
nomlanadi. Hamkorlik texnologiyasi, o‘qituvchiga dars jarayonini to‘liq nazorat qilish 
imkonini beradigan, pedagog asosiy boshqaruvchi sifatida namoyon bo‘ladigan avtoritar 
texnologiyadan tubdan farq qiluvchi texnologiyadir. Avtoritar

---

texnologiyada faqat yakka shaxs tomonidan tashkil etiladigan va uning irodasiga mos fikr 
doirasida boshqariladigan dars jarayonidir.Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasida dars 
ishtirokchilari yani sub’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro kuchli aloqa asosida tashkil etiladigan, 
muammoning yechimlari va uning sabablarini aniqlash
ishtirokchilarning hamkorligi asosida hal etiladigan pedagogik jarayondir. Mazkur texnologiya 
muayyan bir shaxsning ustunligi emas balki ta’lim jarayoni ishtirokchilarining tengligi va 
o‘zaro hamfikirliligi, sog‘lom raqobat muhitining yaratilganligi hamda do‘stona aloqalar 
o‘rnatilganligi, shuningdek, ularning irodasi va maqsadlariga mos holda tashkil etiladigan 
pedagogik jarayon, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.Hamkorlikda o‘qitish texnologiyasi asosida 
tashkil etilgan darslarda, o‘quvchilarga o‘z fikrini erkin bayon qilish, mustaqil fikrlash va 
ijodiy tafakkur qilish muhitini yaratib beradi. An’anaviy ta’lim bir qadar cheklangan va darslar 
muayyan bir shaxsning ustunligi asosidagi avtoritar pedagogik jarayondir. O‘qitish va ta’lim 
jarayonining samaradorligi bevosita didaktik materiallar va interfaol usullardan qay darajada 
to‘g‘ri, oqilonafoydalanishga bog‘liq. Shunday ekan, biz o‘rganayotgan “Tarbiya” fanini 
o‘qitishda muayyan samaradorlik va yutuqlarga erishish didaktik materiallar yoki interfaol 
usullarning uzviyligini ta’minlovchi elementlarning aloqadorligiga erishish bilan bog‘liqdir. 
“Tarbiya” fanini o‘qitishda didaktik materiallar va interfaol usullarning uzviy aloqadorligini 
ta’minlash ta’lim maqsadlariga erishishga yo‘naltiruvchi asos bo‘lib hizmat qiladi. Shu 
o‘rinda, “Didaktika nima?” va “Didaktik materiallar deganda nimani tushunasiz?”,-kabi 
savollarga javob berishni lozim topdik. Pedagogika ensiklopediyada, “Didaktika nima?”,-
degan savolga: “Didaktika (yunoncha didaktikos – o‘rgatuvchi, ta’lim beruvchi) – 1) 
pedagogikaning o‘qitish nazariyasi bilan shug‘ullanadigan tarmog‘i; 2) ta’lim nazariyasi”,-
degan javobni olishimiz mumkin.1 “Didaktika” atamasi Yevropada pedagogik olimlar 
tomonidan chop etilgan pedagogikaga oid adabiyotlarda XVII asrda qo‘llanila boshlagan. 
Dastlab, bu atama Ya.A.Komenskiy va A.Disterveg asarlarida qo‘llanilgan. Didaktika (ta’lim 
nazariyasi: yunoncha “didaktikos” - “o‘rgatuvchi”, “didasko” esa – “o‘rganuvchi” ma’nosini 
bildiradi) ta’limning nazariy jihatlari (ta’lim jarayonining mohiyati, tamoyillari, qonuniyatlari, 
o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati mazmuni, ta’limning maqsadi, shakli, usuli, vositalari, 
natijasi, ta’lim jarayonini takomillashtirish yo‘llari va hokazo muammolar)ni o‘rganuvchi fan 
sifatida e’tirof etilgan. Bu so‘z fanga 1613-yili Germaniyada nemis pedagogi Volfgang Ratke 
tomonidan kiritildi. Didaktikaga oid fikrlarning rivojlanish tarixiga nazar tashlasak, Sharq 

---

mutafakkirlari asarlarida “Didaktika” atamasi qo‘llanilmagan bo‘lsada, ammo, Forobiy, 
Beruniy, Ibn Sino, Ahmad al-Farg‘oniy, Marg‘inoniy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning 
“Didaktika”ga oid qarashlarini ilgari surgan bo‘lsalar, keyinchalik Abdulla 
Avloniy,Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy singari ma’rifatparvarlar 
tomonidan yozilgan qo‘llanma, maqola va darsliklarida “Didaktika” tushunchasining mazmun 
mohiyatini ochib berishga qaratilgan mulohazalarning turli-tuman ekanligidan u keng ma’noli 
tushunchalardan ekanligini tushunib yetish mumkin. Chunki, didaktika pedagogik psixologiya, 
yosh psixologiyasi va bilish nazariyasi bilan aloqadorlikda rivojlanadigan hamda o‘zining bor 
imkoniyatlari bilan ta’lim-tarbiyaga oid masalalarni yuksaltirishga yo‘naltirishga qaratilgan, 
ta’lim, ta’lim jarayoni, ta’lim tamoyillari, ta’lim metodlari, ta’lim shakllari, ta’lim vositalari, 
bilim, ko‘nikma, malaka, o‘qitish kabi didaktikaning asosiy tushunchalarini qamrab oluvchi 
pedagogik jarayon sifatida o‘quvchi va o‘qituvchining shakllantirish jarayonidir. 
5-mavzu:Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilarning axloqiy fazilatlarinishakllantirishga 
qaratilgan mavzularini o‘rganish texnologiyasi 
Reja: 
1.Boshlang‘ich sinfda “Tarbiya” fanida o‘quvchilarni axloqiy fazilatlarini 
shakllantirishga yo‘naltirilgan mavzular.
2.Badiiy adabiyot durdonalaridan foydalanishda innovatsion yondoshuvlar. 
3.Shaxsda ma’naviy-axloqiy fazilatlarni shakllantirishning pedagogik-psixologik 
xususiyatlari. 
4.Innovatsion tarbiya texnologiyalarining o‘quvchilarning axloqiy sifat va fazilatlarini 
shakllantirishda foydalanish. 
Axloqijtimoiyongshakllaridanbiribo‘lib, 
muayyanjamiyatdayashovchikishilaramalqilishizarurbo‘lganma’lumxatti-
harakatqoidalariyig‘indisidir. Axloqodamlarningbir-birlariga, jamiyatga, davlatga, 
xalqmulkiga, oilaga, ishlabchiqarishvositalariga, 
mehnatmahsulotlarivashukabilargamunosabatinimuayyantartibgasoladiganxatti-
harakatqoidalaritizimidanamoyonbo‘ladi.
Odob - odamningjamoat, el-yurtorasidao‘zinitutish, 
boshqalarbilanqayyo‘sinmuomalaqilish, o‘zturmushi, 
maishativabo‘shvaqtiniqandaytashkiletishi, xullas, shaxsningkundalikxulq-atvori, yurish-
turishi, xatti-harakatlariqandaybo‘lishilozimvama’qulekanligixususidabahsetadi. Aniqrog‘i, 
axloqkishiningichkiolami, e’tiqodi, fazilatlarisifatidamavjudbo‘lsa, 
odobshaxsningko‘zgatashlanadiganmulozamati, xulq-atvori, muomala-

---

munosabatlaritarzidanamoyonbo‘ladi. 
Axloqkishidanharxilholatlardaqandayyo‘ltutishkerakliginiyaxshio‘ylab, 
maqsadgamuvofiqharakatqilishnitalabetsa, odobo‘zqoidalariningodattusigakirishini, 
ya’niharqandayvaziyatdaanashuodatninamoyonqilishinitaqozoqiladi. 
Axloqilmiyaxshilikbilanyomonliko‘rtasidagimurakkabmuammolarhaqidabahsyuritib, 
insonningkamolotgaerishishyo‘liniyoritibboradi. Harbirinsonbirolambo‘lganikabiuningaxloq-
odobhamjudamurakkabolam, desakyanglishmaymiz. Axloqli, 
odoblikomilinsondaodamiylikningengyaxshixislatlari: mehr-muhabbat, rahm-shafqat, adolat-
udiyonat, hayoyuiffat, vafoyusadoqat, himmatusaxovat, imon-e’tiqodkabilarmujassambo‘ladi, 
Ayniholdashuxislatlarningaksibeburd, axloqsizkimsalarfe’lidako‘rinadi. 
Qadimgifaylasuflar-udonishmandlaraxloq-odobgajudakattabahoberib, 
unijamiyatningpoydevorideganlar. Asrlardavomidaaxloq-odobmavzuidaqanchadan-
anchakitoblar, hikmatnomalar, odobnomalar, pandnomalarvanasihatnomalar, 
ibratlihikmaturivoyatlaryaratilgan. Xalqog‘zakiijodixazinalaridaaxloq-
odobgadoirbebahofikrjavohirlariborki, ularninghammasinihisoblab-hisobiga, ta’riflab-ta’rifiga 
yetibbo‘lmaydi. 
MuqaddasQur’oniKarimdavapayg‘ambarimizMuhammadalayhissalomninghadislaridainsoniya
xloqodobningbarchaqirralario‘zifodasinitopgan. 
Axloqiytarbiyavazifalaridanyanabiriinsonningjamiyatgabo‘lganmunosabatiniyuqoripog‘o
nagako‘tarishdir. Imonvainsof, so‘zvaishbirligi, insonparvarlik – 
yangiko‘rilayotganjamiyatningasosiyxususiyatlaribo‘libqoladi. Shundayekan, 
jamiyatvaxalqmanfaati, uningbaxt-
saodatiuchunkurashishmas’uliyatiniharbirfuqaroteranhisetishivaungaamalqilishilozim. 
Yoshlarnitarbiyalashdasho‘rochaaxloqusullaridanvozkechib, 
sharqonavamilliyaxloqodobnormalariasosidaishyuritishbilanbirgajamiyatgahurmat, 
mustaqilliknimustahkamlash, 
insonlargainsoniymunosabatdabo‘lishkabifazilatlarnisingdirishtaqozoetiladi. 
Buvazifalarniamalgaoshirisho‘quvchilarningjamiyatgabo‘lganmunosabatinishakllantirishdamu
himahamiyatgaegadir. 
Axloqiytarbiyavazifalaridanbiri - ongliintizombo‘lishidir. 
Ongliintizomkishiningkundalikfaoliyatida, xulq-atvorida, kishilarbilanaloqasida, 
umumiydunyoqarashidanamoyonbo‘ladi. Ongli, intizomlikishiningmadaniyati, 
muomalasikundalikmasalalarnihalqilishbilanhayotiningmazmuni, yaxshilikvayomonlik, 
ma’naviyboylikhaqidagitasavvurlaribilanuyokibutarzdabog‘langandir. 
Ongliintizomegasibo‘lgankishio‘zaxloqiyburchinito‘g‘rianglaydi, o‘zxatti-
harakatlarigabahoberadi, noto‘g‘rixatti-harakatniqoralaydi. 
Intizomlikishio‘zxulq-atvorigato‘g‘ribahoberishbilanbirgabirorxatti-
harakatuchunshaxsiymas’uliyatnihisetadi. 
AbdullaAvloniy “Intizomdebqiladurganibodatlarimizni, 
ishlarimizniharbirinio‘zvaqtidatartibiilaqilmoqniaytilur. Agaryeryuzidaintizombo‘lmasaedi, 
insonlarbirdaqiqayasholmasedilar” debta’kidlaydi. Demak, intizomruhimizga, 

---

fikrimizgata’sirqiladiganxislat, tartib-odob, ma’naviyquvvatdir. 
Intizomyaxshixulqlarningmanbaidir. 
SharqRenessansidebnomlanganIX-
XVasrMarkaziyOsiyoma’naviymadaniyatiningengyuksaklikkako‘tarilgan, boydavribo‘lib, 
budavrdailmfanningikkiyo‘nalishi (birinchisi) insonuchuntabiiyfanlardirki, 
uaqlko‘zibilanegallanadi, ikkinchisi) bufanlarinsontomonidan (boshqa) 
kishilardantaqlidqilibo‘rganiladi, ularasosidashariatqonunlariyotadi. 
BufanlarningasosiniQur’ondavaSunnadabo‘lganAllohvauningelchisiningoldindanbelgilabberg
anyo‘lyo‘riqlaritashkiletadi.
BudavrdaSharqmadaniyatiniumuminsoniyqadriyatdarajasigako‘tarishmarkazi 
“Ma’munakademiyasi” (IXasr, Bao‘dod,”Baytulhikma”) tashkiletildi. 
Akademiyailmiyijodkorlarifaoliyatida” 
YaqinvaO‘rtaSharqhalqlarimoddiyvama’naviymadaniyatiningqo‘shilishiasosidahozirgiMarkaz
iyOsiyomadaniyatiningmahsusbir-biridanajratilmaganko‘pqirraliqorishiqturivujudgakeldi. 
Bundayko‘pqirraliilmiyqadriyatlarningmaydongakelishidavatandoshlarimizMuhammadibnMu
soal-Horazmiy (780-850), Ahmadal-Farg‘oniy (247-861), AhmadibnAbdullohal – Marvaziy 
(IXasr), AbuNasrForobiy(870-950), AbuAliIbnSino (980-1037), AbuRayhonBeruniy (975-
1050) vaboshqalarninghizmatlarikattabo‘lgan. 
Demak, budavro‘zininghartomonlamayuksakligi, yaratganboymadaniymerosi, 
milliyqadriyatlari, jahongamashhurallomalarningetishibchiqqanligibilanqimmatlidir. 
Sharqmutafakkirlariningma’naviymadaniyatsohasigaqo‘shganulushlarinihoyatdaboybo‘lib, 
mazmunanqadriyatlarningbarchayo‘nalishlariniqamrabolganligibilanharakterlidir. Ular: 

aqliymadaniyatnishakllantirishbilanbog‘langanqadriyatlar; 

ma’naviy-ruhiyqadriyatlar; 

ijtimoiy-siyosiyqadriyatlar; 

badiiy-nafisqadriyatlar; 

diniyqadriyatlartarzidao‘zifodasinitopgan. 
Insonaxloqiaqlga, hulqvahatti-harakatiesailm-
fannio‘rganishgavama’rifatgaasoslangandaginama’naviykamolotgaerishadi. 
Mutafakkirallomalarningfikricha, insonparvarlikg‘oyalariningamalgaoshishi, 
ma’naviybarkamollikkaerishuvchuqurbilimolishvama’rifatlibo‘lishgaboo‘liq. 
Shuninguchunhamularilmlilikniumuminsoniyqadriyatdarajasidauluo‘laydilar, 
jamiyatningbarchaa’zolariniilmegallashgachaqiradilar, 
ilmninginsonma’naviyhayotdatutgano‘rniniyuqoribaholaydilar. 
Forobiypedagogikqarashlarini, ta’lim-
tarbiyahaqidagita’limotinio‘rganishdainsonhislatlarito‘g‘risidagifalsafiyfikrlarinihoyatmuhima
hamiyatkasbetadi. Forobiyo‘ziningfalsafiyqarashlaridaodamningtuzilishini, ruhiyatini, 
moddiyvama’naviyolaminio‘rganishgaahamiyatberadi. 
Forobiyta’limotiga, insonbarchaboshqajismlardabo‘lmaganqobiliyatvakuchga-
ruhiyquvvatga-aqlvaso‘zlashqobiliyatigaega, 

---

bukuchunitabiatdagiboshqajismlardanajratibturadivauningustidanhokimbo‘lishimkoniyatiniber
ganliginamoyonbo‘ladi. 
Forobiybudunyoqarashidanarsahodisalarnibilish, insonaqlinibilimbilanboyitishuniilmli, 
ma’rifatliqilishuchunhizmatqiluvchiruhiyjarayonlargaalohidae’tiborberadi. 
Forobiyo‘zining “Baht-saodatgaerishuvhaqida”, “Fanlarningtasnifi”, 
“Falsafanio‘rganishdanoldinnimanibilishkerakligito‘g‘risida”, “Ilmlar 
vasan’atlarfazilati” 
kabiko‘plabrisolalaridainsonningma’naviyrivojlanishiilmma’rifatgaboo‘liqliginita’kidlaydi. 
AbuRayhonBeruniybilimumuminsoniyqadriyatlarnio‘rganishningkalitiekanliginialohidat
a’kidlaydi. Ilm-ma’rifatliodamjamiyattaqdiri, insonlartaqdiriuchunkurashuvchan, 
barchayomonliklardanuzoqdir. “Ilmningfoydasiochko‘zlikbilanoltin-
kumushto‘plashuchunbo‘lmay, balkiuorqaliinsonuchunzarurnarsalargaegabo‘lishdir”. 
Umuman, AbuRayhonBeruniyilm-
fanningbuyukhomiysivamuhlisisifatidamamlakatningobodonchiligiilm-fanninggullashida, 
odamningbahtiesauningbilimvama’rifatidadebbildi. Yaratganasarlaridauta’lim-
tarbiyagadoirshe’rvahikmatlardanmisollarkeltirib, 
ularorqaliharbirinsono‘zqalbiningfarmoyishigako‘rahayr-ezgulikkaintilishi, sun’iyobro‘, 
shuhratqozonishuchunmuruvvatvasharofatko‘rsatmasligikerakliginita’kidlaydi. 
YusufHosHojibning “Qutadg‘ubilig” asaridaaqliy, axloqiy, mehnat, 
jismoniyvanafosattarbiyasigadoirfikrlarikattatarbiyaviyahamiyatgaegadir.
Uinsonniulug‘laydi. Uningfikricha, insonningulug‘ligiaql-idroki, so‘zlashqobiliyati, bilimi, 
uquvi, hunargaegaligidadir. 
Adibo‘quvvabilimnifarqlaydi: o‘quvtug‘maravishdainsonruhiyatidamavjuddir, 
bilimesao‘qish-o‘rganishvamehnattufayliegallanadi. Agarularningharikkisio‘zarobirlashsa, 
insonningqadriortadi: 
Zakovatqaerdabo‘lsa, ulug‘likbo‘ladi, 
Bilimkimdabo‘lsa, buyuklikoladi. 
Zakovatliuqadi, bilimlibiladi, 
Bilimli, zakovatlitilakkaetadi. 
YusufHosHojibta’limvatarbiyaninguzviybog‘liqholdabo‘lishinitavsiyaetadi, 
o‘g‘ilbolalarningbirnechasan’atturlarinivahunarlarnitugalo‘rganmoo‘ilozimliginita’kidlaydi, 
bu-ularningkelajakhayotlari, jamiyatrivojiuchunzarurliginiaytadi. 
Allomafarzandlargaturlibilimvahunarlaro‘rgatilmog‘ikerakliginiaytib, 
ularnigo‘zalaxloqliqilib, voyagaetkazishniota-onalargamaslahatberadi: Hudokimgazakovat, 
aql, bilimbersa, Ubarchaorzulargaqo‘luzatadi. 
Kimninghulqiyahshi, fe’l-atvorito‘o‘ribo‘lsa, Utilaginitopadi, kunvaoyungaboqadi. 
Yaxshife’l-atvorbarchaezguliklargamoyadir, hulq-atvorbarchasiyahshibo‘lsa, ming-
mingsevinchbo‘ladi. 
Umuman, YusufHosHojib “Qutadg‘ubilig” dostonidatilodobi, rostgo‘ylik, poklik, 
kamtarliksevgivavafo, muruvvat, sabr-
toqatkabifazilatlarhususidaqilganHikmatlipandunasihatlaribilankishilarni, 

---

yoshlarniharbirishdaaql-idrokli, 
o‘zgalargao‘amho‘rvamushfiqbo‘lishiharbirishnio‘zo‘rnivao‘zvaqtidaadoetishgada’vatetadi. 
Birso‘zbilanaytgandabugungidavrtalabigahamohangravishdainsonnikomillikkahidoyatqiladi. 
AbuAliibnSinoetikavaaxloqiytarbiyamasalalarinifalsafiy-
pedagogikasosidayoritibberishgaharakatqiladi. Uayniqsa, oilatarbiyasidaota-
onaningo‘rnigaalohidato‘xtalib: “Bolatuo‘ilgach, avvalo, otaungayahshinomqo‘yishi, 
so‘ngraesauniyahshilabtarbiyalashikerak”, debmaslahatberadi. 
Al-Xorazmiyesainsonninghulq-atvori, hatti-
harakatimantiqiyfikrlashgaasoslangandaginamukammalshakllanishimumkin, 
degang‘oyaniilgarisuradi. 
AlisherNavoiynazdidata’maaralashganyahshilikhikmat, 
himmatinsonningma’naviyhissiyotigasalbiyta’siretuvchiholatdir. 
Ta’masizyahshilikqilishbusahiylikdir. 
Odamgarchilikningengyuksakbelgisisahiylikvahimmatdir. 
Yuksakinsoniylikningo‘lchovibuvijdonhisoblanadi. Shuboisdan, 
Sharqmutafakkirlarivijdonpokligi, oila, ota-ona, halq, 
farzandburchihaqidaolg‘asurilgang‘oyalarningasosiniinsonparvarliktashkiletadi. 
Chunonchi, ota-onafarzandlarningo‘zaromunosabati, 
burchima’naviyqadriyatlarningoltinkalitidir. AlisherNavoiybuhaqdaquyidagichafikrlaydi: 
“Boshnifidoaylaatoqoshig‘a, Jismniqilsadqaanoboshig‘a. 
Ikkijahoninggatilarsanfazo- Hosiletushbuikkisidanrizo. Tun-kuninggaaylagalinurfosh, 
Birinioyangla, birisinquyosh. 
So‘zlaridinchekmaqalamtashqari, 
Hatlaridinqo‘ymaqadamtashqari”. 
Sharqmutafakkirlarididaktikharakterdagiilmiyasarlaridama’naviymadaniyatnishakllantiri
shningshakl, usulvavositalariniqorishiqholdabayonetdilar. 
Chunkio‘rtaasrpedagogikfikrlarnazariyasivaamaliyotitarbiyaninglisoniyshaklvausullarigatayan
gan. Ta’lim-tarbiyaberishningvositasiesaamaliyotbo‘libhisoblanganedi. Buqoidaayniqsa, 
IbnSinoningtibbiyrisolalarida, urjuzalarida, “Donishnoma” asarida, Kaykovusning 
“Qobusnoma”, YusufHosHojibning “Qutadg‘ubilig”, Sa’diyning “Guliston”, “Bo‘ston”, 
AlisherNavoiyning “Hayratul-abror”, “Mahbubul-qulub” asarlarigabevositataalluqlidir. 
Mutafakkirolimlaryuksakma’naviyfazilatlarniumuminsoniyqadriyatlardoirasidatalqinetdil
ar, jamiyatningijtimoiy-iqtisodiytaraqqiyotidama’naviyomillarniyuksakbaholadilar. Ular 
“Foziljamoa”, “Fozilshahar”, 
komilinsonnishakllantirishningasosima’naviyomillargaboo‘liqdegano‘g‘yaniilgarisurdilar. 
Aqliy tarbiya o‘quvchilarni ilm-fan, texnika, texnologiya hamda ishlab chiqarish 
sohalarida qo‘lga kiritilayotgan yutuqlar bilan tanishtirish, ularda ijodiy, erkin, mustaqil 
fikrlash ko‘nikmalarini hosil qilishga zamin yaratadi. Aqliy tarbiya jarayonida quyidagi 
vazifalar hal etiladi: 
Tarbiyalanuvchilarga ilmiy bilimlarni berish. 
1. Ularda ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga nisbatan ongli munosabatni qaror toptirish. 

---

2. Mavjudbilimlardanamaliyotdafoydalanishko‘nikmavamalakalarinitarkibtoptirish. 
3. Bilimlarinidoimiyravishdaboyitibborishgaintilishtuyg‘usinishakllantirish. 
4. Bilimlarnio‘zlashtirishgayordamberadiganpsixologikqobiliyatlar (nutq, diqqat, xotira, 
tafakkur, ijodiyxayol) vaxususiyatlar (aniqmaqsadgaintilish, qiziquvchanlik, kuzatuvchanlik, 
mustaqilfikrlash, ijodiytafakuryuritish, o‘zfikriniasoslash, 
mavjudma’lumotlarniumumlashtirish, guruhlashtirish, 
mantiqiyxulosalarchiqarishvahokazolar)nirivojlantirish. 
Aqliyta’limvatarbiyabirligiasosidashaxsdatafakkur (ijtimoiyvoqea-
hodisalarningongdato‘laqonliaksetishi, insonaqliyfaoliyatiningyuksakshakli) rivojlanadi. 
Manbalarningko‘rsatishicha, 
aqliytafakkurningmavjuddarajasinibelgilashbirqadarmurakkabbo‘lib, 
quyidagibelgilargako‘raaniqlanishimumkin: 
1.
Ilmiybilimlartiziminingmavjudligi. 
2.
Mavjudilmiybilimlarnio‘zlashtiribolishjarayoni. 
3.
Fikrlashko‘nikmasigaegalik. 
4.
Bilimlarniegallashgabo‘lganqziqishhamdaehtiyojningyuzagakelganligi. 
Aqliytafakkuruzoqmuddathamdatinimsizizlanishnatijasidayuzagakeladi. 
Uningshakllanishidailmiyqarashvae’tiqodo‘zigaxoso‘rintutadi. Ilmiyqarash (yunoncha "idea"- 
g‘oya, tasavvur, tushunchalaryig‘indisi) - muayyanhodisa, jarayonningmohiyatiniyorituvchi, 
ilmiyjihatdanasoslanganfikr, g‘oyabo‘lib, u 
shaxstomonidanmavjudilmiybilimlartizimipuxtao‘zlashtirilganda, bilimlarnibir-
biribilantaqqoslash, solishtirish, predmet, 
hodisayokijarayonmohiyatinitahlilqilishnatijasidayuzagakeladi. 
O‘quvchilarniijodiyfikrlashgao‘rgatish, 
ixtirochilikko‘nikmalarinishakllantirishulartomonidanilmiyizlanishlarniolibborishvama’lumil
miyqarashlarniilgarisurilishigazaminyaratadi. 
Aqliytarbiyanisamaralitashkiletishshaxsdailmiytafakkurningyuzagakelishinita’minlaydi.
Ilmiytafakkur - insonaqliyfaoliyatiningyuksakshaklisanalib, ijtimoiyvoqea-hodisalar, 
jarayonlarganisbatanilmiyyondashuvnianglatadi. 
E’tiqoddunyoqarashnegizidaaksetuvchiijtimoiy-falsafiy, tabiiy, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy-
axloqiy, estetikhamdaekologikbilimlarningtakomillashganko‘rinishi; 
muayyang‘oyagacheksizishonchbo‘lib, uningshakllanishibirnechabosqichdakechadi. 
Birinchibosqichdaularbeqarorvavaziyattaqozosigako‘rao‘zgaruvchanlikxususiyatinikasbetadi. 
Ikkinchibosqichdama’naviy-axloqiyqarashlarningbarqarortamoyillarigaaylanadi. Mavjud 
talab, jamiyattomonidan tan olinganaxloqiyqoidalardanchetgachiqishqiyin, 
ziddiyatlivaziyatlardaongliharakatnitashkiletish, 
irodaviysifatlargatayanganholdaishko‘rishtaqozoetiladi. Uchinchibosqichda, 
e’tiqodbarchavaziyatlarda ham ustuvorma’naviy-axloqiytamoyilbo‘libqoladi. 
O‘quvchitomonidano‘zlashtirilganilmiybilimlarhayotiymunosabatlarjarayonidakengqo‘llanilg
anda, ularningaslmohiyatichuqur his qilinganvaanglangandaginae’tiqodgaaylanadi. 

---

Yosh avlod tarbiyasi, avvalo, pedagogning kasbiy mahoratiga bog‘liq. Shu o‘rinda, yurt 
kelajagi va istiqboli ko‘p jihatdan o‘qituvchiga, uning saviyasiga, tayyorgarligiga, fidoyiligiga, 
o‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog‘liqligini qayd etish mumkin. 
O‘qituvchi kasbiy axloq va odob normalarini mukammal egallasagina, o‘z kasbining fidoyisi 
bo‘la oladi. Bugungi kunda ana shunday fidoyilik har qachongidan ham muhim ekanligi ushbu 
sohada olib borilayotgan ilmiy-tadqiqot ishlarining dolzarbligini yanada oshiradi. 
Yoshlarda pedagog odobi fazilatlarini shakllantirish alohida obyekt sifatida o‘rganilgan 
N.M.Ochilovaning dissertatsiya ishida muammoning nazariy asoslari va xususiyatlari tahlil 
qilingan hamda bu borada qo‘llanilgan samarali yondashuvlar taqdim etilgan. Tadqiqotda 
pedagog odobi fazilatlarini shakllantirish modeli ishlab chiqilgan. Bundan tashqari, ishda 
talabalar axloqiy tarbiyasining joriy holati, pedagogik faoliyat uchun zarur axloqiy 
fazilatlarning namoyon bo‘lishi masalalari o‘rganilgan bo‘lib, “O‘qituvchi odobi” nomli 
maxsus kurs tashkil etib, unda “Jamiyatning o‘qituvchi shaxsiga munosabati”, “O‘qituvchi 
shaxsining jamiyatga munosabati”, “Vatanga munosabat”, “O‘z-o‘ziga munosabat”, 
“Mehnatga munosabat”, “Insonlarga munosabat” mavzulari doirasida pedagog odobi 
xususiyatlari, munosabatlarda kasb odobi fazilatlarining aks etishi va uning o‘ziga xosligi 
mavzusida ma’ruzalar tashkil etish g‘oyasi ilgari surilgan. 
Bu borada Z.K.Ismailovaning “Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” 
asosida ma’naviy-axloqiy tarbiyaning nazariy eksperimental metodik asoslariga doir ilmiy-
tadqiqot ishi alohida o‘rin tutadi. Muallif tomonidan barkamol shaxsni tarbiyalash 
metodlarining xususiy axloqni tarbiyalash metodlari; jamoatchilik orqali xulq-atvorni 
shakllantirish metodlari; ijtimoiy ong va axloqni shakllantirish metodlari; o‘z-o‘zini 
boshqarish va tarbiyalash metodlari; rag‘batlantirish metodlariga bo‘linishi tarbiya 
metodikasining tub mohiyatini tashkil etish orqali talabalarning ma’naviy-axloqiy 
kompetentligini rivojlantirish maqsadga muvofiq ekanligini alohida qayd qilish mumkin. 
O‘zaro fikr almashish. Tahlillar asosida yoshlarning ijtimoiy faolligi va 
tashabbuskorligi asosida ma’naviy-axloqiy kompetentligini rivojlantirishda ma’naviy-axloqiy 
bilimlar, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, ma’naviy-axloqiy fazilatlar, ma’naviy faoliyat kabi 
komponentlarni o‘z ichiga olishi aniqlandi
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning tarkibi sifatida ma’naviy-axloqiy bilimlarning shakllanishi 
natijasida talaba-yoshlarda baxt, vijdon, burch, adolat, or-nomus, muhabbat, ezgulik, shon-
sharaf, e’tiqod, sadoqat kabi bir qancha axloqiy kategoriyalar shakllanadi. Ma’naviy-axloqiy 
bilimlarni o‘zlashtirgan talaba-yoshlarda tashabbuskorlik, ijtimoiy faollik, vatanparvarlik, 
halollik, mehnatsevarlik, kamtarlik, fidoyilik kabi fazilatlar qaror topa boshlaydi. Ushbu 
fazilatlarga ega yoshlar axloqiy me’yorlar talablarini ongli bajaradi, milliy va umuminsoniy 
qadriyatlar sanalmish ma’naviy meros, urf-odat va an’analarga nisbatan hurmatda bo‘ladi. 
Ammo ma’naviy-axloqiy me’yorlar haqida bilimga ega bo‘lish, uni tushunish, ezgu 
fazilatlarni tarkib toptirish hali yoshlarning ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalanganini 
anglatmaydi. Insoniylik fazilatlari qachonki hayotiy tajribalarda aks etib, shaxsning 
munosabatlarga kirishish faoliyatida yorqin namoyon bo‘lsa, bu uning tarbiyalanganlik 
darajasini belgilaydi. 

---

Jamiyat taraqqiyoti uchun, avvalo, ma’naviy-axloqiy kompetentli, ijtimoiy faol shaxsni 
tarbiyalash, shuningdek, asosiy e’tiborni yoshlarning tarbiyalanganlik darajasini oshirish 
masalasiga qaratish zarur. Negaki ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalangan shaxslarsiz jamiyat 
taraqqiyotini tasavvur etib bo‘lmaydi. Yoshlarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda, eng avvalo, 
millatimiz tarixi va ma’naviyati ildizlariga e’tibor qaratish taqozo etiladi. Turonzaminda azal-
azaldan inson ma’naviy kamoloti, axloqiy fazilatlar tarbiyasi ajdodlarimiz diqqat markazida 
bo‘lib kelganini yoshlarning tafakkuriga singdirishga erishish zarur. 
Ta’lim metodlaridan foydalanish. O‘tkazilgan ilmiy-tadqiqot ishlari tahlillariga 
tayangan holda oliy ta’lim muassasalari talaba-yoshlarida ma’naviy-axloqiy sifatlarni 
rivojlantirish bosqichlarini quyidagi ko‘rinishda izohlash lozim topildi (2-rasmga qarang). 
2-rasm. Yoshlardama’naviy-axloqiykompetentligini 
rivojlantirishbosqichlari 
Yoshlardama’naviy-
axloqiykompetentliginirivojlantirisho‘zigaxosbosqichlardaamalgaoshirilishimaqsadgamuvofiq
. Bunda, avvalo, ma’naviy-
axloqiytarbiyaningmaqsadhamdavazifalarinito‘g‘riyo‘lgaqo‘yabilish, ishmazmuninianiqlash, 
maqsadgaerishishuchuntizimliyondashuvnitashkiletishzarur. Ma’naviy-
axloqiytarbiyaningmaqsadiquyidagichabelgilandi: 
ta’limmuassasalaridaizchillikasosidaolibboriladiganta’lim-tarbiyanatijasidama’naviy-
axloqiysifatlargaegabo‘lgankasbiykompetentlimutaxassistayyorlash. 
Yoshlarningma’naviy-
axloqiykompetentliginirivojlantirishdaquyidagivazifalarnazardatutiladi: 
– uzluksizta’lim-tarbiyaning har birbo‘g‘inidama’naviy-
axloqiytarbiyamaqsadigaerishishyo‘llariniizlabtopish; 
– ta’lim-tarbiyajarayonidaturlita’sirvositalariorqaliyoshlarnima’naviy-axloqiytarbiyalash; 
– ma’naviy-axloqiytarbiyadashaxsgayo‘naltirilganmetodvavositalar, 
zamonaviyaxborottexnologiyalaridanfoydalanish; 

---

– yoshlarningma’naviy-
axloqiyjihatdantarbiyalanganlikdarajasinianiqlashmaqsadidaanketaso‘rovlarinio‘tkazib, 
natijalariniqaydetibborish; 
– ma’naviy-axloqiysifatlargaegabo‘lgan, 
yoshlarnikompetentliijtimoiyfaolmutaxassissifatidatayyorlashgaerishish. 
Bu esa, o‘znavbatida, ta’limmuassasalariyoshlarima’naviy-
axloqiykompetentliginirivojlantirishningmantiqiy-tuzilmaviymodeliniyaratishgaimkonberadi. 
Bundayzamonaviyta’limmodeliyoshlarnikasbiyfaoliyatgatayyorlashdama’naviy-
axloqiykompetensiyaviyyondashuvasosidata’lim-
tarbiyajarayoniniamalgaoshirishmuhimhisoblanadi. 
Chunkiyoshlardazarurkompetensiyalarnishakllantirishuchun, avvalo, 
pedagogningo‘zidakompenentlilikrivojlanganbo‘lishilozim. 

---

Oliyta’limmuassasalaritalabalarima’naviy-
axloqiykompetentliginirivojlantirishningmantiqiy-tuzilmaviymodeli. 
Ijtimoiy-pedagogikfaoliyatni, yoshlardatashabbuskorlikni, 
faolliknitashkiletishuchunta’limmuassasalaridao‘qitiladigantarbiyagaxosfanlarnio‘qitishjarayo
nidashaxsgayo‘naltirilganta’lim-
tarbiyatexnologiyalarihamdahamkorlikta’liminiamalgaoshirishmuhimsanaladi. Mazkurta’lim-
tarbiyatexnologiyalariorqalitalabashaxsiniijtimoiylashtirishgaerishishimkoniyatiyaratiladi. 
Demak, yoshlardaaynanijtimoiymunosabatlargakirishishuchunlozimbo‘lganma’naviy-
axloqiykategoriyalar, normalar, 
qadriyatlartizimihaqidabilimhosilqilishhamdaulardanamaliyfaoliyatdafoydalanishko‘nikmalari
takomillashtirilishimuhimo‘rintutadi. 
Buo‘rindao‘qitiladigantarbiyagaoidfanlardaijtimoiyongnishakllantirishmetodlari (suhbat, bahs-
munozara, muammolita’lim)danunumlifoydalanishmaqsadgamuvofiq. 
Ta’limmuassasalaritalaba-yoshllaridama’naviy-
axloqiytarbiyaviysifatlarningrivojlanganliginibaholashnamunali, yaxshi, 
qoniqarlimezonlarorqalianiqlabboriladi. Pastko‘rsatkichaniqlansa, 
korreksiyalashishlariamalgaoshiriladi, buninguchunyoshlarbilanindividual-
psixologikishlarolibboriladihamdanatijagaerishishuchunharakatqilinadi. 
Tayanchkompetensiyalar – insonkimvaqandaykasbegasibo‘lishidanqat’iynazar, 
shaxshayotida, kasbiyfaoliyatida, 
ijtimoiymunosabatlardamuvaffaqiyatlibo‘lishiuchunegallashilozimbo‘lganlayoqatlar, 
qobiliyatlarvahayotiyko‘nikmavamalakalarmajmuyidaniborat. Bunda har 
birshaxskommunikativbo‘lishi, axborotbilanishlayolishi, shaxssifatidao‘zinirivojlantirishi, 
ijtimoiyfaolfuqarobo‘lishi, umummadaniyxislatlargaegava fan-
texnikayangiliklaridanxabardorbo‘lishinazardatutiladi. 
6-mavzu:Boshlang‘ich sinfda do‘stlik va insonparvarlikka oid mavzularni o‘rganish 
texnologiyalari. 
Reja: 
1.Vatanga sadoqat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, 
mas’uliyatlilik, tolerantlik, huquqiy madaniyat, innovatsion fikrlash kabi fazilatlarni 
shakllantirish mazmuni. 
2.O‘quvchilarga mehnat tarbiyasini singdirish.
3.Hamkorlik texnologiyalari, jamoviy ijod, didaktik o‘yinlar, shou texnologiyalari. 

---

Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g’oyaviy tarbiyani 
kuchaytirishdan iborat. Bu borada o’quvchilarimizda yot va zararli g’oyalarga qarshi 
kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy 
immunitetni shakllantirish kishilar ongida bir xil g’oyani zo’r berib tiqishtirish emas, balki 
odamlarda oq-qorani ajratish, zararli g’oyalarga qarshi hushyor va ogoh bo’lish xususiyatlarini 
tarbiyalash demakdir. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning ichki xavfsizligi va 
barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o’z g’oyasida mustahkam tursa, ikkilanmasa, 
har qanday dushman qo’llashi mumkin bo’lgan g’oyaviy tahdidlardan qo’rqmasa, bunday 
millatni yengish mumkin emas. Aksincha, jamiyat ichida g’oyaviy parokandalik, bo’linishlar 
bo’lsa dushmanlarga, ularning yot mafkuralariga yo’l ochib beradi. Bunday millatni yengish, 
mustamlaka qilish oson kechadi. Demak, barqarorlik va xavfsizlik – jamiyatning ongligiga, 
anglangan to’g’ri tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g’oyaviy birligiga, bular 
esa xavfsizlik ma’rifatiga tayanadi. Shu boisdan ham har bir o’zbekistonlik millatidan, 
dinidan, tug’ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat’iy nazar Vatan posboni bo’lishi lozim. 
Mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng birinchi kafolat – o’zbekistonliklarning milliy 
istiqlol g’oyasi atrofida jipsligidir. Milliy istiqlol g’oyasining asosiy bosh g’oyasi va maqsadi: 
ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. 
Milliy istiqlol g’oyasi o’zining asosiy g’oyalari:
1) Vatan ravnaqi;
2) yurt tinchligi;
3) xalq farovonligi;
4) komil inson;
5) ijtimoiy hamkorlik; 
6) millatlararo totuvlik;
7) diniy bag’rikenglikka tayanar ekan, ana shu g’oyalarga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar 
tashqi va ichki tahdidlarning oldini oladi.
Mafkuraviy immunitet – ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun shaxsni 
tarbiyalashda, har qanday reaktsion, buzg’unchi xarakterdagi g’oyaviy tashabbuslarga bardosh 
bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda qo’l keladi»[.
Immunitet lotincha (immunitatis) so’zidan olingan bo’lib, biror narsadan xalos, ozod va 
farig’ bo’lish, qutilishni, muayyan kasallikni qo’zg’atuvchi virusga, dardga qarshilik 

---

ko’rsatish qobiliyatini (masalan, inson tanasi immuniteti) bildiradi. «Immunitet» so’zining 
ma’nosi organizmning doimiy ichki barqarorligini saqlash uning turli xususiyatlarga va 
ta’sirlaridan himoyalanishi, qarshilik ko’rsatishi, rezistentligini bildiradi. Shuningdek, u 
daxlsizlik ma’nosini ham anglatadi, (masalan, deputatlik immuniteti, diplomatik immuniteti). 
Demak, mafkuraviy immunitet – davlat va millatning ma’naviy birligi, ma’naviy 
sog’lomligini himoya qiluvchi g’oyaviy qalqon vazifasini bajaradi. Aslida organizmni 
infektsion agentlar va boshqa yot moddalardan himoya qilish omillari tabiati bo’yicha uchga 
bo’linadi: 
Filogenetik immunitet – anatomik va fiziologik belgisiga ko’ra nasldan naslga o’tadigan 
himoyaviy rezistentligi. Bunda organizm yuqumli kasalliklarga chidamli bo’ladi.
Tug’ma immunitet (turga xos, tabiiy), nasbatan chidamli, nasldan naslga o’tadigan 
xarakterga ega. 
Orttirilgan immunitet – hayot davomida orttirilgan immunitet. U o’zo’zidan namoyon 
bo’lmaydi. Uning namoyon bo’lishi uchun ichki yoki tashqi g’oyaviy ta’sir bo’lishi kerak. 
Milliy g’oya asosidagi mafkuraviy immunitet, avvalo, har bir vatandoshimizning 
mustahkam e’tiqod va yuksak dunyoqarashga ega bo’lishini taqozo etadi. Insonning ko’plab 
xususiyatlari tug’ma bo’lsa, mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish zarur. Ikkinchidan, 
har bir avlod uchun o’ziga xos xususiyatga ega bo’ladi. Uchinchidan, immunitet tizimi 
shakllan-sagina mafkuraviy daxlsizlikni ta’minlaydi. G`oya faqatgina inson qalbini 
egallaganda, inson ma’naviy-ruhiy holatining uzviy qismiga aylangandagina harakatga da’vat 
etuvchi, rag’batlantiruvchi kuchga, harakat uchun qo’llanmaga aylanadi. Shuning uchun ham 
bugungi kunda nafaqat inson ongini, balki qalbini ham egallash mafkuraviy kurashning bosh 
maqsadi bo’lib qolmoqda. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va birinchi unsuri, bu 
bilimdir. Ammo bilimlar ko’p… Ikkinchi asosiy qismi ana shu bilimlar zamirida 
shakllanadigan qadriyatlar tizimidir. Uchinchi unsuri: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy-
ma’rifiy sohalardagi aniq mo’ljal va maqsadlar tizimi bilan bog’liq. 
Talaba mafkuraviy immunitetining tarkibini:
1) mafkuraviy bilim;
2) histuyg’u;
3) iroda;
4) ko’nikma

---

 5) malakalar tashkil qiladi. 
Mafkuraviy immunitet milliy mustaqillikning afzalligiga ishonch asosida quriladi. Ishonch 
esa ishontirish va tushuntirish natijasida hosil bo’ladi. Masalan, O’zbekiston – dunyoviy 
davlat diniy davlatni taqqoslash natijasida tushuncha hosil bo’ladi. Demak, mafkuraviy 
immunitetni shakllantirish muayyan vaziyatda insonning o’zi, xalqi, Vatani manfaatlari 
birligidan kelib chiqib, yot g’oyalarga qarshi tura olish malakalaridir. 
Bugungi globallashuv jarayonida dunyoning har qarich yerida inson ongi va tafakkuri 
uchun jiddiy kurash ketayotgani ayni haqiqatdir. Birda yovuz, birda madaniy ko‘rinishdagi bu 
kurash har birimizdan atrofga teran nazar tashlash, jahonda kechayotgan turfa jarayonlarni aql 
va tafakkur bilan sarhisob etishga undaydi. 
Jahon oliy ta’lim tizimida yoshlarni kasbiy ijtimoiylashtirish, ma’naviy-axloqiy 
kompetentligini rivojlantirish, ijtimoiy faolligi va tashabbuskorligini tarbiyalash metodikasini 
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy-tadqiqotlar olib borilmoqda. AQSh, Rossiya, Germaniya, 
Fransiya, Xitoy, Koreya kabi rivojlangan mamlakatlarda talaba-yoshlarning tafakkurini 
o‘stirish, qobiliyatlarini erta aniqlash, ma’naviy-axloqiy tarbiyalash mexanizmlari 
samaradorligini oshirish metodikasini takomillashtirishda modulli o‘qitish, “blended learning” 
(aralash o‘qitish), mahorat darslari, vebinarlar tashkil etilib kelinmoqda.
Respublikamizda ko‘pgina olimlar tomonidan ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonining 
turli jihatlari o‘rganilgan hamda ushbu tadqiqotlar natijalarini ta’lim-tarbiya jarayonida 
qo‘llash imkoniyatlari tavsiya etilgan. Bu tadqiqotlarning ba’zilari keng qamrovli bo‘lgan 
ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonining ma’lum bir qirrasini tahlil etishga qaratilgan bo‘lsa, 
boshqalari ta’lim-tarbiya jarayonida ma’naviy-axloqiy tarbiyaning mazmunini boyitishga va 
turli o‘quv kurslarida yangi usullarini qo‘llashga yo‘naltirilgan, ta’lim muassasalarida 
tarbiyaviy ishlar tizimini takomillashtirish masalalari tadqiq etilgan. 
Ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonini rivojlantirish borasida milliy qadriyatlardan 
foydalanish yo‘llari va milliy tarbiya asoslari, ma’naviy-axloqiy madaniyatni 
shakllantirishning pedagogik asoslari, oliy ta’lim tizimida ma’naviy-axloqiy tarbiyani 
shakllantirish hamda bo‘lajak mutaxassislarning ma’naviy-kasbiy tayyorgarligi muammosi, 
ayniqsa, ta’lim muassasalarida tarbiyaviy ishlar tizimini samarali tashkil etish masalalari 
bo‘yicha V.Karimova, N.Dj.Mahmudova, O.Musurmonova, Sh.Sh.Olimov, M.Quronov, 
N.X.Oripova, Z.Q.Ismoilova, N.A.Muslimov, N.M.Ochilova, Y.P.Azarov, 

---

Z.E.Azimovalarning ilmiy ishlarida oliy ta’lim tizimida ma’naviy-axloqiy tarbiyani 
shakllantirish hamda bo‘lajak mutaxassislarning ma’naviy-kasbiy tayyorgarligi muammosi 
tahlil qilingan. Binobarin, professor O.Musurmonova tomonidan ishlab chiqilgan xulosalar 
ilmiy jihatdan asoslangan bo‘lsa-da, ularni amalga oishirish metodlariga oid tavsiyalarida 
izchillikka e’tibor qaratish lozim.
Talaba-yoshlar ma’naviy madaniyatini shakllantirishga doir shakl va metodlar 
(konferensiya darslari; seminar dars; munozara darsi; amaliy dars; o‘yin darsi; sayohat 
darslari; rolli darslar; tarbiyaviy tadbirlar; ekskursiya; davra suhbatlari; kichik guruhlarda 
ishlash; ma’naviy madaniyatni shakllantirish metodlari: muammoli-munozarali vaziyat; 
qiyosiy-izohli tahlil; badiiy-ma’rifiy asarlar ustida ishlash; ijodiy ish; tushunchali tahlil; 
mantiqiy tahlil; timsollar tahlili; ma’naviy-axloqiy qadriyatlarni sharhlab o‘rganish; mustaqil 
ish va h.k.) tizimi ma’naviy-axloqiy tarbiya metodikasi taraqqiyotida muhim o‘rin tutadi. 
Shunisi e’tiborliki, ma’naviy-axloqiy tarbiya yo‘nalishlarini ta’lim bosqichlari bo‘yicha 
tasniflash mustaqillik davridagi pedagogik tadqiqotlarning yetakchi xususiyatidir.
Insonning kundalik turmush tarzi mehnat va faoliyat bilan bog‘liqdir. Shu sababli mehnat 
umuminsoniy, milliy, moddiy va ma’naviy boyliklarning ijtimoiy taraqqiyoti negizi 
hisoblanadi. Har tomonlama yetuk, barkamol avlodni yetishtirishda mehnat tarbiyasining o‘rni 
beqiyosdir. Mehnat tarbiyasi shaxsni har tomonlama rivojlantirishning ajralmas qismidir. 
Shuningdek, bolaning har tomonlama shakllanish vositasi, uning shaxs sifatida ulg‘ayish omili 
hamdir. Muntazam qilingan mehnat jarayonida bola o‘z aqlini, irodasini, hissiyotini, 
xarakterini rivojlantirishi mumkin. Mehnat tarbiyasi o‘quvchilarga mehnatning mohiyatini 
chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek, muayyan ijtimoiy-foydali 
harakat yoki kasbiy ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik 
faoliyat jarayoni bo‘lib, ijtimoiy tarbiyaning muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. 
Mehnat tarbiyasini shunday tashkil etish kerakki, inson mehnat jarayoni va uning natijasidan 
qanoatlanishini tarkib toptirishga ko‘maklashsin. Mehnat tarbiyasining provard maqsadi shaxs 
xarakterining asosiy xislati sifatida uning mehantga bo‘lgan ehtiyojini shakllantirishdir. 
O‘quvchilar mehnat faoliyatining turlari xilma-xil bo‘lib, ular quyidagilardir:
1. Maishiy mehnat; 
2. O‘quv mehnati; 
3. O‘quv ishlab chiqarish mehnati; 

---

4. Texnik mehnat; 
5. Ijtimoiy-unumli mehnat; 
6. Ijtimoiy-foydali mehnat va boshqalar. 
Oilada mehnat tarbiyasining dastlabki unsurlari qo‘llaniladi. Bola muayyan yoshga 
to‘lgach, kattalarga yordamlashadi, o‘z imkoniyatlarini anglab yetadi va o‘quv (ta’lim) 
mehnatiga muntazam tayyorlanadi. 
Mehnat tarbiyasini tashkil etishning pedagogic shart-sharoitlari: 
1. Bolalar mehnatining o‘quv-tarbiyaviy vazifalar bilan bog‘liqligi; 
2. Ijtimoiy ahamiyatli mehnatni o‘quvchilarning qiziqishlari bilan birga qo‘shib olib 
borilishi; 
3. Mehnat faoliyatining hamma bopligi va qo‘ldan kela olishi; 
4. Mehnat faoliyatining majburiyligi va vijdoniyligi; 
5. Mehnat faoliyatini tashkil etishda jamoaviy va individual shakllarini birga qo‘shib olib 
boorish. 
Mehnatning ijtimoiy-axloqiy ahamiyatiga e’tibor berish, mehnat o‘quvchining yoshi, 
hayot tajribasi va imkoniyatlariga mos bo‘lishi, ularning mehnat faoliyatlari ijodiy harakatda 
bo‘lishi, o‘z vaqtida kasblar haqida ma’lumotlar berib borilishi, mehnat ahillari bilan doimo 
suhbat va uchrashuvlar tashkil qilish kabilar. Mehnat tarbiyasining bosh g‘oyasi shaxsda 
mehnat faoliyatini tashkil etish, ko‘nikma va malakalarni hosil qilish, ijtimoiy mehnatni 
qadrlash, mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash sanaladi. 
Buyuk ajdodlarimiz mehnat tarbiyasi to‘g‘risida to‘xtalib, qimmatli fikrlarni bildirib 
o‘tishgan. Masalan, Abdurahmon Jomiy: “Oltin topmaginu o‘rgan-gin hunar, hunarning oldida 
xasdir oltin-zar”, - degan fikr bildirsalar, ulug‘ mutafakkir Alisher Navoiy: “Umrni zoye etma, 
mehnat qil, mehnatni saodatning kaliti bil”, - deydilar. Fransuz adibi Anatol Frank: “Eng 
yaxshi axloqiy va estetik dori – mehnat”, - deganfikrni ilgari suradi. Bundan tashqari 
“Avesto”, Kaykovusning “Qobusnoma”, Abu Nasr Farobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu 
Rayhon Beruniyning “Geodeziya”, “Minerologoya”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu 
lug‘atit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Alisher Navoiyning bir qator asarlari va 
shu kabi ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida 
muhim fikrlar bayon etilgan. 

---

Bir qator o‘zbek maqollarida ham inson hayotida mehnat alohida ulug‘lanadi. Masalan, 
“Mehnat baxt keltirar”, Mehnat e’tibor garovi”, “Mehnatsiz rohat yo‘q”, “Mehnat qacha og‘ir 
bo‘lsa, keti shuncha shirin bo‘lar” va boshqalar. 
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, mehnat, mehnat tarbiyasining ahamiyati bolaning 
hayotida, uning jisomanan, ma’nan tarbiya topishida, hamda yuksak kamolotga erishishida 
beqiyosdir. Har qanday tarbiya uchun poydevor eng avval oilada barpo qilinar ekan, mehnat 
tarbiyasi ham bolada o‘z uyida uy yumushlarida oila a’zolariga ko‘maklashishidan boshlab 
rivojlanib boradi. Shu orqali bolada mehnatga nisbatan muhabbat, kelajak uchun esa ko‘nikma 
va malaka hosil bo‘ladi. Keyinchalik ta’lim dargohlarida, ya’ni bog‘cha, maktab, kasb-hunar 
kollejlari va oliy o‘quv yurtlarida mehnat tarbiyasi bosqichma-bosqich shakllantirib boriladi. 
Bu esa bolani uning jismoniy, aqliy qobiliyatiga, qiziqish va imkoniyatiga qarab kasb-hunarga 
to‘g‘ri yo‘naltirishga yordam beradi. 
Pedagogik texnologiya o‘z mohiyatiga ko‘ra sub’ektiv xususiyatga ega. Qanday shakl, 
metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qat’iy nazar texnologiyalar: 
- pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishi;
- o‘qituvchi va talabalar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirishi;
- talabalar tomonidan o‘quv predmetlari bo‘yicha puxta bilimlarning egallanishini 
ta’minlashi;
- talabalarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishi;
- talabalarning o‘z imkoniyatlarini ro‘yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratishi;
- pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g‘oyalarining ustivorligiga 
erishishni kafolatlashi zarur.
Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha, tajribali 
pedagoglar tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo‘llanilayotgan ilg‘or 
texnologiyalardan maqsadga muvofiq foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish 
maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o‘quvchilarning o‘quv va ijodiy 
faolliklarini oshiruvchi hamda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi 
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash borasida katta tajriba to‘plangan

---

Shulardan biri Hamkorlikda o’qitish texnologiyasidan foydalangan holda darslarni 
loyihalashtirish haqida fikr yuritamiz.
Hamkorlikda o’qitish g’oyasi turli mamlakatlardagi, jumladan, Amerikadagi J.Xopkins 
universiteti professori – R.Slavin (1990), Minnesot universiteti professori – R.Jonson, 
D.Jonson (1987), Koliforniya universiteti professori – SH.SHaron (1988), tomonidan ishlab 
ishlab chiqilgan.
Amerika olimlari tomonidan ishlab chiqilgan hamkorlikda o’qitish, asosan o’quvchilarda 
DTS va fan dasturida qayd etilgan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish, Isroil va 
Evropa olimlari tomonidan tavsiya etilgan hamkorlikda o’qitish, yuqorida qayd etilganidek, 
ko’proq o’quvchilar tomonidan o’quv materialini qayta ishlash loyihalash faoliyatini 
rivojlantirish, o’quv bahsi va munozaralar o’tkazishni nazarda tutadi.
Mazkur g’oyalar bir-birini to’ldiradi, didaktik jihatdan boyitadi va bir-birini taqozo 
etadi.
Hamkorlikda o’qitish g’oyasi didaktikada 1970 yillarda paydo bo’lgan. Hamkorlikda 
o’qitish texnologiyasi Buyuk Britaniya, Kanada, Germaniya, Avstraliya, Niderlandiya, 
Yaponiya, Isroil mamlakatlari ta`lim muassasalarida keng qo’llanila boshlagan.
Hamkorlikda o’qitishning asosiy g’oyasi – o’quv topshiriqlarini nafaqat birgalikda 
bajarish, balki hamkorlikda o’qish o’rganishdir.
Hamkorlikda o’qitish har bir o’quvchini kundalik qizg’in aqliy mehnatga, ijodiy va 
mustaqil fikr yuritishga o’rgatish, shaxs sifatida onglilik, mustaqillikni tarbiyalash, har bir 
o’quvchida shaxsiy qadr qimmat tuyg’usini vujudga keltirish, o’z kuchi va qobiliyatiga 
bo’lgan ishonchni mustahkamlash, tahsil olishda mas`uliyat hissini shakllantirishni ko’zda 
tutadi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi har bir o’quvchining tahlil olishdagi muvafaqqiyati 
guruh muvafaqqiyatiga olib kelishini anglagan holda mustaqil va sidqidildan aqliy mehnat 
qilishga, o’quv topshiriqlarini to’liq va sifatli bajarishga o’quv materialini puxta 
o’zlashtirishga, o’rtoqlariga hamkor bo’lib, o’zaro yordam ubshtirishga zamin tayyorlaydi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasida o’quvchilarni hamkorlikda o’qitishni tashkil 
etishning bir necha metodlari mavjud:
1. Komandada o’qitish (R.Slavin) da o’quvchilar teng sonli ikki komandaga ajratiladi. 
Har ikkala komanda bir xil topshiriqni bajaradi. Komanda a`zolari o’quv topshiriqlarini 

---

hamkorlikda bajarib, har bir o’quvchi mavzudan ko’zda tutilgan bilim, ko’nikma va 
malakalarni o’zlashtirishga e`tiborni qaratadi.
Hamkorlikda o’qitish texnologiyasi mualliflaridan biri bo’lgan R.Slavinning 
ta`kidlashicha, o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda bajarish uchun ko’rsatma berilishi 
etarli emas. O’quvchilar tom ma`nodagi hamkorlik, har bir o’quvchining qo’lga kiritgan 
muvafaqqiyatidan quvonish, bir-biriga sidqidildan yordam berish hissi, qulay ijtimoiy-
psixologik muhit vujudga kelishi zarur. Mazkur texnologiyada o’quvchilarning bilimlarni 
o’zlashtirish sifatini aniqlashda ularni bir-biri bilan emas, balki har bir o’quvchining kundalik 
natijasi avval qo’lga kiritilgan natija bilan taqqoslanadi. SHundagina o’quvchilar o’zining dars 
davomida erishgan natijasi komandaga foyda keltirishini anglagan holda mas`uliyatni his 
qilib, ko’proq izlanishga, bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirishga intiladi.
2. Kichik guruhlarda hamkorlikda hamkorlikda o’qitish (R.Slavin, 1986).
Bu yondashuvda kichik guruhlar 4 ta o’quvchidan tashkil topadi. O’qituvchi avval 
mavzuni tushuntiradi, so’ngra o’quvchilarning mustaqil ishlari tashkil etiladi. O’quvchilarga 
berilgan o’quv topshiriqlari 4 qismga ajratilib, har bir o’quvchi topshiriqning ma`lum qismini 
bajaradi. Topshiriq yakunida har bir o’quvchi o’zi bajargan qism yuzasidan fikr yuritib, 
o’rtoqlarini o’qitadi, so’ngra guruh a`zolari tomonidan topshiriq yuzasidan umumiy xulosa 
chiqariladi.
O’qituvchi har bir kichik guruh axborotini tinglaydi va test savollari yordamida 
bilimlarni nazorat qilib baholaydi.
O’quvchilarning kichik guruhlardagi o’quv faoliyati o’yin (turnir, musobaqa) shaklida, 
individual tarzda ham tashkil etilishi mumkin.
O’qituvchi va o’quvchining hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda asosiy e`tibor 
o’zaro munosabatning rivojlanishini o’rganishga qaratiladi, o’qitishni guruhli tashkil qilish 
jarayoni bayon qilinadi.
O’zaro hamkorlikning muhim omili va o’quvchilarning o’zaro munosabati xususiyatini 
belgilovchi asos o’qituvchi bilan o’quvchi hamkorligining shakllaridir. Hamkorlikdagi o’quv 
faoliyati o’qituvchi va o’quvchi munosabatlarining va birgalikdagi xatti-harakatlarining 
alohida turidirki, u o’zlashtirish ob`ektini, bilim faoliyatining barcha qismlarini qayta qurishni 
ta`minlaydi.

---

Hamkorlikdagi o’quv faoliyatining maqsadi o’zlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi 
harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mexanizmini yaratishdir. Hamkorlikdagi 
faoliyatning mahsuli o’quvchilar ilgari surgan yangi g’oyalar va o’zlashtirilayotgan 
faoliyatning mohiyatiga bog’liq maqsadlar va sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish 
istaklarining yuzaga kelishidir.
Hamkorlikdagi faoliyat usuli deganda, o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi hatti-
harakatlarining tizimini tushunish kerak. Bunday xatti-harakat o’qituvchining o’quvchiga 
ko’rsatadigan yordamidan boshlanadi;
O’quvchilarning faolligi asta-sekin o’sib borib, butunlay ularning o’zi boshqaradigan 
amaliy va aqliy harakatiga aylanadi; o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi munosbata esa 
sheriklik pozitsiyasi xususiyatiga ega bo’ladi.
1.Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlari shakllari
Hamkorlikda o‘qitish texnologiyalari pedagogik jarayonni takomillashtirish, uni bola 
shaxsiga yo‘naltirishga asoslanganligi. Ijodkor shaxsni shakllantirishga yo‘naltirilgan ijodiy 
muhitni yaratish, ta'lim sifati va samaradorligini oshirishga xizmat qilishi. 
Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining asosiy jarayonlari: hamkorlikda fikr almashish, 
suhbat, tahlil, munozara, muzokara, amaliy vazifalar bajarish, biror narsani qurish, yasash 
masalalar yechish va boshqalar.
Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining tashkiliy shakllari: tarbiyachi - bola, tarbiyachi- 
kichik guruh, tarbiyachi - katta guruh, kichik guruh - kichik guruh, kichik guruh – bola va 
boshqalar.
Bolalarni hamkorlikka o‘rgatish, ularning tarbiyachi bilan va o‘zaro ham fikr 
bo‘lishlariga erishish: 
2. Hamkorlikda o‘qitish mashg‘ulotlarining turli shakllarini tayyorlash va amalda 
qo‘llash mashqlarini bajarish 
Har bir tinglovchi ayrim turdagi hamkorlikda o‘qitish mashg‘uloti o‘quv materiallarini 
amalda qo‘llash uchun tayyorlashini tashkil qilish. Tinglovchilar o‘z mutaxassisligi bo‘yicha 
o‘zlari tanlagan mavzudagi darsni eng maqsadga muvofiq hamkorlikda o‘qitish turlarida 
foydalanib o‘tkazish yuzasidan mashg’ulotlarni tayyorlaydilar va uning asosida guruh 
ishtirokida shu mashg‘ulotni qisqa bayon qilib beradilar va tegishli muhokama o‘tkaziladi: 
Masalan 

---

“Hamkorlik kvadratlari” mashqi.
Materiallar.
Har bir besh kishilik guruh uchun diagramma asosida kesilgan besh karton 
to’rtburchaklari.
Parchalar ustiga harf asosida A-E gacha belgilangan beshta konvertning bittasiga 
joylashtiriladi.
Besh kishilik har bir guruh stol atrofiga iloji boricha qulay o’tirishlari kerak.
Tartib:
Guruhning har bir a’zosi konvert oladi. Mashqning maqsadi, guruh bir hil kattalikdagi 
beshta to’rtburchak yasashi kerak. Mashg’ulot noverbal holatda bajariladi.
Bu mashqni o’tkazishga 20 daqiqa vaqt ajratiladi.
Guruh hamkorligiga asoslangan va turli darajada izohlash mumkin bo’lgan klassik 
mashg’ulot hisoblanadi. Boshlanishda ba’zi bolalar to’g’ri kattalikdagi tortburchak yasaydilar, 
lekin boshqa ishtirokchilar lozim bo’lgan shakilni ishlatadilar. Masala yechimini shaxslar 
o’rtasidagi raqobat orqali emas, balki faqat guruh hamkorligi orqali topish mumkin. Ushbu 
mashg’ulot hamkorlik masalalari yuzasidan muhokamani boshlashga yordam beradi.
7-mavzu: O‘quvchilarda adolat, vijdon, burch kabi xususiyatlarni shakllantirishning 
innovatsion texnologiyalari 
Reja: 
1.Tayanch o‘rta ta’lim bosqichidagi 
(V-IX 
sinflar) o‘quvchilarning o‘ziga xos jihatlari. 
2.O‘rta sinf o‘quvchilarining imkoniyatlari, ularning oldiga standart bo‘yicha 
qo‘yiladigan talablar tizimi. 
3.“Tarbiya” fanida muammoli vaziyatlar texnologiyasidan foydalanish. 
O‘zbekistondaislohotlarningdavomiyliginita’minlashhamdademokratikfuqarolikjamiyatin
ishakllantirish, yoshlar, xususan, ularningijtimoiyfaolligigabog‘liq. 
O‘zbekistonRespublikasiPrezidentiSh.M.MirziyoevningBMTBoshAssambleyasining 2017 yil 
19 sentyabrdagi 72-sessiyasidaso‘zlagannutqida: “Bizningasosiyvazifamiz – 
yoshlarningo‘zsalohiyatininamoyonqilishiuchunzarursharoitlaryaratish, zo‘ravonlikg‘oyasi 
“virusi” tarqalishiningoldiniolishdir. Buninguchunyoshavlodniijtimoiyqo‘llab-quvvatlash, 
uninghuquqvamanfaatlarinihimoyaqilishborasidagiko‘ptomonlamahamkorliknirivojlantirishlo
zim, debhisoblaymiz. 

---

ShumunosabatbilanO‘zbekistongloballashuvvaaxborotkommunikatsiyatexnologiyalarijadalriv
ojlanibborayotganbugungisharoitdayoshlargaoidsiyosatnishakllantirishvaamalgaoshirishgaqar
atilganumumlashtirilganxalqarohuquqiyhujjat – 
BMTningYoshlarhuquqlarito‘g‘risidagixalqarokonvensiyasiniishlabchiqishnitaklifetadi. 
Bizningnazarimizda, 
mazkurhujjatniimzolaydigandavlatlarushbusohanio‘zijtimoiysiyosatiningasosiyvamuhimhayot
iyustuvoryo‘nalishlaridanbiridarajasigako‘tarishbo‘yichaqat’iymajburiyatlarnio‘zzimmasigaoli
shikerak” – deganfikrlaridunyohamjamiyatitomonidanhamkenge’tirofetilmoqda. 
Yoshavlodninghartomonlamakamoltopishijamiyattaraqqiyotinita’minlovchiasosiyomilbo‘lishi
bilanbirqatordauningshaxssifatidaijtimoiyfaollashuvidahametakchio‘rintutadi. 
O‘quvchishaxsiningijtimoiyfaolligiquyidagiikkijihatgako‘ramuhimahamiyatgaega: 
birinchidan, shaxsningjamiyatdao‘zo‘rninitopishiuchunzaminyaratadi, ikkinchidanesa, 
uningbilimi, kuch-quvvati, 
imkoniyatihamdaiqtidorijamiyatrivojiyo‘lidamehnatqilishgayo‘naltiriladi. 
Manbalarningtahlilishuniko‘rsatadiki, demokratikjamiyatdao‘quvchilarijtimoiyfaolligio‘z-
o‘zidanyuzagakelmaydi, 
balkimuntazamtarzdamaqsadliravishdaolibborilganpedagogikfaoliyatnatijasidashakllantiriladi. 
O‘quvchiyoshlarganazariy-amaliybilimlarniberish, 
ulardaijtimoiyfaollikko‘nikmavamalakalarinihosilqilishpedagogikanazariyasivaamaliyotiuchu
nhamo‘zigaxosahamiyatgaegaekanligibilandolzarblikkasbetadi 
Qadriyatyo‘nalishlarihayotdavomidashakllanadi, 
lekinaxloqiyvaqadriyatyo‘nalishlarinirivojlantirishuchunengmuhimi 6-12 yoshdabo‘lib, 
buyoshdaatrofdagidunyonivao‘zinibilishningintellektualmexanizmlarishakllanadi. 
Maktabgaqabulqilishbilanbolalarrivojlanishidaburilishyuzberadi. 
Butunhayottarzivaqadriyatlariboshqachabo‘ladi. 
Kichikmaktabo‘quvchisidayangiintilishlarimkoniyatinivavoqelikkamunosabatningzarurdarajas
inibelgilaydiganshaxsiyxususiyatlarningjadalshakllanishimavjud. Kichikmaktabyoshi - 
bilimlarnio‘zlashtirish, to‘plashdavri, mukammalassimilyatsiyadavri. 
Ushbumuhimhayotiyfunktsiyanimuvaffaqiyatlibajarishgaushbuyoshdagibolalarningo‘zigaxosq
obiliyatlarito‘sqinlikqiladi: hokimiyatgaishonchlibo‘ysunish, sezgirliknioshirish, ta’sirchanlik, 
ularduchkeladiganko‘pnarsalargasoddao‘ynoqimunosabat. 
Kichikmaktabyoshidagio‘quvchilarningo‘rganilayotgano‘quvmaterialigavao‘zo‘quvfaoliyatija
rayonigashaxsiyvasemantikmunosabatinitahlilqilishvabaholashimkoniniberuvchiko‘rsatkichbo
‘lib, ularquyidagilardir: 

umumanmavzugabevositaqiziqish;

o‘rganilayotganfanningijtimoiyahamiyatigao‘quvchiningbahosi; 

kognitivfaoliyattajribasidanfoydalanishvaijobiyo‘zgartirishzarurati: 
o‘quvishlariusullari, to‘planganbilimlar; 

maktabo‘quvchilaritomonidanmustaqilravishdaishlabchiqilgan (intellektual, axborot, 
tadqiqotvaboshqalar) o‘quvishiningusullarinishakllantirish, 

---

undao‘quvjarayonidao‘zlashtirilganmaterialbilanishlashusullarivao‘quvchiningo‘ztajribasinito
‘plashnatijalaritaqdimetiladi;
Maktabo‘quvchilariningmeta-
bilimgaegabo‘lishmezoniquyidagiko‘rsatkichlardanamoyonbo‘ladi:

meta-bilimni o‘zlashtirish zarurati (bilim haqidagi bilim);

meta-bilimning mavjudligi - o‘quv materialini o‘zlashtirish texnikasi va vositalari 
haqidagi bilimlar (aqliy faoliyat texnikasining mohiyati haqida bilim);

har qanday turdagi matnlarning mazmuni va tuzilishini, o‘quv topshiriqlarini tahlil 
qilish qobiliyati;

ta’riflar, muammolar va teoremalarda asosiy narsani ajratib ko‘rsatish qobiliyati.

kognitiv ob’ektlarni taqqoslash, tasniflash qobiliyati. Keyingi ko‘rsatkich 
o‘quvchining ilmiy bilim mantig‘ini o‘zlashtirish mezoni hisoblanadi.
Ushbu mezon doirasida talabalarning fan bo‘yicha bilim sifati hisobga olinadi. Shunday 
qilib, bizning fikrimizcha, "ta’lim sifati" ni quyidagicha belgilash mumkin. O‘qitish sifati - bu 
diagnostik maqsadlarga erishish mezoni sifatida maqsadlar va o‘quv natijalarining nisbati 
bo‘lib, u o‘zlashtirish jarayonida o‘qituvchi va talabaning o‘zaro ta’siri natijasini tavsiflovchi 
ta’lim ko‘rsatkichlarining yaxlit to‘plami bilan tavsiflanadi. ikkinchisi tomonidan taqdim 
etilgan o‘quv materiali. Bugungi kunda maktab ichidagi boshqaruvdagi nazorat o‘z o‘rnini 
diagnostikaga bo‘shatib bormoqda. An’anaviy nazorat usullarini qayta ko‘rib chiqishga nima 
sabab bo‘ldi?
Bu ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirishning kuchayishi, o‘quvchiga faol, ongli, 
teng huquqli ishtirokchi sifatida munosabatda bo‘lish, bolalarning imkoniyatlari va 
qobiliyatiga jiddiy e’tibor qaratish bilan bog‘liq. Ijodkorlikni baholab bo‘lmaydi, degan fikr 
bor. Biroq, ta’rifga qaytadigan bo‘lsak, ijodkorlikning asosiy tushunchalari o‘ziga xoslik va 
qiymatdir. Har qanday o‘ziga xoslik mezonlarini belgilash mumkin, shuningdek, qanday 
g‘oyalarni qimmatli deb hisoblash, qanday g‘oyalarning kreativ va noyob ekanligini tahlil 
qilish mumkin. Buning uchun o‘qituvchining ta’lim - tarbiya jarayoniga akmeologik 
yondashuvi o‘quvchilardagi kreativlikning rivojlanishiga yordam beradi. Kreativ shaxsni 
tayyorlash - ijodkorlikka o‘rgatish va o‘zini o‘zi ijodiy namoyon etish jarayonida shaxsda 
barqaror kreativ sifatlarni shakllantirish va rivojlantirish mazmuni; Ijod - ijtimoiy sub’ektning 
yangiligi, ahamiyati va foydaliligi jamiyat yoki muayyan guruh tomonidan tan olingan 
faoliyati yoki faoliyati natijasi Pedagoglarda kreativ faoliyatni tashkil etishga imkon beradigan 
malakalar guruhlari:
1) bilishga oid (gnostik) malakalar;
2) loyihalash malakalari;
3) ijodiy-amaliy (konstruktiv) malakalar;
4) tadqiqotchilik malakalari;
5) muloqotga kiruvchanlik (kommunikativ) malakalari;
6) tashkilotchilik malakalari;
7) izchillikni ta’minlovchi (protsesssual) malakalar;
8) texnik-texnologik malakalar 

---

Mehnat ijodning ichida boshqa faoliyatlar qatori (ancha yashirin, «ichki» sezgi, hotira, 
tafakkur va boshq.) faoliyat bo‘lsada, unda ijodning natijalari yaqqol ko‘rinadi. Boshlang‘ich 
sinf o‘quv jarayonlarida o‘quvchilarini ijodkorlikka o‘rgatishning o‘ziga xos psixologik 
xususiyatlari mavjud bo‘lib, har bir bolada o‘zgacha namoyon bo‘ladi. Psixologiyada 
shaxsiyatning xususiyatlari, o‘zlarini muntazam ravishda namoyon etadigan asosiy 
xususiyatlarning barcha turlarini qamrab oladi. Masalan, har bir kishi tasodifiy kerakli 
ma’lumotlarni unutishi mumkin, ammo umuman olganda hammasi unutilmaydi. Yagona 
holatlar belgilar xususiyatining mavjudligini ko‘rsatmaydi. Qarama-qarshilikka uchragan 
shaxslarning xarakteristikalari odat va bezovtalik kabi xususiyatlarni o‘z ichiga olishi 
mumkin, lekin bu boshqalarga g‘azablanishga qodir bo‘lgan har bir kishi ziddiyatli shaxs 
bo‘lishini anglatmaydi. Shuni aytib o‘tish joizki, inson hayot tajribasini yig‘ib oladigan barcha 
fazilatlar oladi. Doimiy ravishda emas, balki umr bo‘yi o‘zgarishi mumkin. Qobiliyatlar, 
qiziqishlar va xarakterlar - bularning barchasi hayot tarzida o‘zgarishi mumkin. Shaxs ekan, 
rivojlanadi va o‘zgaradi.
O‘quvchilardakreativsifatlarininamoyonqilishningmazmuni.
Shaxsiyatninghechqaysibelgisitug‘mabo‘lishimumkinemas, debishoniladi - 
ularningbarchasihayotdavomidaqo‘lgakiritilgan. Tug‘ilganda, insongahis-tuyg‘ularorganlari, 
asabtizimivamiyaishlarinio‘zichigaolganfiziologikxususiyatlarberiladivaularningxususiyatlarix
arakterningrivojlanishihisoblanadi. Masalan, 
o‘quvjarayonidao‘qituvchiningyuksakpedagogikmahorativaakmeologikyondashuviorqalitopsh
iriqnibajarishjarayonidao‘quvchilardagiyashirinibturgankreativlikkayonbosuvchipsixologikhol
atlaryuzagakelaboshlaydi. Ayniqsa, hissiyot - ijodkuchlariorasidaalohidao‘rinniegallaydi, 
bureproduktivkuchidebaytiladi, 
qaysikiuningyordamibilaninsontashqiolambilanaloqadabo‘ladivao‘ziningaql-
idrokibilanaksettiradi. Hissiyotidrok, sezgi, hotiraasosida, 
shuningdektafakkurvaboshqalarbilaninsongahayotdanolgantaassurotlarzapasigaegabo‘lishnita
qozoetadivabusohadaturlifaoliyatlarniamalgaoshiradi, jumladan, 
mehnatningengoliydarajasihisoblanganijodbilanham. Shundayqilib, 
mehnatningoliyshakliijoddir. Harbirinsondunyoniidrokqiladi, tasavvurqiladi, 
yaqqolroqhisetibboradi. Kuzatishlarasosidako‘pdan-ko‘ptaassurotlarolib, eshitib, 
o‘qibxotiradaanchayorqinsaqlabqolishgaharakatqiladi. Bularasaryaratishdajudahamzarur, 
qaysiki, hotiradafaqato‘zmazmunidaborliqqaestetik, 
hissiymunosabataksetibturuvchivoqealaraksetadi. 
Xotira - xuddihissiyotkabibadiiyijodningreproduktivkuchihisoblanib, 
uo‘znavbatidao‘zidaengzaruriypsixikjarayonni - odamningo‘tgantajribasininamoyonetadi. 
Jumladan, yodgaolish, yoddasaqlashvaso‘ngrashundaynarsayaratiladiki, 
unio‘tmishtajribamazmunibilanbog‘lamasdanhotiraningaralashuvisizborliqni, jumladan, 
badiiyliknihamidroqetibbo‘lmaydi. Xotirabadiiylikniaksettirishdaxizmatqiladi. 
Insonhayotidavaharqandayfaoliyatidaxotiranichetlabo‘tolmayqoladi, 
xususanuo‘shataassurotlarbilanginayashabyuradi. Uo‘tgan, ko‘rganlarini, 
anglaganlarinivataasurotmateriallarinitaxliligako‘ra, 

---

tafakkurningnatijalaridanfoydalanishizarurbo‘ladi. 
O‘tmishtajribafaqathotiraevazigaginasaqlanibqolishimumkin. Iroda - 
ijodkuchiningsamarasinibelgilovchi, ijoduchunengzaruriypsixikjarayonlardanbirihisoblanadi. 
Irodamehnatfaoliyatinigasosiyturisifatidaamalgaoshsada, 
lekinmehnatningsamarasiirodaviyxususiyatlarningnamoyonbo‘lishigabog‘liq.
Irodasizlikma’naviyatningkuchsizlanishigaolibkelishi, 
so‘ngrajismoniykuchvainsondadangasalikvaxattoongsizlikkaolibkelishimumkin. 
Buholdainsonningbirorahamiyatlinarsayaratishixaqidagaphambo‘lishimumkinemas. 
Irodapsixologiknuqtai-
nazaridano‘zidashaxsningongliravishdao‘zxarakatlariniboshqaradiganpsixikjarayonbo‘lib, 
maqsadgaerishishyo‘lidagiqiyinchiliklarnibartarafetishyo‘lidagiko‘nikmasiniegallashdagiurini
shlaridanamoyonbo‘ladi. Irodamaqsadga yetishuchunaqliyvajismoniykuch-
quvvatiniongliravishdaboshqaraolishyokiaksinchaqandaydirvoqeaniamalgaoshirmoqlikdir. U 
faqat insonga hosdir. Iroda oddiy va murakkab xarakatlar orqali amalga oshadi. Murakkab 
irodaviy xarakatlar avvalo, anglash va masalani qo‘yish, masalani qo‘yish va rejalashtirish, 
rejalashtirish va maqsadni amalga oshirishni nazarda tutadi. 
Irodama’lumxususiyatlaribilanxarakterlanadi:

harakatchanlik 

mustaqillik 

qat’iyatlilik,

sabr-toqatlilik 

o‘z-o‘zini boshqara olish.
Irodaviy xususiyatlarning namoyon bo‘lishi, irodaviy imkoniyatlarni so‘zsiz, quyidagi 
psixik jarayonlar - hayol, sezgi, hotira, tasavvur kabilar bilan bog‘laydi. Shunday qilib, iroda 
katta kuch sifatida ijodni aktivlashtiradi, yuqori natijalarga erishishi va yana o‘quvchining 
yetuk shaxs sifatida shakllanishida yuzaga chiqadi.
Tafakkur - ijodiy faoliyatning mukammallashtiruvchi kuchlaridan biri bo‘lib, borliq 
materiallari haqida fikrlashda, tahlil qilishda idrok, sezgi, hissiyot va esda qoldirishda asosiy 
rol o‘ynaydi. Intuitsiya - sezgirlik, bu inson hayotida alohida fenomenal va murakkab faoliyat 
bo‘lib, inson ruhiy faoliyatida - ya’ni ijodiy mexnatda, xususan badiiy ijodda katta rol 
o‘ynaydi. Shu bilan birga so‘zsiz intuitsiya hotira, tafakkur va obrazli tasavvur bilan jips 
aloqada bo‘ladi. Intuitsiya obyektiv borliqni aks ettiruvchi sifatida bo‘lsada, uni rivojlantirish 
yo‘llari ham bordir. Mana shu zaruriy jarayonda o‘qituvchi o‘quvchilarning kreativ fikrlash 
qobiliyatlarini qulay muhitda to‘la namoѐn qilishlari uchun imkoniyat yaratib bera olsa, 
o‘quvchilar birin - ketin muvaffaqiyatga erishib boradilar. Agar ta’lim berishda noto‘g‘ri 
metod yoki yo‘nalish tanlansa, ya’ni o‘quvchi tanqidga uchrasa bunday vaziyatda unda kreativ 
fikrlash ko‘nikmalarini samarali shakllantirish ѐki rivojlantirish mumkin bo‘lmaydi. 
O‘quvchilarda kreativlikni odatga aylantirish orqaligina kreativ fikrlash ko‘nikmasini 
muvaffaqiyatli shakllantirish mumkin. 
Vatan oldidagi huquq, burch va majburiyatlarini anglash 

---

Fuqaro-
fuqaroligihuquqiyjihatdane’tirofetilganhamdamuayyanjamiyata’zosibo‘lganshaxs. Fuqarolik-
insonningVatan, xalqoldidagihuquqvavazifalari, ijtimoiyvaaxloqme’yorlarigabo‘ysunishi, 
ijtimoiyfaolliginihamdama’naviy yetukligidir. Fuqarolikdeganda, insonnihuquqiyyokisiyosiy-
huquqiytomondanhimoyalanishivaqonuniymanfaatlarininingushbudavlatichidavauningtashqari
sidahimoyalanishitushuniladi. 
Fuqaroliktarbiyasifuqaroliktushunchasiningmohiyatinianglatishorqalio‘quvchilardayuksakdara
jadagifuqarolikmadaniyatinishakllantirish, ularnixalq, Vatan, 
jamiyatmanfaatlariyo‘lidakurashuvchifuqarolaretibtarbiyalashgayo‘naltirilganjarayon. 
Fuqaroliktarbiyasiningvazifalaritiziminiquyidagilartashkiletadi: 
Yoshavlodnidoimiyravishdajamiyatdaustuvormavqegaegabo‘lganaxloqiyvahuquqiyme’y
orlargarioyaetishgao‘rgatibborish. 
O‘quvchilargafuqarolikhuquqvaburchlarito‘g‘risidama’lumotlarberibborish, 
ulardafuqarolikfaoliyatinitashkiletishborasidako‘nikmavamalakalarhosilqilish. 
O‘quvchilardadavlatramzlariganisbatanhurmatvamuhabbatniqarortoptirish, 
RespublikaPrezidentisha’ni, or-nomusinihimoyaqilishgatayorlikhissinishakllantirish. 
O‘quvchilardaxalqo‘tmishi, milliyqadriyatlarganisbatanmuhabbattuyg‘usiniuyg‘otish, 
ulardang‘ururlanish, faxrlanishvaiftixorhislarinioshirish. 
Vatan, 
xalqvamillatishigasodiqliko‘zmanfaatlariniyurtmanfaatlaribilanuyg‘unlashtiraolishgaerishish, 
fidoyifuqaronitarbiyalabvoyaga yetkazish. 
Yoshavlodgaturlifanlarasoslarinichuquro‘zlashtirishularningtafakkurivadunyoqarashinibo
yitishga, shuningdek, 
fuqarosifatidao‘zmajburiyatlarinito‘laqonlianglashlariuchunimkoniyatyaratishnitushuntiribbori
shmaqsadgamuvofiqdir. Fidoyilik, intiluvchanlik, tashabbuskorlik, qa’iyat, matonat, 
uyushqoqlikkabixislatlaro‘quvchilardafuqaroliktarbiyasinitashkiletishjarayonidatarbiyalanadi. 
Fuqaroliktarbiyasinitashkiletishuchunma’lumshart -sharoitlarningmavjudligitaqozoetiladi: 

o‘quvyurtida tashkil etilayotgan ta’lim-
tarbiyajarayoniyuksakdarajadauyushtirilishikerak; 

fuqaroliktarbiyasinitashkiletishjarayoniningmuvaffaqiyatio‘qituvchivao‘quvchilarjam
osiningsaviyasigabog‘liq; 

tarbiyaviyishningrejali, uzluksiz, tizimlibo‘lishigaerishish;

oila, 
maktabvamahallao‘rtasidao‘zarohamkorlikningyuzagakelishfuqaroliktarbiyasiningmuvaffaqiy
atinita’minlaydi; 

o‘quvchilarningaxloqiyvahuquqiyme’yorlar, 
umumiytartibgaqat’iyrioyaetishgao‘rganish, 
zimmasidagibirinchito‘laqonliadoetishlarigaqaratish. 
Fuqaroliktarbiyasinitashkiletishdasuhbat, munozara, ma’ruza, bahslardanfoydalanish, 
mashq, test, anketasavollarigajavoblarolishkutilgannatijaniqo‘lgakiritishgaimkonberadi. 

---

Vatanparvarlikshaxsningo‘zimansubbo‘lganmillat, 
tug‘ilibo‘sganvatanitarixidang‘ururlanishi, 
bugunito‘g‘risidaqayg‘urishihamdauningporloqistiqboligabo‘lganishonchiniifodaetuvchiyuksa
kinsoniyfazilathisoblanadi. Vatanparvarshaxsqiyofasidaquyidagisifatlarnamoyonbo‘ladi: 
Vatangabo‘lganmehr-muhabbat, ungabo‘lgansadoqat. 
O‘zimansubbo‘lganmillato‘tmishini, urf-odatlari, an’analarivaqadriyatlarigasodiqlik. 
Vatanvamillattarixidang‘ururlanish. Yurtningmoddiy, shuningdek, 
millattomonidanyaratilganma’naviyboyliklariniasrash, 
ularniko‘paytirishborasidag‘amxo‘rlikqilish. 
Vatanravnaqivamillattaraqqiyotiyo‘lidamehnatqilish. 
Vatanozodligivamillaterkigaqilnayotganharqandaytahdidgaqarshikurashish. Vatanmillatobro‘i, 
sha’ni, or-nomusinihimoyaqilish. 
Vatanravnaqivamillattaraqqiyotiganisbatanishonchgaegabo‘lishi. 
Baynalmilalliko‘zgamillatvaelatlarninghaq-huquqlari, erki, urf-odatlari, an’analari, 
turmushtarzi, tilihamdavijdonerkinliginihurmatqilish, ularningmanfaatlarigaziyon 
yetkazilmaslikniifodaetuvchishaxsgaxosma’naviy-axloqiyfazilatlardanbiridir. 
O‘quvchilaro‘rtasidavatanparvarlikvabaynalmilalliktarbiyasiulargaoidmavzulardasuhbat, 
davrasuhbati, matbuotkonferensiyasi, viktorina, uchrashuv, ko‘rik -tanlov, bahs -
munozaralartashkiletishkabishakllardaamalgaoshirilishimumkin. Shuningdek, 
o‘quvchilarniRespublikaBaynalmilallikmarkaziyokijoylardagiMilliy-
madaniyMarkazlariningfaoliyatibilanyaqindantanishtirish, 
aynipaytdarespublikahududidaturlimillatvaelatvakillarinibirlashtiruvchi 138taMilliy-
madaniymarkazlarfaoliyatyuritayotganito‘g‘risidama’lumotlarberib, 
ulartomonidanuyushtirilayotgantadbirlargao‘quvchilarnifaoljalbetishhamijobiynatijalarniberad
i. 
Huquqiyta’lim - tarbiyauzluksizjarayonbo‘lib, yoshlikdanboshlabberibborilishilozim. 
Bolalaroilada, maktabgachata’limmuassasidayoqxulq-atvorqoidalaridanxabardorbo‘lishi, 
ma’naviyvaba’zihuquqiynormalarto‘g‘risidaboshlang‘ichtushunchalarolishi, 
kelgusidabubilimlarkengaytirilishivachuqurlashtirilishianiqifodalanganhuquqiyxususiyatkasbe
tishizarur. Shuninguchun 2000-
yildanboshlabO‘zbekistonRespublikasidamaktabgachata’limmuassasalarivaumumiyo‘rtata’lim
turlaridabosqichma- bosqichhuquqsaboqlari, 
huquqiybilimvatarbiyaberibborilishiyo‘lgaqo‘yildi. 
O‘quvchilarni o‘z ustida ishlashga o‘rgatish. 
BugunYangiO‘zbekistonhayotiningbarchasohalarichuqurislohotlarmaydonigaaylangan. 
Bujarayondaijtimoiysohaningasosihisoblanganta’limtizimidagio‘zgarishlarhaqidato‘lqinlanibs
o‘zlamaslikningilojiyo‘q. 
Mamlakatimizdaso‘nggiyillardata’limtiziminingbarchabosqichlarinizamonaviytalablarasosidat
ashkiletishbo‘yichaamaliyishlarhalqiluvchibosqichgakirdi. 
O‘zbekistonRespublikasidaoliyta’limnitizimliislohqilishningustuvoryo‘nalishlarinibelgila
sh, zamonaviybilimvayuksakma’naviy-axloqiyfazilatlargaega, 

---

mustaqilfikrlaydiganyuqorimalakalikadrlartayyorlashjarayoninisifatjihatidanyangibosqichgako
‘tarish, oliyta’limnimodernizatsiyaqilish, 
ilg‘orta’limtexnologiyalarigaasoslanganholdaijtimoiysohavaiqtisodiyottarmoqlarini 
rivojlantirish, Prezidentimizta’kidlaganidek: 
“Farzandlarimizmaktabdanqanchalikbilimlibo‘libchiqsa, 
yuqoritexnologiyalargaasoslanganiqtisodiyottarmoqlarishunchatezrivojlanadi, 
ko‘plabijtimoiymuammolarni yechishimkonitug‘iladi. Shundayekan, 
YangiO‘zbekistonostonasimaktabdanboshlanadidesam, o‘ylaymanki, 
butunxalqimizbufikrniqo‘llab-quvvatlaydi” 
Ta’limsohasidaamalgaoshirilayotganislohotlarningasosiyqismini, albatta, 
oliyta’limtizimidagiislohotlartashkiletadi. Xususan, 
O‘zbekistonRespublikasidaoliyta’limnitizimliislohqilishningustuvoryo‘nalishlarinibelgilash, 
mustaqilfikrlaydiganyuqorimalakalikadrlartayyorlashjarayoninisifatjihatidanyangibosqichgako
‘tarish, oliyta’limnimodernizatsiyaqilish, 
ilg‘orta’limtexnologiyalarigaasoslanganholdaijtimoiysohavaiqtisodiyottarmoqlarinirivojlantiri
shmaqsadidadavlatimizrahbarining 2019-yil 8-
oktabrdagifarmonibilantasdiqlanganO‘zbekistonRespublikasioliyta’limtizimini 2030-
yilgacharivojlantirishKonsepsiyasisohadagiyangiislohotlaruchundebochavazifasinibajaribberm
oqda. 
BugungidavrdaYangiO‘zbekiston 
“Insonqadriustuvorbo‘lganjamiyatvaxalqparvardavlat”2 
deganmuhimg‘oyanegizidabarpoetilmoqda. 
DavlatimizRahbaribelgilabberganbuulug‘vormaqsadasosidaxalqimizyangidan-
yangiislohotlarninghaqiqiymuallifigaaylanibbormoqda. 
Yurtimizdainsonqadriniyuksaltirishvaerkinfuqarolikjamiyatiniyanadarivojlantirishorqalix
alqparvardavlatbarpoetishyo‘nalishidabirqanchaishlaramalgaoshirilmoqda. 
Buboradaumumiyo‘rtata’limmazmuninizamontalablariasosidaqaytatakomillashtirish, 
zamonaviyyondashuvlarasosidaqaytako‘ribchiqishgahamalohidae’tiborqaratilmoqda. 
Yoshavlodongigajahonilmufanivamadaniyatirivojigabenazirhissaqo‘shganbuyukmutafakkirlar
imizhayotivaijodini, shuningdek, yurtimizdabunyodetilganmoddiymerosniasrab-
avaylashmas’uliyatinisingdirish, 
ularnimunosibvorislaretibtarbiyalashbugungikundamaktabta’liminingmuhimvazifalaridanbirih
isoblanadi. 
Umumiyo‘rtata’limmaktabiningengmuhimmaqsadi: 
Oquvchilargaularningxotirasidauzoqvaqtsaqlanadiganbilimlarberishdir. 
Oquvchivaqto‘tishibilanmaktabdaolganbilimlariningbirqisminiunutadi. 
Lekinularizsizyo‘qolmaydi. Olinganbilimlar, garchioquvchilarunutgandaham, 
aqliykamolotdamalumdarajadaizqoldiradi. 
Ko‘pinchabolalaro‘zlariningamaliyfaoliyatlarigabog‘lanmaganmaktabmaterialinieslaridanchiq
aradilar. Bazano‘rganishjarayonidamashqvamustaqilishlarkambajarilishisababli, 
materiallarxotiradamustahkamsaqlanmaydi. Bulardantashqari, 

---

oldingimashg‘ulotlardao‘zlashtirilganbilim, 
ko‘nikmavamalakalaryanadamurakkabroqmaterialnio‘rganishuchunbirpog‘ona, 
tayanchbo‘ladi. Ilmiybilimlarniegallasho‘quvchilarningxotirasini, mantiqiytafakkurini, 
ijodiyfaolligivaturliishlarnibajarishdagimustaqilliginirivojlantiradi 
Har biro‘quvchiningta’lim - tarbiyajarayonidagifaoliyatio‘zigaxosbo‘libbiri - 
birinitakrorlamaydi. Shundayekanularningsalohiyatini, 
iqtidorijarayonidagiharakatinibirxillikdabaholashbirmavqedako‘rishalbattanoo‘rin. 
O‘quvchilarningmustaqilishlari, fikrlashisalohiyatlaridahamfarqkatta. 
O‘quvchilardamustaqilishlash, 
avvaloungatayyorlasho‘qituvchitomonidanmateriallarnimuammolitarzdabayonetishkabiyo‘llar
bilanhosilqilinadi. Bundaquyidagitopshiriqlarnimuntazamravishdatavsiyaetishmumkin: 
materialnidarslikasosidao‘rganish, namunaviymustaqilmashqlar, yangiturdagitopshiriqlar, 
ijodiyishlarnio‘rgatishnio‘zichigaoladi. Mustaqilfaoliyatfaolliknioshiradi, 
bo‘sho‘zlashtiruvchio‘quvchilarnimustaqilishlashgao‘rgatishyaxshisamaraberadi. 
Mustaqilfaoliyatinsonniziyrakvahozirjavobqiladi. 
Bufaoliyatkichikyoshdagimaktabo‘quvchilaridauyg‘unholdarivojlanishikerak. 
Buninguchunavvalo, o‘quvchilarnimustaqilfaoliyatgaruhantayyorlash, 
ulardabirorishniqilaolishgavashuishnisifatliqilibbajarishgaishonchhosilqilishlozim. 
Ma’lumkibolailkbortarbiyanioiladanoladi. 
Oiladagiijtimoiymuhituningichkitartibintizomiongliravishdabolatarbiyasigatasirko‘rsatadi. 
OiladabolatarbiyasimasalasibuyukmutafakkirshoirAlisherNavoiymerosidahammunosibo‘rinni
egallaydi. Uo‘ziningqatorasarlaridata’lim-
tarbiyamasalalariumuminsoniyg‘oyaekanliginio‘rtagasurdi. Uningfikricha, jamiyatning 
yetukligi, uningtaqdirivakelajagiyoshlarkamolotibilanbog‘liqdir, shungako‘rabolatarbiyasiota-
onalaroldidaturganolijanobvazifadir, deydi. 
AlisherNavoiyo‘zining "Olimbo‘lishoson, Odambo‘lishqiyin", deganhikmatidaota-
onalarningyaxshisifatlariniulug‘laydi. 
Bundaysifatlarningulardajamuljambo‘lishibolatarbiyasidamuhimrolo‘ynashiniko‘rsatibo‘tadi. 
Masalan, uningxotinlarhaqidagifikrlaridiqqatgasazovordir: “Yaxshixotin, deydiNavoiy -
oilaningdavlativabaxti. Uningoroyishiundan, uyegasiningxotirjamvaosoyishtaligiundan. 
Husnlibo‘lsa - ko‘ngilozig‘i, xushmuomalabo‘lsajonozig‘idir. Oqilabo‘lsa, 
ro‘zg‘ordatartibintizombo‘ladi ... Ubeandisha, shallaqibo‘lsa, ko‘ngilundanozorchekadi, 
yomonlikaxtaruvchibo‘lsa, undanruhazoblanadi. Agarmayxo‘rbo‘lsa, uyobodligiyo‘qoladi, 
aqlsizbo‘lsa, 
oilarasvobo‘ladi”AlisherNavoiyoiladagiayrimillatlarnivao‘zarokelishmovchiliklarnibolatarbiy
asigasalbiyta’sirivauningbuzulishigasababbo‘luvchiasosiyomillarhaqidahamyozadi. 
Shuningdek, yaxshivayomonxulqlarvaularningkelibchiqishsabablariniko‘rsatibberadi. 
Boladapaydobo‘ladiganyomonxulqlarnioldiolinmasa, ubora-boraillatgaaylanadi. 
AlisherNavoiyta’kidlashicha, ota-onanihurmatqilishfarzandlar“... uchunmajburiyatdir. 
Buikkisigaxizmatnibirdekqil, xizmaingqanchaortiqbo‘lsaham, 
kamdebbil.Otangoldidaboshingnifidoqilib, 

---

uningboshiuchunbutunjismingnisadqaqilsangarziydi”degangaplarnihamaytibo‘tganlar. 
AlisherNavoiyningilm-ma’rifat, ta’lim-
tarbiyamasalalaridagifikrlaridainsonparvarlikg‘oyalaribosho‘rindaturadi. Uningfikricha, 
insondunyodahammadanyuksak, azizvaqadrlidir. 
AlisherNavoiyningbarchaasarlariyoshlartarbiyasiuchunmuhimxazinahisoblanadi. 
Uo‘zasarlaridaharbirso‘zdanunumlivao‘rinlifoydalanaolgan. Harbirhikmatibizuchunibratlidir. 
AlisherNavoiyninghayotivamerosiyoshlardaumuminsoniyfazilatlarnitarbiyalashdabizgahartom
onlamanamunabo‘ladi. Ulug‘shoiro‘ziningta’lim-tarbiyagaoidfikr-
mulohazalaribilanbarkamolavlodtarbiyasigakattahissaqo‘shdi, 
umuminsoniyfazilatlarto‘g‘risidagifikrlarihozirgidavrimizuchunhammuhimdir. 
Harbiro‘qituvchi- pedagogfaoliyatyuritarekan, berayotganta’lim-
tarbiyasiningyanadasamaralibo‘lishiuchuno‘zustidamuttasilishlashi, bilimini, 
mahoratinio‘stirishi, o‘quvchilarbilanbo‘ladiganmunosabatlarnipuxtao‘ylab, 
ularningko‘ngligaozor yetkazmasdanisholibborishilozim. 
Harbiro‘quvchiningta’lim - tarbiyajarayonidagifaoliyatio‘zigaxosbo‘libbiri - 
birinitakrorlamaydi. Shundayekanularningsalohiyatini, 
iqtidorijarayonidagiharakatinibirxillikdabaholashbirmavqedako‘rishalbattanoo‘rin. 
O‘quvchilarningmustaqilishlari, fikrlashisalohiyatlaridahamfarqkatta. 
O‘quvchilardamustaqilishlash, 
avvaloungatayyorlasho‘qituvchitomonidanmateriallarnimuammolitarzdabayonetishkabiyo‘llar
bilanhosilqilinadi. Bundaquyidagitopshiriqlarnimuntazamravishdatavsiyaetishmumkin: 
materialnidarslikasosidao‘rganish, namunaviymustaqilmashqlar, yangiturdagitopshiriqlar, 
ijodiyishlarnio‘rgatishnio‘zichigaoladi. Mustaqilfaoliyatfaolliknioshiradi, 
bo‘sho‘zlashtiruvchio‘quvchilarnimustaqilishlashgao‘rgatishyaxshisamaraberadi. 
Mustaqilfaoliyatinsonniziyrakvahozirjavobqiladi. 
Bufaoliyatkichikyoshdagimaktabo‘quvchilaridauyg‘unholdarivojlanishikerak. 
Buninguchunavvalo, o‘quvchilarnimustaqilfaoliyatgaruhantayyorlash, 
ulardabirorishniqilaolishgavashuishnisifatliqilibbajarishgaishonchhosilqilishlozim.
Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari jahondagi 
taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o'rin olish uchun ma'naviy salohiyatimizni va 
iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga 
javob beradigan tarzda qayta qurishni talab qiladi. Buning uchun yoshlarimiz dunyoqarashini 
o'zgartirish, ularning bilim va ma'naviyatlarini jahon andozalari darajasiga ko'tarish zarur.
Bugun jamiyat maktab oldiga: maxsus qobiliyatini ularning mustaqil bilishlarini 
maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni vazifa qilib qo'ydi.
Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta'lim texnologiyasi etakchi o'rinni egallaydi.
Muammoli ta'lim – bu mantiqiy fikrlash operatsiyasi (tahlil, umumlashtirish) va 
talabalarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehtiyoj) 
hisobga olib tuzilgan ta'lim va o’qitishning ilgari ma'lum bo'lgan usullarini qo’llashi 
qoidalarining yangi tizimidir. Shuning uchun ham muammoli ta'lim ko'proq talaba fikrlash 
qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e'tiqodining shakllanishini 

---

ta'minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holga 
muammoli ta'lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning 
intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta'lim 
bo'lib qoladi.
Muammoli o’qitish amerikalik faylasuv, psixolog va pedagog Dj.Dionning nazariy 
qoidalariga asoslanadi va XX asrning 20-30 yillarida tarqala boshladi.
Didaktikada muammoli o’qitish yangi yo'nalish sifatida XX asrning 70-80 yillarida 
yuzaga keldi.
A.M. Matoshkin, T.V. Kudryashv, M.I.Maxmutov, I.Ya. Lernerlar muammoli o’qitish 
qonuniyatlarini chuquro'rgandilar.
Bugungi kunda, muammoli o’qitish deganda mashg’ulotlarda pedagog tomonidan 
yaratiladigan muammoli vaziyatlar va ularni echishga qaratilgan talabalarning faol mustaqil 
faoliyati tushuniladi. Buning natijasida talabalar kasbiy bilim, ko'nikma va malakalarga ega 
bo'ladilar hamda fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.
Muammoli ta'lim o’qitishning eng samarali usulidir. Pedagog muammoli vaziyat 
yaratadi, talabani uni echishga yo'naltiradi, yechimni izlashni tashkil etadi. Muammoli 
o’qitishni boshqarish, pedagogik mahoratni talab etadi, chunki muammoli vaziyatning paydo 
bo'lishi-individual holat bo'lib, tabaqalashtirilgan va individuallashtirilgan yondashuvni talab 
etadi.
Muammoli ta'lim nazariyasi talaba intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta'limni 
tashkil qilishning psixologik-pedagogik yo'llari va usullarini tushuntiradi. 
8-mavzu:O‘quvchilarda sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga oid innovatsion 
texnologiyalar 
Reja: 
1.Sog‘lom turmush tarzi tushunchasi, sog‘lom turmush tarzining mohiyati va unga 
qo‘yiladigan talablar. 
2.O‘rta sinf o‘quvchilari amal qilishi lozim bo‘lgan me’yorlar, harakat, mehnat va dam 
olish gigienasi. 
3. “Tarbiya” fanida sog‘lom turmush tarziga oid mavzularni o‘qitish texnologiyasi, 
amaliy o‘yinlar, musobaqalar. 
Inson salomatligini asrash va mustahkamlash, qolaversa, uzoq umr ko‘rishning garovi 
sog‘lom turmush tarzi ekanligi bugun barchaga ayon haqiqat. Zero, har birimiz, eng avvalo, 
o‘z sog‘lig‘imizni o‘ylashimiz darkor. Ana shunda xotirjam va farovon hayot kechirgan, 
ko‘plab asoratli xastaliklarning oldini olgan bo‘lamiz. 

---

To‘g‘ri ovqatlanish shunday tashkil etilishi kerakki, u o‘zining fizik, kimyoviy hamda biologik 
xususiyatlari bilan inson tanasiga og‘irlik qilmasin, aksincha, tez va oson hazm bo‘lib, 
organizmni kerakli ozuqaviy moddalar bilan taʼminlasin. 
Ikkinchi shart — doimo harakatda bo‘lish. Kishi kundalik hayotda jismoniy mashqlar, sport 
o‘yinlari, badanni chiniqtiruvchi muolajalar bilan ko‘proq shug‘ullansa, organizmdagi 
fiziologik, biologik jarayonlar faollashadi. Natijada, kayfiyat ko‘tarilib, ishchanlik qobiliyati 
ortadi. Shubhasiz, bu salomatlikni mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. 
Uchinchi shart — kun tartibi va ishni biologik rejim asosida tashkil qilish. Koinotda tabiiy 
hodisalar maʼlum bir tartib asosida takrorlanadi. Xususan, quyoshning har kun maʼlum vaqtda 
chiqishi va botishi, yil fasllarining har yili takrorlanishi tabiatdagi barcha harakatlar maʼlum 
bir tartibga bo‘ysunishidan dalolatdir. Va inson ham bundan mustasno emas. 
Misol uchun, inson tanasidagi faollik kunduzi ortadi, kechasi susayadi. Shu bois ham ish kuni, 
dam olish vaqti to‘g‘ri rejalashtirilgan bo‘lishi kerak. 
To‘rtinchi shart — ruhiy osoyishtalikni taʼminlash. Maʼlumki, bizning tanamiz, ichki aʼzolar 
faoliyati asab tizimiga bevosita daxldor. Ularning meʼyoriy faoliyati ruhiy holatimiz, 
kayfiyatimizni belgilaydi. Shu maʼnoda huda-behudaga jizzakilik qilmay, yaxshi narsalar 
haqida o‘ylab, oqilona fikrlash, yomonliklardan tiyilish, nafsga erk bermaslik, xushfeʼl, 
xushmuomala bo‘lish sog‘liqni saqlash va mustahkamlashning garovidir. 
Beshinchi shart — ichkilikbozlik, kashandalik, giyohvandlik singari zararli odatlardan 
tiyilish. Bu illatlarning sog‘liq va turmushga ziyoni bisyorligini alohida taʼkidlab o‘tirishga 
hojat yo‘q. Zero, bunday kishilarning hayotga befarq, kun o‘tsin uchun yashovchi, o‘z 
sog‘lig‘i va kelajagini o‘ylamaydigan zaif odamlarga aylanib qolishi hayotda ko‘p kuzatilgan. 
Bu achinarlidir. 
Oltinchi shart — ozodalik, orastalikka rioya qilish, atrof-muhitga munosabat masalasi. 
Kundalik hayoti asnosida inson atrof-muhitga maʼlum darajada taʼsir ko‘rsatadi. Masalan, 
hayotimiz uchun zarur bo‘lgan oziq-ovqatlardan chiqindi hosil bo‘lishi o‘ta tabiiy hol. 
Bilasiz, chiqitlarni to‘g‘ri kelgan joyga tashlash tufayli atrof-muhit ifloslanadi: suv, tuproq va 
havoda salomatlikka salbiy taʼsir qiluvchi omillar vujudga keladi. Shuning uchun ham 
ozodalikka qatʼiy amal qilish kundalik turmushimizda odatiy holga aylanishi kerak. 
O’quvchilarning shaxsiy gigiyenasi rotsional kun tartibi bilan bog’liq bo’lgan ko’pgina 
masalalarni o’z ichiga oladi. Gavdani va og’iz bo’shlig’ini o’z vaqtida yuvib, tozalab turish, 

---

salomatlik va mashq qilishga putur еtkazadigan yomon odatlarni tashlash va boshqalar shular 
jumlasidandir. Maktab o’quvchisining kun tartibida quyidagilar bo’lishi nazarda tutiladi: uyqu, 
ovqatlanish, maktabda o’qish, uyda dars tayyorlash, toza havoda sayr qilish, uy ishi, yaxshi 
ko’rgan ish bilan shug„ullanish, sinfdan va maktabdan tashqari o‘tkazilgan har xil tadbirlarda 
qatnashish, shaxsiy gigiyena qoidalarini bajarish. Kun tartibiga ertalabki badantarbiya, ko’ngil 
ochuvchi sport o’yinlari kabi mashg„ulotlarning faol turlari rejalashtirilgan bo’lishi shart. 
Shuning uchun kun tartibiga rioya qilish, sog’liqni saqlash va darsda muvaffaqiyatga erishish 
muhim omildir. Maktab, oila, pedagoglar, o’quvchilar va ota-onalarning o’zaro hamkorligi ish 
sifatini yanada yaxshilaydigan jismoniy tarbiyani, sog’lom hayot tarzini o’quvchilarning 
kundalik hayotiga tatbiq etadigan muhim vositadir deb hisoblaymiz. Bola sog’lom va har 
tomonlama barkamol shakllanishi uchun jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishi 
muhimdir. Kishi salomatligini mustahkamlashda jismoniy tarbiya qanday ahamiyatga ega 
ekanligini mashg’ulot davomida o’quvchilarga tushuntirib borishimiz zarur. Jismoniy tarbiya 
bilan shug’ullangan kishi kuchli, chaqqon, chidamli, irodali, bardam, jasur, go’zal va 
harakatchan bo’ladi. Shuning uchun har bir harakatni mustaqil, yaxshi va kam kuch sarflagan 
holda bajarishga harakat qiladi.Tarixiy manbalarga qaraganda, o’zbek xalqining milliy sport 
va milliy o’yinlari aholini yashash sharoitiga qarab xilma-xil bo’lgan va kishilarni faol, 
sermahsul ishlashga tayyorlagan. Jismoniy savodsizlikka qarshi erta yoshda, bolalar 
bog„chalari va maktabgacha ta’lim muassasalarida kurashish kerak. Jismoniy savodxonlik 
uchun erta ta’lim muhim rol o’ynashi va sog’lom turmush tarzini rivojlantirishni 
rag„batlantirish jarayonining ajralmas qismi bo’lishi mumkin. 6 yoshgacha bo’lgan bolalar 
bog’chalarida jismoniy savodxonlikning asosiy dasturini o’yinlar va qiziqarli mashqlar 
shaklida boshlash maqsadga muvofiq bo’ladi. An'anaviy shakllangan ta’lim-tarbiya jarayonida 
o’quvchilarning ko’p vaqti o’tirgan holatda bo’ladi. Shuning uchun o’qituvchilar 
o’quvchilarni dars vaqtida o’tirish holatlarini nazorat qilishlari, darslarda jismoniy tarbiya 
daqiqalarini o’tkazishlari, ijobiy ta’sir qiladigan harakatlar tartibini tashkil qilishlari, jismoniy 
tarbiya mashqlariga gavdani to’g’ri tutishga yo’naltirilgan mashqlarni kiritishlari zarur. 
Mashqlarni musiqa ijrosida bajarish yanada ko’proq ijobiy samara beradi. Maktabda 
o’qishning birinchi kunidan boshlaboq birinchi sinf o’quvchilarida to’g’ri o’tirishni 
shakllantirishga e’tibor qaratish zarur. Bolalarni maktabda va uyda o’tirish holatini 
nazoratqilishning oddiy usullarini pedagoglar o’rgatishlari zarur. Pedagoglar bolaning 

---

o’tirishini sabr bilan boshlang’ich sinflarda kuzatishlari kerak. Yozma ishlarni bajarish uchun 
zarur bo’lgan egilib o’tirish holatida orqa mushaklarga og’irlik tushadi, yurak urushi 
tezlashadi, nafas olish harakatining amplitudasi kamayadi. Bunday holatda tenglikni saqlash 
uchun o’quvchilar stol ustiga ko’krak bilan suyanadilar, bu esa ichki organlar ishini yanada 
og’irlashadi. Shuning uchun boshlang’ich sinf o’qituvchilarining nazorati bolalarning sog’lom 
bo’lishlari uchun katta ahamiyatga ega. Darslarda jismoniy tarbiya daqiqalarini o’tkazish 
o’quvchilarning ishga layoqatliligini ushlab turish uchun samarali vositadir. 
Jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi - o ‘quvchilar tanasidagi barcha a’zolarni tabiiy sog‘lom 
o‘sishini ta’minlash, ularni aqliy va jismoniy mehnatga, shuningdek, vatan mudofaasiga 
tayyorlashdir. Bizning ota-bobolarimiz kishilar bilan uchrashganda yoki xayrlashganda, 
awalo, chin yurakdan mustahkam sog‘lik-salomatlik tilashgan. Sihat-salomat bo‘lishning 
qadrini oila qadri bilan sharafli bir o ‘ringa qo‘yib kelishgan. Sharq Aristoteli nomini olgan 
Abu Ali ibn Sino ham inson fazilatlaridan quyidagilarni sanab ko‘rsatgan, chunonchi, jasurlik-
biror ishni bajarishda kishining jasurligi, chidamliligi, inson boshiga tushgan yomonlikni 
to‘xtatib turuvchi quvvat. Aqllilik—biror ishni bajarishda shoshma-shosharlik qilishdan 
saqlovchi quvvat. Ziyraklik - sezgi bergan narsalarning haqiqiy m a’nosini tezlik bilan 
tushunishga yordam beruvchi quvvat. She’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy o ‘zining 
«Farhod va Shirin» dostonida Farhodning ijobiy xislatlari ichida, uning jismoniy 
chiniqqanligiga alohida e ’tibor beradi. Dostonda yozilishicha Farhod aqliy tarbiya bilangina 
cheklanib qolmasdan jismoniy va harbiy mashqlar bilan ham shug‘ullanib, chiniqa boshlaydi. 
Suvda suzish, chavandozlik, qilichbozlik va boshqalar uning kundalik mashg‘uloti bo‘lib 
qoladi. 10 yoshida 20 yashar yigitning kuch-quw ati bo‘ladi, u o ‘zining aql va jismoniy kuch-
quvvati, mahorati bilan kishilarni hayratda qoldiradi. Abdulla Avloniyning fikricha, sog‘lom 
fikr, yaxshi axloq, ilmm a’rifatga ega bo‘lish uchun badanni tarbiya qilish zarur. «Badanning 
217 salomat va quw atli bo‘lmog‘i insonga eng kerakli narsadur. Chunki o ‘qimoq. o ‘qitmoq, 
o ‘rganmoq va o ‘rgatmoq uchun insonga kuch va sog‘lik lozimdir. Sog‘ badanga ega 
bo‘lmagan insonlar amallarida, ishlarida kamchilikka yo‘l qo‘yurlar... Bunday tarbiyaning fikr 
tarbiyasiga ham yordami bordir. Jism ila ruh ikkisi bir choponning o ‘ng ila terisi kabidur. 
Agar jism tozalik ila ziynatlanmasa, yomon xulqlardan saqlanmasa, choponni ustini qo'yib, 
astarini yuvib ovora boMmak kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga uradur. Fikr tarbiyasi 
uchun mehnat va sog‘lom vujud kerakdur». Sport tufayli o‘z kuchi va mahoratini quvonch 

---

bilan his etish, tabiat bilan muloqotda bo‘lish azaldan kishilar dilini xushnud etgan. Demak, 
yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, insonning aqliy, axloqiy va jismoniy kamoloti 
kishilik tarixi taraqqiyotining barcha jabhalarida ulug‘langan, qadrlangan. Jismoniy madaniyat 
tarbiyaning tarkibiy qismidir. Jismoniy madaniyat mazmuniga quyidagilar kiradi: 1. Inson 
a’zolarining tuzilishi va ularning funksional kamolotiichki a’zolar, nerv va harakat, suyak-
muskul tizimi, badanning uyg‘unligi va ularning funksional faoliyatini boshqarish. 2. 
O‘quvchilarning sog‘lig‘ini mustahkamlash. 3. Gigiyena qoidalariga ko‘nikish. 4. 
O‘quvchilarning har tomonlama mohirligini o ‘stirish. 5. Bo‘lajak ishchi-mehnatkashlarning 
jismoniy va fiziologik sifatlarini kasb ahamiyati jihatidan shakllantirish, uning ish qobiliyatini 
oshirish. 6. O‘quvchilarning jismoniy va yosh xususiyatlari uchun sharoit yaratish. 7. Iroda, 
chidamlilik, qat’iy intizom, d o ‘stlik va o ‘rtoqlik hissi, kamol topish va o ‘z-o‘zini 
rivojlantirish uchun harakat qilishni tarbiyalash. 8. Shaxsiy jismoniy qobiliyatlarini kamol 
toptirish. Ko‘rinib turibdiki, jismoniy tarbiya mazmuni yetarli darajada kengdir. Ularni amalga 
oshirish yoshlarimizning turmush tarzini, jismoniy madaniyat va sport asosida mazmunli 
shakllanishini ta’minlaydi. Hozirgi kunimiz uchun ya’ni oila va maktabda yoshlarning tabiiy 
o‘sishlarini ta'minlash zarur bo‘lgan quyidagi qoidalarga rioya qilinishi yutug'imiz garovidir. 
1. Oila va maktabda hamma yoshdagi o ‘quvchilar uchun birkecha kunduzlik rejitn o ‘rnatish 
va ularga rioya qilinishini nazorat qilib borish lozim. Mehnat dam olishning, og‘ir mashg‘ulot 
bilan yengil m ashg‘ulotning to‘g‘ri almashib turishi, doimo m a’lum vaqtda ovqatlanish, 
ma’lum vaqtda ochiq havoda bo'lish, o‘z vaqtida uxlash va hokazolar sog‘lom o‘sishning 
muhim shartidir. 2. Tashqi sezgi a ’zolarining sog‘lom bo‘lishi uchun g‘am xo‘rlik qilish 
kerak. Yoshlarimizning aqlan barkamolligi, mehnat va mudofaaga to‘la yaroqli bo‘lishlari 
uchun tashqi sezgi a ’zolarining sog‘lom bo‘lishi juda katta ahamiyatga egadir. 
O‘quvchilarning ko‘zini chang, tutun va havodagi iflosliklaridan saqlash: yuvinib turishini 
maslahat berish lozim. Kitobni haddan tashqari yaqindan o‘qish, ularni uzoqni ko‘ra 
olmaydigan bo‘lib qolishlarigaolib kelishini tushuntirish, yaxshi yoritilmagan xonalarda kitob 
o‘qimaslikni maslahat berish darkor. Quloqlarni kirlanishdan, shamollashdan saqlashni 
o‘rgatish kerak. Eng muhim gigiyenik qoidalarga rioya etish, badanimizni toza tutish 
lozimligini erinmay tushuntirish shart. 3.O‘quvchilarning umurtqa pog‘onasi, tos va yelka 
suyaklari qiyshayib, ko‘krak qafasi o ‘sishdan to ‘xtab qolmasligi uchun o ‘qituvchi ularni 
dars vaqtida partada to‘g‘ri o ‘tirishlariga e ’tibor berishi kerak. 4.O‘quvchilarimizning 

---

sog‘lom o‘sishlarida to‘g‘ri ovqatlanish (hayvon, o‘simlikoqsillari, ho‘l meva, suyakning 
o‘sishi uchun yetarli tuzlar) tartibiga amal qilishlariga, ochiq havoda ko‘proq bo‘lishlariga 
ahamiyat berish darkor. Buning uchun oilada va maktabda yengil ishlar bilan shug‘ullanish, 
gimnastika m ashg‘ulotlarini bajarish kabilarni joriy etilishi maqsadga muvofiqdir. Yuqoridagi 
omillarning samaradorligi ota-ona va o‘qituvchilarning tarbiyaviy ishlarni mohirlik bilan 
to‘g‘ri tashkil etishlariga bog‘liq.
9-mavzu: “Tarbiya” fanidamuloqot madaniyatini shakllantirishga oid mavzularni 
o‘qitishda innovatsion texnologiyalar 
Reja: 
1.“Tarbiya” fanida tayanch o‘rta ta’lim bosqichidagi 
(V-IX 
sinflar) o‘quvchilarda 
muloqot, faol muloqot, o‘z fikrini to‘g‘ri bayon etish, eshitish malakalarini 
shakllantirishga yo‘naltirilgan mavzularni o‘qitishning innovatsion texnologiyalari 
2.Matn bilan ishlashga qaratilgan organayzerlar, muloqotni rejalashtirish, amalga 
oshirish va qo‘llab-quvvatlab turishga oid innovatsion texnologiyalar. 
BugunYangiO‘zbekistonhayotiningbarchasohalarichuqurislohotlarmaydonigaaylangan. 
Bujarayondaijtimoiysohaningasosihisoblanganta’limtizimidagio‘zgarishlarhaqidato‘lqinlanibs
o‘zlamaslikningilojiyo‘q. 
Mamlakatimizdaso‘nggiyillardata’limtiziminingbarchabosqichlarinizamonaviytalablarasosidat
ashkiletishbo‘yichaamaliyishlarhalqiluvchibosqichgakirdi. 
O‘zbekistonRespublikasidaoliyta’limnitizimliislohqilishningustuvoryo‘nalishlarinibelgila
sh, zamonaviybilimvayuksakma’naviy-axloqiyfazilatlargaega, 
mustaqilfikrlaydiganyuqorimalakalikadrlartayyorlashjarayoninisifatjihatidanyangibosqichgako
‘tarish, oliyta’limnimodernizatsiyaqilish, 
ilg‘orta’limtexnologiyalarigaasoslanganholdaijtimoiysohavaiqtisodiyottarmoqlarinirivojlantiri
sh, Prezidentimizta’kidlaganidek: “Farzandlarimizmaktabdanqanchalikbilimlibo‘libchiqsa, 
yuqoritexnologiyalargaasoslanganiqtisodiyottarmoqlarishunchatezrivojlanadi, 
ko‘plabijtimoiymuammolarni yechishimkonitug‘iladi. Shundayekan, 

---

YangiO‘zbekistonostonasimaktabdanboshlanadidesam, o‘ylaymanki, 
butunxalqimizbufikrniqo‘llab-quvvatlaydi” 
Naslimiz davomchilarini nafaqat jismonan baquvvat, balki ma’naviy boy, yangi davr 
talabiga javob beradigan, muloqot jarayonida erkin fikr yuritadigan qilib tarbiyalash hozirgi 
kunning dolzarb muammolaridandir. «Ta’lim to'g'risida» gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi» da shaxsning erkinligi, mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, muomala 
madaniyatini tarkib toptirishga birlamchi e’tibor qaratilgan. Shunday ekan, o'smir yoshlarni 
muloqot jarayonida mustaqil flkrini erkin ifodalash malakalarini va ularning tanqidiy 
fikrlashini shakllantirish psixolog-pedagoglar oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Zero, 
XXI asrda yashaydigan har bir insonning tanqidiy fikrlashi uchun awalo muloqotga o'rgatish 
zarur. O'smirlami muloqotga o'rgatish uchun ularga psixologik, pedagogik adabiyotlami 
o'qishni tavsiya qilish, muloqot jarayonida yoshlar faoliyatini kuzatish, fikrlash doirasini 
aniqlash va shu jarayonda psixologik o'yinlar, mashqlar, treninglardan foydalanish muhimdir. 
Maktabning o'rta va yuqori sinflarida yozma nutq mazmunli, ta’sirli bo‘lib, grammatik 
jihatdan tobora to‘g‘ri, mukammal tuzilib boradi va natijada bunday nutq og'zaki nutqning 
o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsata boshlaydi. Bolalar nutqi bevosita kattalar nutqi ta’sirida o‘sadi. 
Shuning uchun O‘qituvchi nutqi o‘quvchilar nutqini o'stirishda namuna bo'lib xizmat qilishi 
kerak. O'quvchilar tafakkurini rivojlantirmay, ularning nutqini o'stirib bo'lmaydi. Og'zaki 
gapirish, bayon yoki insho yozishda o'quvchilarning reja tuzib olishlariga e’tibor berish kerak. 
Yozma va og'zaki nutqni o'stirish uchun kitob ustida muntazam ishlash, o'qigan matnlaming 
tezisi (asosiy mazmuni)ni, konspekti(qiqacha matn bayoni)ni tuzish, ma’ruza, referatlar 
tayyorlash, adabiy kechalar, yozuvchilar bilan uchrashish muhim ahamiyatga ega. Nutq shartli 
reflekslar paydo bo'lishining umumiy qonunlari asosida o'sadi. Agar kishi biror bir tovushni 
noto'g'ri talaffuz qilishga o'rganib qolgan bo'lsa, unda bu kamchilikni tuzatish qiyin bo'ladi. 
Shuning uchun bolalarda yoshligidanoq ijobiy nutq odatlarini tarbiyalashga ahamiyat berish 
zarur. Bizning yuksak ma’naviy ehtiyojlarimizdan biri — muloqotga bo'lgan ehtiyoj. 
Muloqotga bo'lgan ehtiyoj qondirilmasa, ong ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doim o 
muloqotga bo'lgan ehtiyojim izni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir muloqotdan qoniqish, 
ba’zi hollarda esa qoniqmaslikni his qilamiz. Katta yoshdagi kishilar rasmiy va norasmiy 
munosabatlarga kirishadilar. Rasmiy munosabatlar ish, xizmat yuzasidan bo'ladi. Norasmiy 
muloqot esa ishdan boshqa paytlarda, uyda (oila), mahallada, ko'cha-ko'ylarda bo'ladi. 

---

Kattalar muloqotida ko'pincha muloqot madaniyati amalga oshiriladi, ya’ni bir-birlarini 
hurmat qilish, ishonish, anglash kabilar. Ammo ba’zi paytlarda muloqot buzilishi ham 
mumkin. Chunki ular ham ayrim paytlarda bir-birlarini tushunmasdan xafa qilib qo'yishlari, 
ko'ngilga og'ir botadigan gaplar aytib yuborishlari, natijada nizolarni keltirib chiqarishlari 
mumkin. Agar muloqot madaniyati kishilarda yaxshi shakllangan bo'lsa, ular bir-birlarini 
tushunishlari oson kechadi. Muloqot madaniyati yoshlikdan oilada, ijtimoiy muhit ta’sirida, 
o'zo'zini anglash, tarbiyalash jarayonida shakllanishi mumkin. Biz kattalar yoshlarga nam una, 
ibrat bo'lishim iz bir-birim izga bo'lgan muloqotimizdan kelib chiqadi. «Oltin so'zlar» (azizim, 
aylanay, o'rgilay, juda ham ajoyibsiz, bugun boshqachasiz, ochilib ketibsiz, kiyimingiz juda 
yarashibdi kabi) dan kundalik hayotimizda ko'proq, ammo o'm i kelganda foydalanishimiz 
zarur. Kattalar muloqotiga yoshlarning taqlid qilishlari orqali ularda muomala san’ati, 
madaniyati shakllanib boradi. Ayniqsa, oilada biz bu holatlarga e’tibor berishimiz kerak. 
Chunki «qush uyasida ko'rganini qiladi», degan naql bejiz emas. 
Kattalar bir-birlariga verbal (og‘zaki), noverbal va paralingvistik ta’sir ko'rsatadilar. Biz 
vaqti kelganda imo-ishora, mimika, pauzalar orqali ham bir-birimizga ta’sir eta olamiz. Bir 
so‘z bilan ham xursand, yoki xafa qila olamiz. Shuning uchun doimo kattalar birbirlariga 
samimiy munosabatda bo'lishlari lozim. Muloqot turli yoshlarda o'ziga xos bo'ladi. Masalan, 
kattalar ma’lumotlariga, yoshlariga, jinslariga, kasblariga qarab muloqotda bo'ladilar. Keksalar 
muloqoti o'ziga xosdir. Ular xuddi kichik bolalardek izzattalab, injiq, e’tibortalab bo'lib 
qoladilar. Keksalarga ehtiyotkor bo'lib muomalada bo'lish zarur, chunki ulaming ko'ngillari 
nozik bo'ladi. Ularga ko'ngillarini ko'taradigan so'zlarni ko'proq qo'llash zarur. Demak, har bir 
yosh guruhiga kiradigan kishilar, shu jumladan, kattalar ham o'ziga xos muloqotga 
kirishadilar. Muloqot har bir davrga xos holda amalga oshiriladi. 
Muloqotning muvaffaqiyatli bo‘lishida shaxsning shakllangan sifatlari, fazilatlarining 
ahamiyati juda katta. Jumladan, shaxsda ijobiy fazilatlar yaxshi shakllangan bo'lsa 
(xushmuomalalik, kamtarlik, insonparvarlik, to'g'ri so'zlilik, vijdonlihk kabilar) muloqot 
jarayoni yaxshi o'tadi. Chunki shaxslar bir-birini to'g'ri tushunishlari uchun, muloqot 
muvaffaqiyatli bo'lishi uchun ular samimiy bo'lishlari lozim. Samimiylik insonning eng ajoyib 
fazilatlaridan biri bo'lib, voqeahodisalarga oqilona munosabatda bo'lish, turli ta’sirlarga 
berilmaslikdir. 

---

Grafik organayzerning turi, ahamiyati va xususiyatlari: mavzu, matn, bo’lim bo’yicha 
izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish 
ko’nikmalarini rivojlantiradi. O’quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi:
1) jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida yoki kichik guruhlarda jadvalni 
rasmiylashtiradilar;
2) “Mavzu bo’yicha nimalarni bilasiz?” va “Nimani bilmoqchisiz?” degan savollarga 
javob beradilar (oldindagi ish uchun yo’naltiruvchi asos yaratiladi). Jadvalning birinchi va 
ikkinchi bo’limlarini to’ldiradilar;
3) ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o’qiydilar;
4) mustaqil yoki kichik guruhlarda jadvalning uchinchi bo’limini to’ldiradila. 
10-mavzu. “Tarbiya” 
fanidao‘quvchilardatexnologikmadaniyatnishakllantirishtexnologiyalari 
Reja: 
1.“Zamonaviy texnologiyalar ezgulik xizmatida”, “Qalbaki va to‘g‘ri axborotlar”, 
“Elektron axborotlar” “Fan texnika taraqqiyoti va inson madaniyati” kabi mavzularni 
o‘qitish texnologiyalari. 
2.Axborot-kommunikatsiya (veb-saytlar, g‘oyalar banki, video syujetlar, multimediyalar 
yaratish) texnologiyalari, axborot matnlari bilan ishlash texnologiyalari 
3.Virtual ta’lim makonini o‘zlashtirish orqali kommunikativ madaniyatni 
tarbiyalashning innovatsion texnologiyalari. 
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini maktabda ta’lim olishni boshlagan vaqtdan 
boshlab ommaviy ravishda o’qitishni boshlashimiz kerak, chunki bu davrda o’quvchilar 
ko’nikmalarga tez erishishadi. 
Keyingi bosqichda kasb-hunar maktablari, akademik liseylar talabalari uchun maxsus davlat 
tilidagi multimedia kurslarini ishlar chiqib joriy qilish kerakdir. 
Uchinchi bosqichda, oliy o’quv yurtlari bazasi va qolaversa texnologik parklar qoshida 
dasturchilar sinfini shakllantirish kerak bo’ladi. 
Bundan tashqari, ta’limning barcha bosqichlarida pilot loyihalarni o’tkazib, uning natijalari 
asosida kerakli qarorlar qabul qilish lozim; 

---


o’quv jarayoni uchun ishlab chiqilishi kerak bo’lgan dasturiy mahsulotlar davlat tomonidan 
to’liq moliyalashtirilishi kerak; 

mamlakat darajasida ta’lim resurslarini qamrab olgan yagona ma’lumotlar bazasini 
shakllantirish lozim; 

respublika hududlarida ta’limni axborotlashtirish darajasini doimiy ravishda tahlil qilib, uning 
asosida kerakli qarorlarni qabul qilish kerakdir. 
Jahon amaliyoti axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini zamonaviy ta’lim berish 
jarayonining barcha daraja va bosqichlariga kiritish lozimligini ko’rsatmoqda. 
Ta’limga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini tadbiq qilish va foydalanishdan asosiy 
maqsad –ta’lim jarayonining barcha ishtirokchilari, ya’ni ta’lim oluvchi va beruvchilar uchun 
yangi imkoniyatlarni yaratib berishdan iboratdir. 
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini ta‘lim jarayoniga keng ko’lamda joriy qilish 
quyidagilarni beradi: 

o’quv va ilmiy axborotlarni talaba hamda professor-o’qituvchilar tomonidan 
qidirib 
topishga ketadigan vaqtning qisqarishi; 

elektron o’quv adabiyotlar mazmunini davr talabidan kelib chiqqan holda 
o’zgartirishni tezlashtirilishi; 

talabalarning mustaqil ta’lim olishlari uchun qo’shimcha vaqtning ajratilishi.