1. Mavzu: Uzluksiz ta’lim tizimida "Tarbiya" fanining joriy etilishi zaruriyati

“EHM va kompyuter tarmoqlarini o’rnatish va ishlatish” uchun yana quyidagi RTRlar 
ishlab chiqilgan: 
1) MS PowerPoint, iSpring dasturlari, veb kamera vositasida yaratilgan va Flash formatiga 
o’tkazilgan multimediyali ma’ruzalar. Ma’ruza slaydlarining mazmuni animasion effektlar 
bilan namoyish qilinadi va multimedia (matn, tovush, video uyg’unligi) elementlarini o’z 
ichiga oladi; 
Media ma’ruzada slayd elementlariga mos animasiyalar berilgan. Media ma’ruzani mp3, 
mp4, Flash va boshqa raqamli formatlarda saqlash va raqamli tashuvchilarga yozib olish 
hamda undan istalgan vaqtda va joyda foydalanish mumkin. 
2) Flash formatidagi grafik animasion interaktiv xujjatlar. Flash tasvirlarni lupa effekti 
asosida kattalashtirish, harakat imitasiyasini yaratish, kadrlarni takror ko’rish, orqaga qaytish 
va h.k. kabi imkoniyatlar beradi; 
3) Grafik tasvirlar (jpg, gif formatlardagi) – surat va skanerlangan rasmlar, suratlar to’plami. 
Ularga qisqacha tushuntirish va izohlar berilgan bo’lib, darsda jadval, slayd va plakatlar 
o’rnini bosishi mumkin; 
4) Kompyuter ekranidan o’qish uchun gipermatnli xujjatlar (pdf, html, doc). 
5) iSpring, Camtasia Studio 6 dasturlari yordamida yaratilgan elektron qo’llanmalar har 
qanday murakkablikdagi mavzuni o’rganuvchilarga qiziqarli ko’rinishda taqdim qilish 
imkonini beradi. 
Html formatdagi xujjatlar ko’rinishidagi RTRlar xrestomatiya, ma’lumotnoma yoki didaktik 
axborotli material o’rnini bosib, frontal, yakka mustaqil ishni bajarishga imkon yaratadi. 
Shunday qilib, bir yil davomida yaratilgan raqamli ta’lim resurslari bilan ishlagan 
o’rganuvchilarda ancha rivojlangan, dinamik kombinator tafakkur, o’z faoliyatini 
rejalashtirish va rasional qurish uquvi, ma’lumotlarni to’g’ri tanlash va tashkillashtirish, 
maqsadni aniq, bir qiymatli qo’yish, tashabbus bilan ishlash kuzatildi. Bunday xol yuqori 
emosional manfaatdorlik bo’lgandagina sodir bo’ladi. 
3. O‘quvchilarda tayanch kompetensiyalarni shakllantirish uchun ta’lim texnologiyalarini 
tanlashda o‘quv fani o‘qituvchisi taqvim mavzu rejada mazkur sinf uchun belgilangan tayanch 
kompetensiyalarni belgilab oladi. Shundan so‘ng, o‘rganilishi zarur bo‘lgan mavzu va 
shakllantiriladigan kompetensiyalarni hisobga olgan holda darsni o‘tish metodi, usuli 
tanlanadi. 

---

Interfaol yondashuv. O‘qituvchilar dars jarayonini yaxshi tashkil etish uchun qulay 
muhit yaratadi. O‘quvchilarning o‘zaro fikr (axborot) almashishlariga imkon beriladi. 
Yechimini kutayotgan masalalarni hamjixatlikda muhokama etadilar, yechadilar. Vaziyatdan 
chiqishda hamkorlikda yechim topadilar. Olgan axborotlari asosida bilimlarini bir-birlariga 
namoyish etadilar.
Loyihalash metodi. Loyihalash metodi - o‘quvchilar uzluksiz ravishda murakkablashib 
boradigan amaliy topshiriqni rejalash, konstruksiyalash va bajarish jarayonida bilim, ko‘nikma 
va malakaga ega bo‘ladigan o‘qitish tizimidir. Ta’lim oluvchilar keng miqyosdagi muammoli 
(ijodiy, axborot, kommunikatsiya va h.k.)masalalar bilan bog‘liq loyihalarni bajaradilar. 
Mazkur metodning yuqori samara berishi uchun loyihani bajarishda o‘quvchilarda 
motivatsiyaning yuqori darajada bo‘lishi, shart hisoblanadi. 
Loyihalash metodi orqali o‘quvchilarda quyidagi shaxsiy kompetensiyalar shakllanadi: 
komandada ishlash; ishchanlik; ma’suliyatni his etish; o‘ziga ishonch; o‘qitishlilik; tezkor 
fikrlash; jarayon rivojini ko‘ra bilish; mushohada qila bilish; uzoqni ko‘ra bilish; tashxislash; 
motivatsiya.
Muammoli modulli ta’lim metodi. Muammoli modulli ta’lim metodi olingan nazariy 
bilimlarni amaliyotda qo‘llashni nazarda tutadi. Mazkur metod o‘qitishning turli 
modellarining didaktik asosini tashkil etib, o‘qitish vositalari va pedagogik texnikaning 
qo‘llash usulari bilan farqlanadi. U o‘quv predmetini nisbatan kichik bo‘laklarga – modullarga 
bo‘lishni ifodalaydi. 
O‘quvchi shaxsini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ta’lim.
Ijtimoiy munosabatlarga kirishuvchi va ijtimoiy taraqqiyotda faol ishtirok etuvchiodamni 
Shaxs deb ataladi. Individ sifatida dunyoga kelgan odam keyinchalik shaxsgaaylanadi. Individ 
tushunchasida kishining nasl-nasabi mujassamlashgandir. 
Loyihalash metodi - o‘quvchilar uzluksiz ravishda murakkablashib boradigan amaliy 
topshiriqni rejalash, konstruksiyalash va bajarish jarayonida bilim, ko‘nikma va malakaga ega 
bo‘ladigan o‘qitish tizimidir, ta’lim oluvchilar keng miqyosdagi muammoli (ijodiy, axborot, 
kommunikatsiya va h.k.) masalalar bilan bog‘liq loyihalarni bajaradilar. 
Mazkur metodning yuqori samara berishi uchun loyihani bajarishda o‘quvchilarda 
motivatsiyaning yuqori darajada bo‘lishi, shart hisoblanadi.
Quyidagi shaxsiy kompetensiyalar shakllanadi:

komandada ishlash;

ishchanlik;

ma’suliyatni his etish;

o‘ziga ishonch;

o‘qitishlilik;

tezkor fikrlash;

jarayon rivojini ko‘ra bilish;

mushohada qila bilish;

uzoqni ko‘ra bilish; 

tashxislash. 

---

KLASTER (Klaster-tutam, bog‘lam)-axborot xaritasini tuzish yo‘li - barcha tuzilmaning 
mohiyatini markazlashtirish va aniqlash uchun qandaydir biror asosiy omil atrofida g‘oyalarni 
yig‘ish.
Bilimlarni faollashtirishni tezlashtiradi, fikrlash jarayoniga mavzu bo‘yicha yangi o‘zaro 
bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam beradi.
Klasterni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Yozuv taxtasi yoki katta qog‘oz varag‘ining 
o‘rtasiga asosiy so‘z yoki 1-2 so‘zdan iborat bo‘lgan mavzu nomi yoziladi. 
Birikma bo‘yicha asosiy so‘z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so‘z va takliflar 
kichik doirachalar "yo‘ldoshlar” yozib qo‘shiladi. Ularni “asosiy” so‘z bilan chiziqlar 
yordamida birlashtiriladi. Bu "yo‘ldoshlarda” "kichik yo‘ldoshlar” bo‘lishi mumkin. Yozuv 
ajratilgan vaqt davomida yoki g‘oyalar tugagunicha davom etishi mumkin. 
Toifa-xususiyat va munosabatlarni muhimligini namoyon qiluvchi (umumiy) alomat.
Ajratilgan alomatlar asosida olingan ma’lumotlarni birlashtirishni ta’minlaydi.
Tizimli fikrlash, ma’lumotlarni tuzilmaga keltirish, tizimlashtirish ko‘nikmalarini 
rivojlantiradi.
Toifalarni jadval ko‘rinishida rasmiylashtiradilar. G‘oyalarni ma’lumotlarni toifaga mos 
ravishda bo‘ladilar. Ish jarayonida toifalarning ayrim nomlari o‘zgarishi mumkin. Yangilari 
paydo bo‘lishi mumkin. Ish natijalarining taqdimoti
BBB Jadvali - Bilaman/ Bilishni hohlayman/ Bilib oldim.
Mavzu, matn, bo‘lim bo‘yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini beradi.
Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishdilar. Alohida kichik guruhlarda jadvalni 
rasmiylashtiradilar. 
“Mavzu bo‘yicha nimalarni bilasiz” va "Nimani bilishni hohlaysiz” degan savollarga 
javob beradilar (oldindagi ish uchun yo‘naltiruvchi asos yaratiladi). Jadvalning 1- va 2-
bo‘limlarini to‘ldiradilar.
Ma’ruzani tinglaydilar, mustaqil o‘qiydilar.
Mustaqil kichik guruhlarda jadvalning 3-bo‘limini to‘ldiradilar.
VENNA diagrammasi. 2- va 3-jihatlarini hamda umumiy tomonlarini solishtirish yoki 
taqqoslash yoki qarama-qarshi qo‘yish uchun qo‘llaniladi.
Tizimli fikrlash, solishtirish, taqqoslash, tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
VENNA diagrammatuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda 
diagramma Vennani tuzadilar va kesishmaydigan joylarni (x) to‘ldiradilar. 
Juftliklarga birlashadilar, o‘zlarining diagrammalrini taqqoslaydilar va to‘ldiradilar. 
Doiralarni kesishuvchi joyida, ikki-uch doiralar uchun umumiy bo‘lgan, ma’lumotlar 
ro‘yxatini tuzadi.
1.
Aylana yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shakllaridan foydalanishni o‘zingiz tanlaysiz.
2.
Chizmaning ko‘rinishini - mulohazalar zanjirini to‘g‘ri chiziqli, to‘g‘ri chiziqli 
emasligini o‘zingiz tanlaysiz.
Yo‘nalish ko‘rsatkichlari sizning qidiruvlaringizni: dastlabki holatdan izlanishgacha 

---

11-mavzu: 10-sinfda“Tarbiya” fanini o‘qitishning innovatsion texnologiyalari 
Reja: 
1.10-sinfda ta’lim olayotgan o‘quvchilarning o‘ziga xos jihatlari, imkoniyatlari, xissiy, 
intellektual va jismoniy rivojlanishning o‘ziga xos jihatlari. 
2.Yuqori sinf o‘quvchilariga standart bo‘yicha qo‘yiladigan talablar 
tizimi.3.Ijtimoiylashuv va shaxsiy qadriyatlar tizimini diagnostika qilish jarayonini, 
tarbiyaviy muhitni o‘rganish va tahlil qilish texnologiyalari. 
Zamonaviy o‘quvchi shaxsini ma’naviy, intellektual va ijodiy jihatdan rivojlantirish 
muammosi dolzarb ahamiyatga ega ijtimoiy-pedagogik va ustuvor masala sifatida kreativlik, 
kreativ qobiliyatlar, intellekt, intellektual faoliyat, ijod,ijodkorlik, intellektual ijodkorlik, 
qobiliyatlar, intellektual-ijodiy qobiliyatlar, ijodiy tasavvur, intellektual-ijodiy jarayon, 
faoliyat kabi tushunchalarni o‘rganadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev 
o‘quvchi yoshlarni zamon talablariga muvofiq yangicha ishlash va fikrlashga; izlanish, 
tashabbuskorlik va tadbirkorlikka chaqirmoqda. Shu sababli ta’lim tizimi va mazmunini 
takomillashtirish, uni real hayotga yaqinlashtirish, shuningdek, yoshlarda intellektualijodiy 
rivojlanish; ijtimoiy-kommunikativ qobiliyatni o‘stirish lozimdir. O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining so‘nggi yillarda qabul qilingan qator qarorlari va farmonlarida ham ushbu 
g‘oya yetakchi o‘rinni egallaydi. O‘quvchilar intellektualijodiy – kreativ faoliyati katta 
ijtimoiy-pedagogik ahamiyatga ega bo‘lib, u barkamol avlodning bazaviy sifatlari va 
qobiliyatlarini rivojlantirish va takomillashtirishning omilidir. Zero, intellektual-ijodiy 
rivojlanish “shaxs”ning ma’naviy sohasi bilan bog‘liq. Bu faol faoliyat jarayonidagi axloqiy, 
intellektual va estetik talablar va manfaatlarning shakllantirilishi va qanoatlantirilishidir. 
Yuqqori sinf o‘quvchisi ijodiy mahsulot yaratar ekan, ishning aniq bir maqsadga qaratilgani, 
mazmunan rejalashtirilganini anglashi materialni mantiqiy va izchil idrok etishi, ijodiy 
tasavvuri keng bo‘lishi, manbaning nafaqat tarixiy-madaniy, balki badiiy qimmatini bilishi, 
estetikasi, emotsional ta’sirini ochib berishi o‘zining dadil mulohazasi va fikrini bildirgan 
holda, asosiy mazmunni umumlashtira olishi intellektual-ijodiy mahsulotga kreativ 
yondashishi, o‘z-o‘zini namoyon eta bilishi foydalanilayotgan adabiyotlar ro‘yxatini keltira 
olishi zarur. Yuqori sinf o‘quvchilari bilan amalga oshiriladigan intellektual-ijodiy ishlar 
tizimi va sifatiga quyidagi talablar qo‘yiladi: mashg‘ulotlar mavzusi va mazmunning 
mutanosibligi; variativlik va komplekslilik; tarixiy-madaniy materialni o‘rganish davomiyligi 

---

va murakkablashganligi; o‘quvchida kreativlik qobiliyatni rivojlantira olish, ularni o‘z-o‘zini 
kreativ rivojlantirishga yo‘naltirish. Ta’kidlash joizki, o‘quvchida kreativlik qobiliyatini 
rivojlantirish uchun yuqori emotsional-ijobiy kayfiyat, ehtiyoj bo‘lishi, buning uchun ta’lim 
jarayonida zarur didaktik shart-sharoitlar ta’minlanishi zarur. Topshiriqli materialni idrok 
qilish jarayonida yuqori sinf o‘quvchilariga quyidagi talablar qo‘yiladi: Kreativ qobiliyatni 
o‘stirishga qaratilgan faoliyat (idrok qilish, axborot materiallarini ijodiy tayyorlash, ularning 
turli o‘quv auditoriyalarida ijtimoiylashtirilishi) o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lib, ularning 
ehtiyojlariga mos keladigan, ahamiyatli, zarur o‘quv faoliyati hisoblandi. Bunday faoliyat, 
ayniqsa, yuqori sinf o‘quvchilarini o‘ziga jalb qiladi.Bu yosh davri idrok qilish, ijodiy faollik, 
shakllangan intellekt, ijodiy potensial, ijtimoiy-kommunikativ faoliyatga intilish, intellektual-
ijodiy rivojlanish, takomillashishga intilishning kuchliligi bilan ajralib turadi. O‘smirda 
nafaqat ijodiy-intellektual, balki muloqot qilish, ijtimoiy faoliyatga intilish, ommaviy axborot 
vositalari, milliy va jahon madaniyatiga qiziqish, o‘z bilimlari bilan o‘rtoqlashish kabi 
ijtimoiy-komunikativ qobiliyatlar ham shakllanadi. Unda oldindan sezish, rejalashtirish, 
mas’uliyat, qat’iyat, o‘z-o‘zini boshqarish, nazorat qilish kabi emotsional, intellektual va 
irodaviy xususiyatlar faollashadi. 1. Umumiy, faol idrok va ijodiy tasavvur asosida qadimiy 
me’moriy yodgorliklarni badiiy-estetik tahlil qilish, asosiy va muhim jihatlarini ajratib 
ko‘rsatish; 2. Aniq-predmetli-material bayoni mantiqini anglash – uning jadvali, rejasi, 
tezislarini tuzish, asosiy masalalar, ayrim dalillariga e’tibor berish, tarixiy-madaniy 
materialning bayon qilinishi jarayonida mini-munozarada ishtirok qilish, mulohaza qilish, o‘z 
fikriga ega bo‘lish; 3. Emotsional idrok etish; 4. Umumlashtira bilish; xulosa chiqarish; o‘z 
fikriga ega bo‘lish. Ushbu o‘rinda yuqori sinf o‘quvchilarining kreativ rivojlanishidagi mavzu 
doirasida manbani idrok etish, tahlil etish kabi masalalarga alohida to‘xtalib o‘tishni joiz deb 
hisoblaymiz. Jumladan tarixiy-madaniy yodgorliklarni idrok qilish va tahlil etishda 
o‘quvchilar oldin emotsional “his etish” ga, keyin aniq bir maqsadga yo‘naltirilgan badiiy-
mantiqiy o‘rganishga va shundan so‘nggina, tarixiy, madaniy, badiiy, axloqiy-ijtimoiy va 
estetik qadriyat, jahon e’tirofiga sazovor bo‘lgan milliy boylik sifatida qadimiy me’moriy 
inshootini yaxlit idrok etishga yo‘naltiriladi. O‘quvchilar qadimiy me’morchilik san’atini 
o‘rganishni o‘z emotsional-individual tasavvuridan kelib chiqqan holda boshlashni afzal 
ko‘radilar. Keyin, nafaqat taklif qilingan algoritm bo‘yicha, balki o‘zining (etarlicha haqqoniy 
bo‘lgan) badiiy-tahliliy usullari bo‘yicha yodgorlikni badiiy tahlil etadilar, badiiy-

---

me’morchilik vositalarining tizimiga tushunib etib, ularning ma’nosini anglab, o‘rganishga 
kirishadilar. Bunda ularga intellektual-ijodiy qobiliyatlar, eng avvalo, ijodiy tafakkur, 
tasavvur, mantiqiy mulohazalar yordam beradi. Tarixiy-madaniy yodgorliklarni idrok qilish-
tahlil etishga texnologikkonstruktiv yondashuv quyidagi komponentlardan iborat: 1) 
emotsional-hissiy–idrok qilish, serqirra ma’lumot va axborotlarga ega bo‘lish orqali uni 
ikkilamchi idrok qilish,2) o‘z mulohazasi, fikri, munosabatining vujudga kelishi, u to‘g‘ridagi 
o‘z fikri va taassurotlarini ifodalash. 3) emotsional-ijobiy ijodiy kayfiyat: shaxsga, o‘quv-
biluvga oid ijtimoiy mohiyatni “his etish”; ilhomlanish, ishqibozlik, qiziqish; natijaning 
o‘quv-biluv va ijtimoiy-shaxsiy mohiyatini “taxmin qilish”; idrok qilish faoliyati, diqqatning 
bir joyga to‘planganligi; xotira; bilimlar, atamalar, tushunchalardan foydalanish qobiliyati; 
rejalashtirish, jadvallashtirish; qadriyatli yo‘nalish; uz-o‘zini chog‘lash, o‘zo‘zini nazorat 
qilish; yangi, o‘ziga xos inellektual-ijodiy mahsulot yaratish; yaratilgan mahsulotni 
ijtimoiylashtirish natijasidan qanoatlanish. II. Intellekt – Tafakkur – Ijod. Fikrlash: tez, faol, 
dadil, o‘ziga xos, ijodiy, individual; tushunchaviy-nazariy, amaliy, asliday qilib tiklovchi – 
ijodiy (badiiy idrok qilish asosida). So‘zlar orqali tafakkur qilish: emotsional, ma’no-
mazmunli, ifodali, yorqintimsolli; mantiqiy izchil, tahliliy, isbotlovchi, umumlashgan; kreativ-
individual-ijodiy, mulohazali, xulosali, predmetga o‘z munosabati bildirish bilan; nutqiy 
savodli rasmiylashtirish, reja asosida jo‘yali taqdim etish, intellektual-ijodiy mahsulotni 
kreativ tavsiflash, bayon qilish. mahsuldor tasavvuri vositasida tafakkur ob’ektiga nisbatan 
xayoliy daxldor munosabatda bo‘lish; badiiy tafakkurning natijalarini nafaqat anglab olish, 
balki uni tizimlashtira bilish; ushbu tafakkur mahsulini savodli nutqda rasmiylashtirish va 
auditoriyaga o‘qib berishga mo‘ljallangan aniq maqsadli intellektual-ijodiy matnga qo‘sha 
olish. Xulosa qilib aytganda o`qituvchi muammoning yechimiga, o‘quv materialini o‘rgatishga 
ijodiy yondashishi shart. Ularga mashg‘ulotlar mazmuni, o‘ziga xosligi, elastikligi, 
innovatsion mohiyatga egaligi, shaxsga yo‘naltirilganligi, ijodiy potensiali, shaxsning kreativ 
rivojlanishi uchun istiqbolni belgilashi kabilarni singdirish lozim. Buning uchun mashg‘ulotlar 
mazmuni chuqur, jozibador, esda qoladigan, o‘quvchilarning idrok qilish faoliyati esa rang-
barang, ijodiy va reproduktiv bo‘lishi kerak.
Respublikamizdaolibborilayotganta’lim-tarbiyaislohotlari, 
mutaxassiskadrlarsalohiyotinioshirishgaqaratilganbo‘lib, 
oliyo‘quvyurtlaridapedagoglarningmetodikmahoratinioshirishmuhimahamiyatkasbetadi. 
O‘qituvchilarimizbuvaziyatdanchiqishdaularnio‘zfaoliyatigatanqidiyyondashib, 

---

psixologikjixatdanqaytako‘ribchiqib, 
ularniyangisharoitdabolalargasamimiymunosabatdabo‘lish, 
ularnirivojlantirishdashaxsiyyondashuv, hamkorlik, hamijodkorlik, individuallashishasosida, 
ularnita’lim - 
tarbiyajarayonigamotivatsiyahosilqilishorqalita’limjarayonidafaolishtirokinita’minlashgabarch
akuchlarinivae’tiborlariniqaratishnitalabetadi. 
Agaro‘qituvchio‘ziningfaoliyatnikuzatibborsa, tahlilqilsa, o‘zigabahoberaolsa, 
o‘zfaoliyatigatuzatishlar, yangiliklarkiritaolishimkoniyatigaegabo‘ladi. 
Shusabablihamrespublikamizdainterfaolmetodlarnio‘quvjarayonigaqo‘llashkengjoriyetilmog‘i
kerak.Buo‘znavbatidao‘quvjarayoniniinsonparvarlashtirish, demokratiyalashtirish, 
liberalizatsiyalashnitashkiletishnitaqozoetmoqda. Qisqaqilibaytganda, 
o‘quvjarayonimarkazidao‘quvchishaxsi, uning extiyoji bo‘lmog‘i lozim. O‘quv 
jarayoniuninghoxish
, istagigaqaratilgan, yo‘naltirilganbo‘lmog‘italabetiladi. 
Shaxsgaqaratilganta’limo‘quvchinio‘quv-biluvfaoliyatinitashkiletishningharakatlantiruvchi, 
qiziqish, extiyojini, hoxish, 
istaklariniro‘yobgachiqaruvchikuchbo‘libxizmatqiladi.Innovatsiya: 
Yangilanish, o‘zgarish; 
Biror-biryangiliknikiritish; 
Yangiliknio‘zlashtirishjarayoni. 
Innovatsiya – (inglizchaInnovation – yangilikkiritish) – tizimichkituzilishinio‘zgartirish, 
amaliyotvanazariyaningmuhimqismi. 
Innovatsionjarayonningmazmuniytomoninio‘zichigaoladi 
(ilmiyg‘oyalarvaularningtexnologiyalariniamaliyotgakiritish). 
Demak, 
faqatginainnovatsionjarayonlarnipedagogiktizimgabog‘lashyokikiritishorqaliginata’limdayuqo
ridarajalargaerishishmumkin. Bundayangiliklarnisekinlikbilan, bosqichma-bosqichkiritish, 
uniqanchalikfoydakeltirishiniatroflichao‘ylab, o‘lchabamalgakiritishmaqsadgamuvofiqdir. 
Innovatsiyalarnipala-partish, tartibsiz, 
oldindannatijaolishnimo‘ljallamayamalgaoshirishzararkeltirishihammumkin. 
Zero, innovatsiyachuqurroqbilimolish, o‘rganish, o‘zlashtirish, 
kenghajmdagibilimlarniolishgaqaratilmog‘iyaxshinatijalarberishimumkin. 
Bulardoimiypedagogikmuammobo‘libkelayotgan: o‘quv-
tarbiyaviyfaoliyatmotivatsiyasinioshirish, darsjarayonlaridao‘quvmaterialnihajminioshirish, 
o‘quvjarayoninijadallashtirish, vaqtnitejash, ko‘proqilg‘ormetodlardanfoydalanish, o‘quv-
tarbiyaviyishlardainterfaolusullardanfoydalanish, ilg‘ortexnologiyalarniqo‘llash, axborot-
kommunikatsiontexnologiyalarnijoriyqilishdaniborat. Yuqorinatijalarberadiganyangig‘oyalar, 
yangi 
nazariybilimlarberuvchi
, insonnirivojlanishigaolibkeluvchi, 
tomma’nodagiinnovatsiyalarniyaratish, izlash, joriyetishtalabetiladi. 
Ko‘plabumumiyvaxususiyloyihalarnitahliletib, 
pedagogiknazariyavaamaliyotgatadbiqetilishxususiyatvaholatlarinio‘rganishasosidaumumpeda
gogikinnovatsiyalarnishundayko‘rinishdabo‘lishinibelgilashmumkin: 

---


judayangibo‘lmasada, doimiyfaolbo‘lgan, o‘ziningg‘oyasi – 
ahamiyatijixatdaneskirmagan, o‘quv – tarbiyajarayonitexnologiyalarini, 
o‘quvjarayoninioptimallashtirishnazariyasivaamaliyotini; 

gumannistik pedagogika va uning nazariy va amaliy jihatlari texnologiyalarini; 

pedagogik tizim jarayonidagi boshqaruvlarni yangi g‘oya, yondashuvlar asosida 
tashkil etilishi; 

yangi g‘oyalarga asoslangan texnologiyalar, axborot vositalari va ommaviy 
kommunikatsiyalarga suyanish kabilar kiradi. 
Innovatsiyani (yangiliklarni) bosh va asosiy yo‘nalishlari qilib pedagogik sistemadagi: 

pedagogiksistemaningbirbutunligiga; 

o‘quvmuassasalari; 

pedagogiknazariya; 

o‘qituvchi; 

ta’limoluvchilar; 

pedagogiktexnologiya; 

mazmun; 

shakl, metod, vosita; 

boshqaruv; 

maqsad va natijalarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. 
Chuqur o‘zgarishlarni amalga oshirish orqali pedagogik tizimga ta’sir etish asosida 
innovatsiyani amaliyotga joriy qilish mumkin. Rus olimi Bobanskiyning keyingi 10 yilliklar 
orasida fanda yangi va muhim yo‘nalish bo‘lib, innovatsion jarayon va novatsiyalar nazariyasi 
paydo bo‘ldi, deydi. Bu nazariya o‘qituvchining bevosita mehnat faoliyatiga bog‘liqdir. 
O‘quv – tarbiyaviy ishlarni takomillashtirishning yana bir yo‘li o‘quv jarayonini 
insonparvarlashtirishdir. 
Darsniinsonparvarlashtirish: 

hamkorlik; 

o‘quvchigag‘amxo‘rlik; 

o‘quvchini 
hurmatqilish
; 

e’zozlash; 

kechirimlibo‘lish; 

o‘z – o‘zini rivojlantirishga muhit yaratish; 

psixologiksog‘lommuhityaratish; 

ijodiymuhit; 

do‘stonamunosabatdaishyuritish; 

o‘quvchiniextiyoji, qiziqishi, shaxsiyfazilati, iqtidorini, 
ichkiimkoniyatlariniishgasolish. 

o‘ziningshaxsiy – kasbiysifatlarivafazilatlarinitahlilqilishi, 
buboradagikamchiliklarnianiqlashivaulargabarhamberishyo‘llariniizlashi; 

---


pedagogikjarayondado‘stona, samimiymuhit, hamkorlik, 
hamijodkorlikvag‘amxo‘rlikvaziyatdaishfaoliyatiniolibborish; 

o‘quvchi, talabashaxsinixurmatqilishvae’zozlashyo‘llarniegallashi, 
o‘qitishjarayonidaijodiyvaqulayijtimoiy – 
psixologikmuhitniyaratishko‘nikmavamalakalariniegallaganbo‘lishi; 

o‘quvchilarnirag‘batlantirishvauniyangimetodlariniqo‘llashko‘nikmalarini; 

o‘ziningpedagogikvao‘quvchilarningbilishfaoliyatidagikamchiliklargabarhamberishni
ngsamaraliusullariniegallaganbo‘lishikerak. 
Albatta, 
yuqoridagiishlarniamalgaoshirishta’limsifativasamarodorligioshirishnikafolatlaydi. 
Buninguchuno‘qituvchilarningbilimlarinivapedagogikmahoratlarinitakomillashtiribborishlarid
oimiy, uzluksizholdaolibborilishitalabetiladi. 
Innovatsionfaoliyatdaishyuritishuchunyuksakmadaniy – 
insonparvarlikasosidata’limgayondashishitalabetiladi. 
Insonparvarlikpedagogikasishaxsvaunirivojlanishigaqaratilgandir. Uningbelgilari: 
ma’lumotlarniegallabolishvama’lumdoiradagimahoratvako‘nikmalar
hosilqilishuchuntexnik
, 
jismoniy, aqliyrivojlanishigadiqqatniqaratilishidir. 
Mustaqilfikrlovchivaharakatqiluvchishaxsnishakllantirishgaqaratilgankuchlarnito‘plash, 
harqandayhayotiyvao‘quvvaziyatlardaasoslanganqarorlarnitanlayolib, qarorqabulqilaolishdir.
O‘quvjarayoniniqaytaqurishvayo‘naltirishgazaruriytashkiliysharoitlarniyaratish. 
O‘quvjarayoniniinsonparvarlashtirishyondashuviasosidahaqiqiyinsoniymunosabatlarnio‘rnatis
horqaliavtoritarpedagogikadanvozkechibborishdemakdir. 
Insonparvarpedagogikamaktabnio‘quvchigamoslashuvi, qulaysharoit, ijodiymuhityaratib, 
“psixologikhimoya” bilanta’minlashnitalabetadi. 
Insonparvarlikmaktabiamaliyotiniinnovatsionfaoliyatninganiquslublariniishlabchiqishnitaqozo
etadi. Ular: 
1.
O‘quv – tarbiyajarayoninidifferentsiyalash; 
2.
O‘quv – tarbiyajarayonlariniharbirshaxsxislat – 
qobiliyatlarigaqarabmuvofiqlashtirish; 
3.
Harbirtarbiyalanuvchiniuningqiziqishinirivojlantirishuchunkeraklisharoitlarniyaratibb
erish; 
4.
Gotogen sinf, sinflar va shunga o‘xshashlarni tashkil etish; 
5.
O‘quv – tarbiyafaoliyatniqulayligi; 
6.
Psixologikxavfsizlik, o‘quvchilarnihimoyalash; 
7.
O‘quvchilarning kuchiga 
va imkoniyatlarga ishonish
; 
8.
O‘quvchini qanday bo‘lsa, shunday qabul qilish; 
9.
Ta’lim – tarbiyamuvaffaqiyatinita’minlash; 
10.
Maktabyo‘nalishinimaqsadgaqarabo‘zgartirish; 
11.
Insonparvarlikta’liminikuchaytirish. 

---

Tarbiyaviy ishiarni rejalashtirishda pedagogik diagnostika imkoniyatlaridan foydalanish. 
Tarbiya jarayonining mohiyati shu jarayon uchun xarakterli bo’lgan va m uayyan 
qonuniyatlarda namoyon bo’ladigan ichki aloqa va munosabatlami aks ettiradi. Ko’hna 
tariximizning qaysi davrini eslamaylik, din har doim odamlami o’zo’zini idora etishga, yaxshi 
xislatlami ko’paytirib, yomonlaridan xalos bo’lishiga chorlagan. Har bir insonga, oila, jamoa, 
xalqqa rahnamo bo’lgan. Kishilami og’ir sinovlarga bardosh berishga, yomg’ kunlarga intilib 
yashashga da'vat qilgan, ishontirgan. Bunday da‘vat o’z navbatida odamlarga kuch-quwat 
bag’ishlagan, irodasini mustahkam qilgan, bir-biriga mehr-oqibatini oshirgan. Tarbiyaviy 
ishlami rejalashtinshda tarbiyaning bir qancha turlari mavjudligini tarbiyachi aniq anglashi 
lozim va tarbiyaviy tadbir nima maqsadda rejalashtirilayotganligini, undan kutilajak natija 
qanday bo’lishi lozim, degan savolga javob topishi kerak. Tarbiyaning quyidagi turlari 
farqlanadi: aqliy tarbiya: bilim, ilm, malaka, ko’n ikma; aql, ong, faxm; axloqiy tarbiya: axloq, 
odob, xulq, yaxshilik, adolat, insof, diyonat, sharm, hayo, vatanparvarlik va boshqalar; mexnat 
tarbiyasi: faollik, ishchanlik, tadbirkorlik, ishbilarmonlik; aqliy ish, jismoniy mexnat; jismoniy 
tarbiya: chiniqish, jismoniy o’yinlar; nafosat tarbiyasi: go’zallik, kiyinish madaniyati, 
muomala madaniyati, saranjom-sarishtalik; ekologik tarbiya: tabiat, atrof-muhit, flora va 
faunaga soglom yondashuv; iqtisodiy tarbiya: tejamkorlik, bozor iqtisodiyoti, sarf, isrof; 
foyda, mulk, mulkka egalik, tadbirkorlik; huqo’qiy tarbiya: insonparvarlik, burch, vijdon, 
tenglik, adolat, to’g’rilik, xalollik kabi tushunchalarni shakl 1 antiradi. O’zbek xalqining 
etnopedagogikasi umuminsoniy va milliy tarbiyaning qudratli omili, vositasidir. Turkiy 
xalqlar o ’z bolalarini yoshlikdan uy-ro’zg’or mehnatiga o’rgatishga katta e‘tibor bergan. 
O’zbek xalq pedagogikasi bolalarga-kimki yaxshi mehnat qilsa, yaxshi buyum tayyorlasa, u 
yaxshi usta, degan g’oya singdirilgan.Bundan tarbiya jarayonida: “Avval bil, keyin qil”, 
“Avvaal o’rgan, keyin o’rgat”, “Aql ko’pga yetkazar, hunar ko’kka”, “Ustoz shogird-jonsiz 
kesak”, “Ustoz ko’rmagan shogird-har maqomdayurg’alar” kabi maqollarning ahamiyati katta 
bo’lgan. O’zbek xalq pedagogikasi da qo’llanib kelingan tarbiya usullari yoshlargao’zaro 
izzat-hurmatda bo’lish, qadr-qimmatni anglash, samimiylik, iltifotlilik, haqiqatlilik, mardlik, 
jasurlik, mehribonlik kabi msoniy fazilatlarni singdirishga xizmat qilgan. Bolani elga manzur, 
odobli farzand qilib tarbiyalash ota-onaning burchi hisoblangan. O’zbek xalqi yaratgan maqol, 
naql, afsona, rivoyat, hikoyatlarda ma‘naviy axloqiy ideallar, ibratli, qiziqarli o’gitlar shaklida 
bayon etilgan. “Hurmat qilsang, hurmat ko’rasan”, “Har kim ekkanin o’radi”, “Bola aziz, 

---

odobi undanda aziz” kabi maqollar shular jumlasidandir. Bayon qilingan pedagogik fakt va 
mulohazalar o’qituvchining axloqiy fazilatlari tarbiyachilik ishining va tarbiyashunoslik 
ilmining tarkibiy qismi sifatida pedagog diagnostika elementlarining qo’llanilishii zaminida 
vujudga kelib, asrlar davomida sayqallanib, takomillanib borganidan dalolat beradi. O’zbek 
oilasining bola tarbiyasi bobida to’plagan tarixiy tajribasi, milliy axloqiy qadnyatlarimiz 
o’qituvchi odobining bebaho manbai, bitmas tuganmas sarchashmasidir. Tarbiyaviy ishlami 
rejalashtirishda pedagogik diagnostika imkoniyatlari keng. Uzluksiz ta’lim tizimida tarbiyaviy 
ishlami rejalashtirish, tarbiyaviy jarayonni boshqarish strategiyasini ishlab chiqishni talab 
qiladi. Ta’lim-tarbiya sifatini oshirish va uni sifatli rejalashtirishda monitoring ishlarini tashkil 
etish, pedagogik-psixologik va funksional vazifalami, natijalami o’zida aks ettiruvchi 
ko’pqirrali tizimni yaratish -har tomonlama barkamol, intellektual jihatdan rivojlangan shaxsni 
tarbiyalash g’oyasiga monand keladi. Tarbiya sifatini oshirishda tarbiyachining 
muvofiqlashtirish funksiyasini amalga oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.Tarbiyaviy ishlami 
rejalashtirish samaradorligini ta’minlay olish — bu ta’lim muassasasi jamoasini uyushtira 
bilish, ya’ni jamoada ahillik, birdamlik va hamkorlikni vujudga keltirish jamoa a’zolarini 
jipslashtira olish va ikkinchidan, tarbiyachining shaxsiy ishini to’g’ri tashkillashtira olish 
qobiliyatidir. Tarbiyaviy ishlar sifatini oshirish o’qituvchidan o’z ishini tashkil qila bilishi, 
boshqaruv faoliyatini to’gri rejalashtirishi, topshiriq ijrosini tekshirish, o’quvchilar faoliyatini 
baholash hamda turli xil qarorlar qabul qilishi va uni nazorat qila olishi; tarbiyaviy tadbirlami 
jamoa bilan birgalikda tashkil qila olish qobiliyati; tarbiyaviy tadbirlar ssenariylarini tuzish, 
tarbiyaviy masalalarga oid me’yoriy-xuquqiy hujjatlardan xabardor bo’lish; turli manbalardan 
ish uchun zarur axborotlami olish madaniyati; ota-onalar bilan ishlash ko’nikmasiga ega 
bo’lishi, mavjud pedagogik qiyinchiliklami kompetentli baholay olishi, yechimini topa olishi, 
ish haqida qisqa va aniq gapirish, nutq qobiliyati, tinglay bilish madaniyati; asoslangan 
qarorlami mustaqil va tez qabul qila bilish, maqsadlarga erishishda o’quvchilaming ma’naviy 
manfaatdorligini ta’minlash qobiliyatlari vaboshqalar nazarda tutiladi. Pedagogik diagnostika 
asosida uzluksiz ta’limda tarbiyaviy ishlami rejalashtirish ta’lim mazmunida, o’qitish 
metodlarida, dars shaklida, o’qitish turlarida, o’qitish vositalarida namoyon bo’ladi.Ta’lim 
muassasalarida tarbiyaviy ishlami rejalashtirish innovsion yondashuv asosida olib borilsa 
maqsadga muvofiq. Bunda tarbiyaviy ishlaming vaqtga bog’liqlik xususiyatlariga ko’ra kunlik 
- eng zarur, haftalik - zarur, oylik - ulgurilishi zarur bo’lgan va yillik - bosqichma-bosqich 

---

amalga oshiriladigan ishlar kabi toifalarga ajratishlari hamda shunga ko’ra rejalashtirish, 
tashkil etish, muvofiqlashtirish, rag’batlantirish, nazorat va tahlil ishlarini qamrab oladi.
12-mavzu: “Tarbiya” fanini o‘qitish 
jarayonidaaxloqiyfazilatlarnishakllantirishningintegratsiontexnologiyalari (10-sinf 
o‘quvchilarida) 
Reja: 
1.Axloq kategoriyasi, tarkibiy qismlari(axloqiy ong, axloqiy xissiyotlar, axloqiy xulq). 
2.Ijtimoiy axloq me’yorlari, axloq va odob qoidalari, mehr-oqibat, minnatdorlik, 
shukronalik, insoniylik, xayrhoxlik, tushunchalarini o‘zida mujassamlashtirgan 
mavzular,
3.Axloq va odobning fiziologik, psixologik asoslarini tahlili, mantiqiy xulosalarni ishlab 
chiqish texnologiyasi, tadqiqot texnologiyasi, o‘z xulqini va hissiyotlarini boshqarishda 
innovatsion texnologiyalar. 
Axloq - buma'lumbirjamiyatdao'rnatilganqadriyatlartizimi. Axloq - 
bushaxstomonidanumumbashariyijtimoiytamoyillargamajburiyrioyaqilishdir. 
Axloqqonunbilano'xshashdir - u ba'ziharakatlargaruxsatberadiyokitaqiqlaydi. 
Axloqnima'lumbirjamiyatbelgilaydi, u ushbujamiyatningxususiyatlarigaasoslanibo'rnatiladi: 
millati, dindorligivaboshqalar. 
Masalan, G'arbiyshtatlarda (AQSh, BuyukBritaniya) 
ruxsatberilganharakatlarYaqinSharqshtatlaridataqiqlanadi. Agar 
G'arbjamiyatiayollarkiyimlariganisbatanqat'iyme'yorlarnibelgilamasa, 
Sharqiyjamiyatlarbuniqat'iytartibgasoladivaYamandaboshiyalang'ochayolningpaydobo'lishihaqora
tlihisoblanadi. 
Bundantashqari, axloqmuayyanguruhmanfaatlarigamoskeladi, masalan, korporativaxloq. 
Axloqbuholdakorporativxodimningxulq-atvormodelinibelgilaydi, 
uningfaoliyatinitashkilotningfoydasinioshirishmaqsadidashakllantiradi. Qonundanfarqlio'laroq, 
axloqog'zakivako'pinchaaxloqiyme'yorlaryozmaravishdamustahkamlanmagan. 
Axloqiytoifalargaxushmuomalalik, halollik, xushmuomalalikkabifalsafiytushunchalarkiradi. 
Axloqiykategoriyalar universal vadeyarlibarchajamiyatlargaxosdir. 
Ushbutoifalargamuvofiqyashaydiganodamaxloqiyhisoblanadi. 
Axloqiytamoyillarningengqadimiyvaengmuhimlaridanbiri – insonparvarlik. U – 
insonningyuksakijtimoiyvazifasinibelgilaydiganvabarqaroretadigang’oyalar, 

---

qarashlarvae’tiqodlarmajmui, shaxserki, qadr-qimmati, uningbaxtlibo’lishhuquqini talab 
etishimkoniningmavjudligigayengilmasishonch. Insonparvarliktamoyilini, 
Ovro’poUyg’onishmutafaqqirlaridastlabilgarisurganlar, deganfikrmavjud. Aslida, 
insonparvarlikdastavvalSharqdao’rtagatashlangan, insoniylik, 
insonparvarlikdeganma’nonibildiruvchi «namlulu» so’zibundan 3-
4 mingyillaravvalgiqadimgiSomir mix xatlaridauchraydi. 
Insonparvarlik – umuminsoniyqadriyatlarsirasigakiradi. Uni 
sho’rolardavridagisinfiyliknuqtainazaridansoxtalashtirishproletardigtaturasivatotalitarsosialisti
gtuzumhamdaularijodkorlarininginsonparvarligihaqidagiafsonalarjudaqisqaumrko’rdi. 
Sosializmmafkurachilariningbuboradagi say’-harakatlario’shadavrlardayoqnoilmiyligi, 
yolg’ongasug’orilganligibilankishilarningg’ashinikeltirganedi. 
Bundayinsonparvarliknixalqqabulqilmaydi. Chunki u aynano’tamavhum «xalq» 
tushunchasigaqaratilgan, vaholankiinsonparvarlikmarkazidamuayyanshaxsturmog’ilozim. Har 
birshaxsinsoniyhuquqlarinita’minlashuchunkurashish – mana, 
insonparvarlikningasosiyvazifasi. Bu boradaumumbashariyma’naviyqadryatlarniustuvor deb 
bilganbizningdavlatimiz ham mamlakatichkarisida, ham 
dunyomiqyosidako’zgako’rinarliishlarqilmoqda. 
Engma’lumvamashhurtamoyil, bu – vatanparvarlik. U 
insonningo’zVatanigamuhabbatini, uniasrab-
avaylashgabo’lganishtiyoqinianglatuvchiaxloqiytushuncha. Uni 
ko’pinchaVatandushmanlarigaqarshima’naviy-mafkuraviyqurolsifatidaginatalqinetadilar. 
Insonrivojiningbujabhalario‘zigaxostakomillashuvxususiyatlarigaega. 
Masalaninsontanasiningrivojlanishianatomik-
fiziologiktuzilmalarningyetilishishaklidayuzbersa, ruhiyrivojlanishuningongi, ehtiyojlari, his-
tuyg‘ulari, qobiliyatlario‘zgarishivatakomillashuvitarzidaro‘yberadi. Insonma’naviyati ham 
vaqto‘tishibilanmiqdoriyvasifato‘zgarishlariniboshdankechiradi. 
Asliniolgandama’naviyatqotibqolgannarsaemas, 
balkimuayyanqonuniyatlargabo‘ysunadiganjarayondir. Bu jarayondashakllar tub 
o‘zgarishlargaduchkelmasa ham, ulartarkibidagimazmun har birbosqichdao‘zgarib, 
boyibvatakomillashibboradi. Ma’naviyatbirbutunvatadrijiypsixologikhodisabo‘lib, 
shaxsninghaqiqatga, yaxshilikkavago‘zallikkaintilishijarayonidashakllanibvarivojlanibboradi. 

---

Hozirgikundavatanimizvajahonpsixologlarikonsepsiyavanazariyalaridama’naviyrivojlanishahl
oqiyfaollikbilanbog‘labizohlanadi.Shaxsningma’naviyyuksalishdarajasinianiqlashuchunshuyu
ksalishningmezonlarinibelgilabolishzarur. Buninguchunesa, 
mezondegantushunchanianiqlabolishzarurbo‘ladi. 
Ma’naviyaxloqiyyuksalishningmezonlarito‘g‘risidapsixologiyagaoidadabiyotlardaturlifikrlarb
ayonqilingan. Ma’naviyhodisalarningmezonlari, avvalo, ularningbelgilangang‘oyaga, idealga, 
maqsadgaqaydarajadamosligibilano‘lchanadi. Bu 
o‘lchovlarniqo‘llashdagimurakkablikshundaki, masalan, shaxsningxulq-
atvoriuningmaqsadlarigamoskelishi, aynipaytda, 
ijtimoiyguruhvajamiyatmanfaatlarihamdamaqsadlarigazidkelishimumkin. 
Bundayholatlardaijtimoiyguruhvajamiyatmaqsadlariustuvorhisoblanadi. 
Ma’naviyatolamidaengyuksakideallaryaxshilik, go‘zallik, haqiqatvaadolathisoblanadi. 
Shaxslarvaijtimoiyguruhlarningxatti-harakatlarinibaholashdaengoliymezonlarvazifasini mana 
shutushunchalarbajaradi. Turlimualliflarma’naviyyuksalishningturlimezonlarinitaklifqilishadi. 
Bizningtahlillarimizko‘rsatishicha, bumezonlaro‘rtasidaqarama-qarshilikyo‘q. Aksincha, 
ularbir-birinito‘ldiradi. 
Psixologiyagaoidadabiyotlardama’naviyrivojlanishmezonlarihaqidagifikrlarniumumlashtirib, 
quyidagimezonlarma’naviytaraqqiyotdarajasiniifodalashimumkin, deganxulosagakeldik: 1. 
Shaxsningatrofdagivoqelik, 
o‘zgashaxslarvao‘zigamunosabatidama’naviyjihatlarningmavjudligivaustuvorligi; 2. 
Shaxsningongivadunyoqarashidavijdon, 
yaxshilikvayomto‘g‘risidaaniqtasavvurlarningmaavjudligivayaxshilikqilishyo‘lidanborishgaint
ilish; 3. O‘zinio‘zitarbiyalash, o‘zinio‘zitakomillashtirish, o‘ziningxulq-
atvorivatafakkurtarzinitakomillashtirishgaintilish; 4. 
O‘zgaodamlarningmuvaffaqiyatlaridanxursandbo‘lish, 
muvaffaqiyatsizligidankuyunishvahamdardlikbildirishga, 
yordamko‘rsatishgaehtiyojningmavjudligi; 5. Sub’ektivpsixoemotsionalsog‘lomlik 
(yaxshikayfiyat, quvonch, tetiklik); 6. 
Ma’naviyyuksalishningbirbosqichidankeyingisigao‘tishistagivaintilishningmavjudligi. 
Zamonaviypsixologiyavapedagogikadako‘ribchiqilayotgandolzarbmasalalardanbiriqobil
iyatlarnirivojlantirishmasalasidir. Bizningfikrimizcha, butasodifemas, 

---

chunkijamiyatningturlihayotiymuammolarnihalqilaoladiganfaol, mustaqil, 
ijodiyodamlargabo‘lganehtiyojiortibbormoqda. Federal 
davlatta'limstandartiniamalgaoshirishsharoitidao‘quvchilardaumumiyta'limko‘nikmalarivauniv
ersal kompetensiyalarnishakllantirishgakattae'tiborqaratilmoqda. 
Shaxsningo‘ztaqdirinio‘zibelgilashivao‘z-o‘zinitarbiyalashi, 
o‘quvchilarningbilishfaoliyatiusullariniegallashi, 
bolalarningturlixilfaoliyatturlaribo‘yichatajribao‘zlashtirishiasosiyyo‘nalishlardanbiridir. 
Tadqiqotfaoliyati - buyangibilimlarni, 
atrofdagidunyonibilishniochishgaqaratilganijodiyfaoliyat.
Tadqiqot qobiliyatlarini rivojlantirish uchun o’qituvchi quyidagi usullardan foydalanishi 
mumkin: muammoli ta'lim usullari; qidiruv usullari; qisman qidirish usullari; loyiha usuli. 
O‘quvchilarda taqqoslash, kuzatish, asosiy va ikkinchi darajalini ajratib ko‘rsatish, xulosa 
chiqarish ko‘nikmalarini shakllantirishda amaliy o‘qitish usullaridan foydalanish ham 
samaralidir. Tadqiqot qobiliyatini rivojlantirishning asosiy xususiyatlaridan biri bu o‘quvchilar 
duch keladigan muammoli vaziyat natijasida paydo bo‘ladigan kognitiv qidiruvning 
mavjudligi. Kichik yoshdagi o‘quvchilarning tadqiqot qobiliyatini rivojlantirish tadqiqot 
faoliyatida sodir bo‘ladi. Talabalarquyidagiko‘nikmalarniegallashlarikerak: 
muammoniko‘rish, savollarberish. Taxminlarqilish, tushunchalarnianiqlash, tasniflash, 
kuzatish, tajribalaro‘tkazish, xulosalarvaxulosalarchiqarish, materialnituzishvah.k.Ilmiy-
tadqiqotfaoliyatitadqiqotmuammolarinihalqilishyo‘libilanamalgaoshiriladi, 
ularningasosinima'lumbirtadqiqotfaoliyatito‘plamitashkilqiladi. 
Tadqiqotfaoliyatigaquyidagilarkiradi: tadqiqotmuammosiniqo‘yish; 
muammolarnihalqilishnirejalashtirish; farazlar; dastlabkima'lumotlarniyig‘ish; tajriba; 
tajribanatijalarinitahlilqilish, umumlashtirish; namunaviyqurilish. V. S. 
Lazarevningishidatadqiqotqobiliyatlarinirivojlantirishuchunharakatlarketmaketligianiqlanadi. 
Tadqiqotmuammosinio‘rganishvahalqilishjarayonidao’quvchilarquyidagibosqichlardano‘tishla
rikerak: 1. o‘quvchilarni harakat talab qiladiganvaziyatgakiritish. 2. 
natijanibaholashmezonlariyokiusuliniishlabchiqish. 3. harakatningbajarilishinirejalashtirish. 4. 
natijanibaholashvamuhokamaqilish. 5. harakat uslubini "tuzatish" niishlabchiqish. 6. 
harakatningqaytabajarilishi. 7. natijalarnibaholash.

---

O’qituvchilaro’zishfaoliyatlaridavomidaasosiye’tibornidoimiyravishdao’kuvchilartarbiy
asi, hulq-atvori , tartib-intizomigatuzatishlarkiritishlari, 
ulardagikeraklishaxsiyxislatlarvatabiatlaridagiqirralarnirivojlantirishlari, 
mavjudkamchiliklarinibartarafqilishgaqaratishlarilozim. 
Bundayjarayonnitashkiletishdatarbiyachilarpedagogikta’sirningturliusullaridanfoydalanishlari
mumkin. Pedagogikta’sirusuli - buaniqpedagogikxolatlarnitashkilqilishusulidaniboratbo’lib, 
undama’lumqonuniyatlarasosidao’quvchilarningijobiyishlaridao’zkamchiliklariniyo’qotishgau
ndovchiyangifikrlarvaxissiyotlaruyg’onadi. 
Tarbiyajarayonidazarurpedagogikta’sirusulinitanlashuchuno’quvchiningxissiyxolati, 
xarakatiningtabiativasababioldindananiqlanishilozim. Bu 
o’znavbatidaushbuxarakatningpsixologiktaxlili, 
unio’kuvchishaxsiyatibilanyaqinaloqasiniko’ribchiqishni talab qiladi. 
Pedagogikxolattarbiyachiningijodiyfikrlarigabinoanyaratiladi. Birinchidan, 
tarbiyachifoydalanishnimo’ljallaganta’sirusuliniamalgaoshirishuchunmossharoitlarnixayolanta
nlashikerak. Ikkinchidan, 
tarbiyachio’zmo’ljallaganishivaxulqinio’quvchiningxarakatigabo’lganmunosabatigabinoanmo
sravishdao’ylabchiqishilozim. 
Pedagogikta’sirningxarbirusulio’ziningtabiatlixususiyatlarigaegabo’lib, 
ularikkitaelementningo’zigaxosbirligidavujudgakeladi: 
a) yaratilayotganpedagogikxolatlarxususiyatlari; 
b) yangipedagogikxolatgao’quvchilardatug’iladiganyangifikrlar, 
tarbiyaningyangisabablarivashaxsiykamchiliklariniyengibo’tishgaasosbo’ladiganxissiyotlarma
zmuni. 

---

13-mavzu. “Tarbiya” 
faninio‘qitishjarayonidamantiqiyfikrnirivojlantiruvchimavzularnio‘qitishninginnovatsio
ntexnologiyalari (10-sinf o‘quvchilarida) 
Reja: 
1.10-sinf o‘quvchilarida tanqidiy fikrlash, ijodkorlik, qiziquvchanlik,
moslashuvchanlikni rivojlantirishga oid mavzularni o‘qitish jarayonida innovatsion 
texnologiyalardan foydalanish. 
2.Hayotiy vaziyatlar tahlili, muammoli texnologiyalar, “Delfi”, “ROLLI O’YINI” 
texnologiyalari. 
Tanqidiy fikrlashni yuqori sinf oʻquvchilarda rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Chunki bu davrda nazariy tafakkur yuqori ahamiyatga ega bo‘la boshlaydi. Atrof-olamdagi 
bogʻlanishlar mazmunini yuqori darajada bilishga harakat qiladilar. Bu davrda o‘smirning 
bilishga bo‘lgan qiziqishida progress sodir bo‘ladi. Ilmiy nazariy bilimlarning egallab olinishi 
tafakkurning rivojlanishiga olib keladi. Oʻsmir yoshdagi oʻquvchilarda innovatsion metodlar, 
rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari asosida ularning barcha shaxsiy sifatlarini, jumladan, 
bilimi, layoqati, aqliy harakat usuli, tanqidiy tafakkuri, o‘z-o‘zini boshqarish mexanizmi, 
emotsional-axloqiy va amaliy faoliyatini intensiv rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Ta’lim-tarbiya jarayoniga o‘quvchini mustaqil, tanqidiy fikrlashga undaydigan strategiya va 
texnologiyalarni olib kirish, ularni tanqidiy fikrlashga undovchi ijodiy pedagogik muhitni 
qaror toptirish, o‘qituvchi va o‘quvchilar orasida ishchan muloqot, hamkorlik vaziyatini 
vujudga keltirish o‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun nihoyatda zarurdir. 
O‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, asosan, o‘quv mashg‘ulotlari jarayonida 
innovatsion metodlarni qo‘llagan holda samarali kechadi. Ta’lim tizimidagi ijtimoiy 
gumanitar fanlarni oʻqitish jarayonida oʻsmirlarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish imkoniyati 
kengdir. Ayniqsa, milliy istiqlol gʻoyasi turkumiga kiruvchi fanlar, shuningdek, tarix, adabiyot 
fanlani keltirishimiz mumkin. Xulosa qilib aytganimizda, tanqidiy fikrlash bugungi kunning 
dolzarb mavzusi bo‘lib, uni rivojlantirishda innovatsion metodlardan foydalanish zarur. 
Chunki ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilarning faol ishtiroki va taqdim etilgan axborotlarni 
turli darajalarda tahlil qila olish ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari lozim. Natijada jamoatchilik 
uchun eng muhim masalalarni yechishga ongli ravishda hissa qo‘sha oladigan, tanqidiy 
fikrlovchi, turli muammolarni yechishga ko‘maklashuvchi fuqarolarni tarbiyalash, 
yoshlarimizda bunyodkor g‘oyalarni vayronkor g‘oyalardan farqlay olish ko‘nikmalarini 
kamol toptiradi. 

---

Yuqori sinflarda ijodkorlikni rivojlantirish uchun eng keng tarqalgan didaktik oʻyin 
turlari soʻz oʻyinlari (krossvordlar, viktorinalar, topishmoqlar, rebuslar). Viktorina - 
buumumiymavzubilanbirlashtirilgansavollargajavobberishdaogʻzakididaktikoʻyin. 
Oʻquvchilarjamoalargaboʻlinib, 
berilgansavollargakimtezroqjavobberishlaribilanoʻzaroraqobatlashadilar. Jumboq - 
buhalqilinishikerakboʻlganrasmyokiibora. 
Darslaridajumboqlardanfoydalanisho‘quvchilardakattaqiziqishuygʻotadivashubilanulardarsgaf
aolqatnashadilar, buesaoʻrganishuchunmotivatsiyanirivojlantiradi. 
Topishmoqdandarsningistalganqismidafoydalanishmumkin. Misoluchun, “Tirikharflar” 
didaktikoʻyini. Oʻquvchilarikkijamoagaboʻlinadi. Har 
biroʻyinchigabittaharfdaniboratkartochkaberiladi: (A, B, D, G, E, I, K, L, N, O, P, R, S, U, H, 
Z). Oʻqituvchitopishmoqnioʻqiydivaoʻquvchilar, taxminqilishganidek, 
javobsoʻzinioʻqishlariuchuntezdaqatordaturishga harakat qilishadi. 
Soʻzningshakllanishigatezroqerishganjamoaochkotoʻplaydi. 
Engkoʻpochkotoʻplaganjamoagʻalabaqozonadi. 
Ushbudidaktikoʻyinturlimavzulardagijumboqnioʻzichigaolishimumkin. Xulosaqilganda, 
didaktikoʻyinlaroʻquvchilarningdarslargaboʻlganqiziqishivae’tiborinifaollashtirishgayordambe
radi, tasavvurlarinirivojlantiradi, ta’limqobiliyatlarinishakllantiradi, oʻz-
oʻziniboshqarishvaoʻziniqadrlash, mustaqilishlashkoʻnikmalarnishakllantiradi. 
Delfitexnologiyasi. Bu 
texnologiyaningmazmunijamoabo‘libqo‘yilganmuammoningmuqobilechimlarinimaqbullikdar
ajalaribo‘yichatabaqalashtirib, ulardan har biriningmuhimyokinomuhimliginibaholashdan, 
shuasosdaengyaxshivariantnitanlabolishdaniborat. Masalan, ermaydoniniplugda 15, 20, 25, 
30, 35, 40, 45 smchuqurlikdaog‘darishmumkinbo‘lsin. 
Muayyanolinganermaydoniniog‘darishdashuvariantlardanqaysibiriengyaxshiekanliginianiqlas
huchunulardan har 
biriernihaydashgadoirmavjudagrotexnikfaktorlarasosidao‘qituvchiningtrenerligidatalaba-
o‘quvchilartomonidanbaholanadi. Bunda har 
birkichikguruho‘zlariningvariantlarinitaklifetishlari, so‘ngrafikrlarumumlashtirilibengyaxshi 
variant tanlabolinishi ham mumkin. 
Rollio’yinmetodi 

---

 “Rollio‘yin” metodi -ta’limoluvchilartomonidanhayotiyvaziyatning har xilshart-
sharoitlarinisahnalashtirishorqaliko‘rsatibberuvchimetoddir.
Rollio‘yinlarningishbopo‘yinlardanfarqlitomonibaholashningolibborilmasligidadir. 
SHubilanbirga “Rollio‘yin” 
metodidata’limoluvchilarta’limberuvchitomonidanishlabchiqilganssenariydagirollarniijroetish
bilankifoyalanishsa, “Ishbopo‘yin” 
metodidarolijroetuvchilarma’lumvaziyatdaqandayvazifalarnibajarishlozimliginimustaqilravish
dao‘zlarihaletadilar.
Rollio‘yinda ham 
ishbopo‘yinkabimuammoniechishbo‘yichaishtirokchilarningbirgalikdafaolisholibborishlariyo‘
lgaqo‘yiladi. Rollio‘yinlarta’limoluvchilardashaxslararomuomalamalakasinishakllantiradi.
“Rollio‘yin” 
metodidata’limberuvchita’limoluvchilarhaqidaoldindanma’lumotgaegabo‘lishilozim. 
Chunkirollarnio‘ynashda har birta’limoluvchining individual xarakteri, xulq-
atvorimuhimahamiyatkasbetadi. 
Tanlanganmavzularta’limoluvchilarningo‘zlashtirishdarajasigamoskelishikerak. 
Rollio‘yinlaro‘quvjarayonidata’limoluvchilardamotivatsiyanishakllantirishgayordamberadi.
“Rollio‘yin” metodiningbosqichlariquyidagilardaniborat:
1. Ta’limberuvchimavzubo‘yichao‘yinningmaqsadvanatijalarini 
belgilaydihamdarollio‘yinssenariysiniishlabchiqadi.
2. O‘yinningmaqsadvavazifalaritushuntiriladi.
3. O‘yinningmaqsadidankelibchiqib, rollarnitaqsimlaydi. 
4. O‘yinyakunidata’limoluvchilardanularijroetganrolniyanaqandayijro 
etishmumkinliginiizohlashgaimkoniyatberiladi. 
Kuzatuvchibo‘lganta’limoluvchilaro‘zyakuniymulohazalarinibildiradilarvao‘yingaxulosaqilina
di.
Ushbumetodniqo‘llashuchunssenariyt’limberuvchitomonidanishlabchiqiladi. 
Ba’zihollardata’limoluvchilarni ham ssenariyishlabchiqishgajalbetishmumkin. Bu 
ta’limoluvchilarningmotivatsiyasinivaijodiyizlanuvchanliginioshirishgayordamberadi. 
Ssenariymaxsus fan bo‘yichao‘tilayotganmavzugamosravishda, 
hayotdayuzberadiganba’zibirholatlarniyoritishikerak. 

---

Ta’limoluvchilarushburollio‘yinko‘rinishidanso‘ngo‘zfikr-mulohazalarinibildirib, 
keraklixulosachiqarishlarilozim.
“Rollio‘yin” metodiningafzalliktomonlari:

o‘quvjarayonidata’limoluvchilardamotivatsiya 
(qiziqish)nishakllantirishgayordamberadi;

ta’limoluvchilardashaxslararomuomalamalakasinishakllantiradi;

nazariybilimlarniamaliyotdaqo‘llayolishnio‘rgatadi;

ta’limoluvchilardaberilganvaziyatnitahlilqilishmalakasishakllanadi.

“Rollio‘yin” metodiningkamchiliktomonlari:

ko‘pvaqt talab etiladi;

ta’limberuvchidankattatayyorgarlikni talab etadi;

ta’limoluvchilarningo‘yingatayyorgarligiturlichabo‘lishimumkin. 
14-mavzu: “Tarbiya” faninio‘qitishjarayonida siyosiy va huquqiy ongni shakllantirishga 
yo‘naltirilgan mavzularni o‘qitishning innovatsion texnologiyalari 
Reja: 
1. O‘quvchilarda faol ijtimoiy munosabatni shakllantirish, huquqiy tarbiya hamisha 
davlatning siyosat, iqtisodiyot va axloqqa nisbatan o‘z nuqtai nazarini aholiga aniq 
yetkazib berishdagi eng ishonchli va samarali vositasi. 
2.O‘quvchi yoshlarga huquqiy bilim berishning asosiy maqsadi, ularda huquqiy 
tushunchalarni shakllantirish va shu asosda huquqiy tarbiyaga erishish. 
3.O‘quvchilarda siyosiy va huquqiy tarbiyani shakllantirishga oid mavzularni o‘qitishning 
innovatsion texnologiyalar, ijtimoiy proekt,tadqiqot, intellektual marofon kabi 
innovatsion texnologiyalar. 
1. Yosh avlodning har tomonlama kamol topishi jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi asosiy 
omil bo‘lishi bilan bir qatorda uning shaxs sifatida ijtimoiy faollashuvida ham etakchi o‘rin 
tutadi. O‘quvchi shaxsining ijtimoiy faolligi quyidagi ikki jihatga ko‘ra muhim ahamiyatga 
ega: birinchidan, shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishi uchun zamin yaratadi, ikkinchidan 

---

esa, uning bilimi, kuch-quvvati, imkoniyati hamda iqtidori jamiyat rivoji yo‘lida mehnat 
qilishga yo‘naltiriladi. Manbalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, demokratik jamiyatda 
o‘quvchilar ijtimoiy faolligi o‘z-o‘zidan yuzaga kelmaydi, balki muntazam tarzda maqsadli 
ravishda olib borilgan pedagogik faoliyat natijasida shakllantiriladi. O‘quvchi-yoshlarga 
nazariy-amaliy bilimlarni berish, ularda ijtimoiy faollik ko‘nikma va malakalarini hosil qilish 
pedagogika nazariyasi va amaliyoti uchun ham o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanligi bilan 
dolzarblik kasb 
etadi.Muammogaoidnazariymanbalarhamdauningamaliyholatinio‘rganishnatijalarimazkursoha
dabirqatorziddiyatlarningmavjudliginiko‘rsatdi. Xususan: – demokratikjarayondao‘quvchi-
yoshlarijtimoiyfaolligigaqo‘yilayotganzamonaviytalablarbilanularningbilim, 
ko‘nikmavamalakalari, mavjudijtimoiyfaollikkompetensiyalario‘rtasidaginomutanosiblik; – 
o‘quvchilarijtimoiyfaolliginingo‘z-o‘zidanyuzagakelmasligi, 
balkidoimiyravishdaolibboriladiganpedagogikfaoliyatnatijasidashakllantirilishivabujarayontad
qiqiyvatahliliyyo‘nalishgaegabo‘lganpedagogiktizimsifatidako‘ribchiqilmaganligi; – 
o‘quvchi-
yoshlarijtimoiyfaollashuviningbirqatoro‘zigaxosxususiyatlarivaomillarimavjudbo‘lib, 
ularetarlichao‘rganilmaganligi; – o‘quvchi-
yoshlarijtimoiyfaolliginioshirishgayo‘naltirilganpedagogikjarayonningilmiyasoslangansamaral
ishakl, 
vositavametodlariniqo‘llanilishigabo‘lganehtiyojningmavjudligimazkuryo‘nalishdagitadqiqotl
armuhimahamiyatkasbetishinianglatadi. Bu 
vazifanisamaraliamalgaoshirishdaijtimoiyfaolshaxsxususiyatlarivashartlaritarkibtoptiriladigan
shakl, vosita, usulvametodlarniizlabtopish, o‘znavbatida «o‘quvchi-yoshlar», «ijtimoiyfaollik» 
tushunchalarimohiyatinichuqurtushunish, nazariyjihatdan ham, amaliytomondan ham 
judamuhimmasaladir. 
Ijtimoiyfaollikumumiyo‘rtata’limmuassasalaridatashkiletiladiganpedagogikjarayonmazmunius
tidaishlashvatarbiyaviyjarayonsub’ektlariningo‘zligininamoyonqilishlaridakattaimkoniyatlarga
ega. BugungikundaO‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 2017 yil 6 
apreldaqabulqilingan 187-sonli «Umumiyo‘rtavao‘rtamaxsus, kasb-
hunarta’liminingdavlatta’limstandartlarinitasdiqlashto‘g‘risida»giqaroriasosidao‘quvchilardata
yanchkompetensiyalarnishakllantirishzaruriyatiustuvoro‘rinegallamoqda. 

---

Mazkurtayanchkompetensiyalar: kommunikativkompetensiya, 
axborotlarbilanishlashkompetensiyasi, o‘zinio‘zirivojlantirishkompetensiyasi, 
ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasi, milliyvaumummadaniykompetensiya, 
matematiksavodxonlik, fan 
vatexnikayangiliklaridanxabardorbo‘lishhamdafoydalanishkompetensiyasidaniboratbo‘lib, 
ulardanayniqsa: o‘zinio‘zirivojlantirishkompetensiyasi, 
ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasio‘quvchilardan ham o‘qituvchilardan ham 
ijtimoiyfaollikko‘nikmalarigaegabo‘lishni talab qiladi. 
PsixologlarR.PlominvaX.Xermanslarning (1997) ta’kidlashicha, aslidashaxsningto‘laqonli, 
barkamolshakllanishigauchtaasosiyomilta’siretadi: 1. 
Shaxsdamavjudbo‘lganbiologikimkoniyatlar – 
bundaodamlarningo‘zaromunosabatlarijarayonlariga temperament 
tipiningta’sirinazardatutiladi. 2. Shaxsningsub’ektiv, ya’nipsixologikimkoniyatlari – 
bundamazkurimkoniyatlarshaxslararomunosabatlarjarayoniningstrategiyasinituzadi, 
o‘zaromunosabatgakirishishnishaxsano‘zitanlaydihamdaijtimoiyturmushdaularnito‘ldiradivata
komillashtiradi. 3. Bevositashaxslararomunosabatlarjarayoniningo‘zibo‘lib, 
ularijtimoiymadaniymuhitdaamalgaoshiriladi. 
Ijtimoiymadaniymuhitshaxslararomunosabatlaruchun bosh 
mexanizmsifatidashaxsningshakllanishinita’minlaydi. Ammo har uchchalaomil ham 
o‘zarouzviybog‘liqlikdabir-birigata’siretadi. Bu 
uzviyliksizshaxsningbarkamoltaraqqiyotiyuzagakelmaydi. 
2.G’oyaviy-siyosiy, axloqiy-ma’naviy, huquqiy va boshqa tushunchalarni shakllantirishga 
yo’naltirilgan uslublar ishontirish uslublari deb ataladi. Boshqacha aytganda, o’quvchilarning 
tarbiyaviy ishlari bilan shug’ullanayotgan tarbiyachilarning o’quvchilarda g’oyaviy-siyosiy, 
axloqiy-ma’naviy tushunchalarni
shakllantirish, bu tushunchalarni ularning ishonch-e’tiqodiga aylantirish va onglariga, xis-
tuyg’ulariga, irodasiga ta’sir etish maqsadida qo’llanadigan uslubiyotlar ishontirish 
uslubiyotlari deyiladi. Ishontirish uslubiyotining asosiy shakllari - tushuntirish, uqtirish, 
g’oyaviy-siyosiy xamda axloqiy mavzularda suxbatlar, ma’ruzalar, munozaralar tashkil etish, 
uchrashuvlar uyushtirish, badiiy asarlar bilan tanishtirish, televidenie ko’rsatuvlari va teatr 
spektakllarini ko’rish xamda taxlil qilish va boshqalardan iborat. Tarbiyachi-murabbiylar 

---

vazifasi o’quvchi-yoshlar bilan o’tkaziladigan suxbat va uchrashuvlarda, o’qilayotgan 
ma’ruzalarda dushmanlarni mafkuraviy qurolsizlantirish - ularning olib kirayotgan qarama-
qarshi g’oyalarini, uydirmalarini fosh qilish, puchga chiqarish va odamlarda mafkuraviy 
immunitetni shakllantirishdan iborat. Bunday vaziflarni amalga oshirish yoshlar tarbiyasiga 
salbiy ta’sir ko’rsatuvchi taxdidlar, xatarlar (xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm, 
narkoagressiya, OITS va h.k.) va ularga nimalarni qarshi qo’yish (farzandlarni asrash, 
xushyorlik, yoshlarni g’oyaviy qurollantirish, mafkuraviy immunitetni kuchaytirish, tahdidlar 
mohiyatini oddiy so’zlar, hayotiy misollar bilan tushuntirish, millat kelajagi uchun 
mas’uliyatni shakllantirish, iroda, e’tiqodni mustahkamlash, ongli yashashga o’rgatish, 
axborotli tajovuz mohiyatini ochib berish va h.k.) mumkinligi haqida ma’lumotga ega 
bo’lishga imkoniyat beradi. Mafkuraviy immunitet - begona, zararli g’oyalar, mafkuralar bilan 
to’qnash kelganda unga nisbatan o’z munosabatini bildira olish, unga qarshi kurashishga 
g’oyaviy, ma’nan tayyor bo’lish imkoniyatidir. Xar bir odam, avvalo, xar bir yosh o’zining 
mustaqil fikriga ega bo’lmagunga qadar, bunday immunitetni shakllantirib bo’lmaydi. 
Ishontirish uslubining ijobiy natijasi 
tarbiyachilarning o’kuvchilar oldidagi obro’si va o’zaro to’g’ri munosabat o’rnata olishlari 
bilan namoyon b’ladi. 
3.Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish uchun ma’lum shart -sharoitlarning mavjudligi taqozo 
etiladi: O‘quv yurtida tashkil etilayotgan ta’lim -tarbiya jarayoni yuksak darajada 
uyushtirilishi kerak; Fuqarolik tarbiyasini tashkil etish jarayonining muvaffaqiyati o‘qituvchi 
va o‘quvchilar jamosiningsaviyasiga bog‘liq; tarbiyaviy ishning rejali, uzluksiz, tizimli 
bo‘lishiga erishish; oila, maktab va mahalla o‘rtasida o‘zaro hamkorlikning yuzaga kelish 
fuqarolik tarbiyasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi; o‘quvchilarning axloqiy va huquqiy 
me’yorlar, umumiy tartibga qat’iy rioya etishga o‘rganish, zimmasidagi birinchi to‘laqonliado 
etishlariga qaratish. Fuqarolik tarbiyasini tashkil etishda suhbat, munozara, ma’ruza, 
bahslardan foydalanish, mashq, test, anketa savollariga javoblar olish kutilgan natijani qo‘lga 
kiritishga imkon beradi. Vatanparvarlik shaxsning o‘zi mansub bo‘lgan millat, tug‘ilib o‘sgan 
vatani tarixidan g‘ururlanishi, buguni to‘g‘risida qayg‘urishi hamda uning porloq istiqboliga 
bo‘lgan ishonchini ifoda etuvchi yuksak insoniyfazilat hisoblanadi. Huquqiy ta’lim - tarbiya 
uzluksiz jarayon bo‘lib, yoshlikdan boshlab berib borilishi lozim. Bolalar oilada, maktabgacha 
ta’lim muassasidayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo‘lishi, ma’naviy va ba’zi huquqiy 

---

normalar to‘g‘risida boshlang‘ich tushunchalar olishi, kelgusida bu bilimlar kengaytirilishi va 
chuqurlashtirilishi aniq ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishi zarur. Shuning uchun 2000-
yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim turlarida bosqichma- bosqich 
huquq saboqlari, huquqiy bilim va tarbiya berib borilishi yo‘lga qo‘yildi. 
15-mavzu: Yuqori sinf o‘quvchilarini oilaviy hayotga tayyorlashga oid mavzularni 
o‘qitishning innovatsion texnologiyalari 
Reja: 
1
.
Oila jamiyatning asosidir. 
Sog‘lom oilada kelishmovchiliklarni hal qilish, oilada 
hamma bo‘ysunishi lozim bo‘lgan qoidalar 
2.Oilada haqiqatni qaror toptirish va eng ma’qul qarorga erishish, noto‘liq 
oilalar,oilalarda ma’naviy muhitni mustahkamlash, farzandlarni to‘g‘ri tarbiyalash 
uchun berilgan imkoniyatdir kabi mavzularni innovatsion texnologiyalar asosida 
o‘qitish(tahliliy organayzerlar, mantiqiy fikr, muammoli vaziyatlar, art texnologiyalar, 
kelishmovchiliklarni hal etish). 
Oila – ijtimoiy institutlarning eng qadimgisidir. Insoniyat tarixi qanchalik turfa va 
murakkab bo’lishiga qaramay, ayniqsa, ushbu maskan o’z tizimi, tarkibi va jamiyat oldidagi 
majburiyatlarini bajarish nuqtai nazaridan asl mohiyatini saqlanib qolgan ijtimoiy tuzilma 
sanaladi.Yuqori sinf o‘quvchilarini oilaviy hayotga tayyorlash jarayonining ijtimoiypedagogik 
xususiyatlarida quyidagi omillarga e’tibor qaratishimiz lozim. Jumladan: - tafakkur nima? - 
(arab - fikrlar majmui) - muayyan ijtimoiy guruh, qatlam, millat jamiyat, davlat manfaatlari, 
orzu-istak va maqsad - muddoalari ifodalangan g‘oyaviy -nazariy qarashlar va ularni amalga 
oshirish tizimi. - milliy sifatlar nima? - mazmunan - mohiyati, maqsad va vazifalari hamda 
namoyon bo‘lish xususiyatlarida o‘z aksini topadi. Zamonaviy sharoitda oilada bolalarni 
ijtimoiy hayotga tayyorlash masalalari faylasuf, psixolog va pedagog olimlar tomonidan oila 
muammosining turli jihatlarini tadqiq etish jarayonida ochib berilgan. Psixolog olimlardan 
V.M.Karimova “O’zbek yoshlarida oilasi to’g’risidagi ijtimoiy tasavvurlarning shakllanishi” 

---

deb nomlangan ilmiy ishida o‘zbek oilasidagi ijtimoiy tasavvurlarning turli guruhlarda 
namoyon bo‘lishining empirik jihatlariga asoslanib, tadqiq etgan.
Pedagog olima M.Inomova oilaning quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatgan: - oila 
o’ziga xos va takrorlanmas ta’sirga ega; - oila bola uchun o’ziga xos “ko’zgu” bo’lib, ota-
onaning shaxsiy namunasi, ibrati bola tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi; - oila o’ziga 
xos hissiyotlar olamidan iborat bo’lib, unda ijobiy va ba’zan salbiy his-tuyg’ular jamuljam 
bo’ladi; - oila sharoitida bolalarda o’zgalarga nisbatan hamdardlik tuyg’ulari ham 
tarbiyalanadi; - oiladagi maishiy turmushda bolaning ishtirok etishi ham axloqiy tarbiyaning 
muhim omili sanaladi; - oila – er-xotinlik, ota-onalik vazifalarini aks ettiradi. Ota-onaning bir-
biriga bo’lgan muhabbati bolaga ta’sir ko’rsatadigan asosiy tarbiyaviy omillardan biriga 
aylanishi mumkin.
Oilada qabul qilinishi mumkin bo'lgan qoidalarning qisqacha ro'yxati:
shartnoma qoidasi. Oilaning hissiy farovonligining asosi shartnoma qoidasi bo'lib, u 
o'zgarishlarga moslashuvchan munosabatda bo'lishga, kundalik stress va inqirozli vaziyatlarni 
engishga imkon beradi. Shartnoma oilaviy hayotning har qanday jabhalariga, ayniqsa uning 
a'zolari o'rtasida kelishmovchilikka olib keladigan narsalarga tegishli bo'lishi mumkin. Har 
birining muammo va g'oyalarini muhokama qilish uchun maxsus vaqt va joy ajratish 
maqsadga muvofiqdir. Bolaning bayonotini rag'batlantirish va uni tanqid qilmaslik kerak. 
Asrab olingan bolalar uchun bu juda muhim. Ehtimol, ilgari ular bunday imkoniyatga ega 
emas edilar, ular faqat salbiy tajribalarini to'plashdi, bu esa ularning to'liq rivojlanishiga 
to'sqinlik qildi.
yangilik qoidasi. Bu qoida ham yangi atmosfera, o'zaro ta'sir va oziq-ovqat bilan bog'liq 
bo'lishi mumkin. Bolani hamma narsani eyishga majburlash va onaning tayyorlaganini 
maqtash kerak emas. Onaning o'zini o'zi qadrlash hissi bolalarning ovqatlanish xatti-harakati 
bilan bog'liq. Asrab olingan bolalar, qoida tariqasida, oziq-ovqat imtiyozlari va ovqatlanish 
xatti-harakatlarining o'ziga xos stereotiplariga ega. Ular, barcha bolalar singari, o'rgangan 
narsalarini eyishadi. Hamma narsani eyish talabi keraksiz to'qnashuvlar va norozilik bilan 
bog'liq bo'ladi. Bolalar asta-sekin yangi ta'mga o'rganishlari kerak.
Kun tartibi. Buning uchun siz aniq belgilangan vaqtda ovqatlanishingiz kerak. Noqulay 
sharoitlarda tarbiyalangan bolalarda o'zini o'zi boshqarish va o'zini o'zi boshqarish yomon 
shakllangan. Qoidaga rioya qilmaslik uchun xafa bo'lishdan va ta'na qilishdan ko'ra, ularga 

---

dam olish, o'qish va ovqatlanish uchun vaqt ajratish yaxshiroqdir. Shu bilan birga, bolalar 
uchun aniq vaqt chegaralariga rioya qilish qiyin, shuning uchun onaning kechikishga haddan 
tashqari ifodali munosabati bolalarni "o'zini va onasini qutqarish uchun yolg'on" ishlatishga 
undaydi.
Oilaviy mas'uliyat. Uy ishlari barcha oila a'zolari o'rtasida taqsimlanishi kerak. Ko'pincha, 
deyarli barcha vazifalarni ona bajaradi, u doimo "hamma o'tirib, haydab ketganidan" shikoyat 
qiladi. Uy vazifalarini bajarishda onaning qurbonlik pozitsiyasi oila a'zolarining 
majburiyatlarni taqsimlash bo'yicha kelisha olmasligi bilan bog'liq. Bu bolalarda qaramlik 
istagini kuchaytirishi mumkin.
Chegara qoidasi. Uydagi barcha eshiklar doimo ochiq bo'lishi kerak. Bola oilada ishonch 
borligini va har qanday xonaga ogohlantirishsiz kirish mumkinligini his qilishi kerak. Shu 
bilan birga, u uyda o'z maydoniga ega bo'lishi kerak. Chegaralarni hurmat qilish qoidasi zarur 
avtonomiyani olish imkoniyatini beradi, bolalarda mas'uliyat hissini shakllantiradi va ularning 
kamolotiga hissa qo'shadi. Homiylik ostidagi oilada, ayniqsa, dastlabki ikki yil ichida, bolada 
ishonchsizlik va o'g'irlikni qo'zg'atish uchun sharoit yaratilmasligi juda muhimdir. Uyda 
qancha pul saqlanishini aniq bilish uchun eng qimmatli narsalarni yashirish, uy atrofida pulni 
sochmaslik tavsiya etiladi.
Siz darhol boladan maktabda muvaffaqiyat talab qilishingiz shart emas. Oila obro'sini va 
bolalarning maktabdagi baholarini bog'lash asrab olingan bolalarni qabul qilishga salbiy ta'sir 
ko'rsatishi mumkin, chunki ularning deyarli barchasida turli xil rivojlanish kechikishlari 
mavjud. Asrab olingan bolaning o'zini o'zi qadrlashi, hatto onasidan ham ko'proq, boshqalar u 
haqida nima deyishiga, ayniqsa u o'zi uchun muhim deb hisoblaganlariga bog'liq. O'z hayotida 
u o'z shaxsiyatining salbiy tomonlari haqida juda ko'p gaplarni eshitgan, shuning uchun uning 
"men" obrazi ko'pincha salbiy. Og'zaki va og'zaki bo'lmagan qo'llab-quvvatlashning ifodasi 
unga o'z qadr-qimmatini tuzatishga imkon beradi. 
Muammoli vaziyat yaratish usullari:
-
O’qituvchi o’quvchilarga dars mavzusi bilan bog’liq ziddiyatli holatni tushuntirish va uni yec
hish yo’lini topishni taklif qilish;
- Bir masalagadoirturlinuqtainazarlarnibayonqilish;

---

 - Hal 
etishuchunyetarlibo’lmaganyokiortiqchama’lumotlarbo’lganyokisavolningqo’yilishinoto’g’rib
o’lganmasalalarnitaklifetish.
Muammolivaziyatnihaletishdarajalari:
- O’qituvchimuammoniqo’yadivao’ziyechadi;
- O’qituvchimuammoniqo’yadivauningyechiminio’quvchilarbilanbirgalikdatopadi;
- O’quvchilarningo’zlarimuammoniqo’yadilarvauningyechiminitopadilar.
Muammolivaziyatniyechishdaqo’llaniladiganusullar:
- Muammoniturlinuqtainazardano’rganish, tahlilqilish;
- Solishtirish, umumlashtirish;
- Dalillarnianiqlashvaqo’llash;
- Vaziyatgabog’liqxulosalarchiqarish;
- O’quvchilarningo’zlarianiqsavollarqo’yishivaboshqalar.
Muammolita’limbosqichlari: 1. Muammolivaziyathosilqilish. 2. 
Muammoniyechishtaxminlarinishakllantirish. 3. Yechimningto’g’riliginitekshirish 
(olinganyechimbilanbog’liqaxborotnitizimlashtirishorqali).
Muammonihaletishbosqichlari:
1. Isbotlash – bumuammoningilgarito’g’ri deb tan 
olingansabablarbilanbog’liqlarinitopishasosidaamalgaoshiriladi.
2. Tekshirish – 
bunitanlangansababningoqibatidahaletilayotganmuammohosilbo’lishito’g’riliginiasoslashbilan
amalgaoshiriladi.
3. Tushuntirish – 
bumuammoningyechiminimauchunto’g’riliginitasdiqlovchisabablarnianiqlashasosidaamalgaos
hiriladi