1-mavzu. Xufyona iqtisodiyotning nazariy va metodologik asoslari
Yüklə 0,6 Mb.
|
|
korrupsiya = monopoliya + zo‘ravonlik - javobgarlik
bu formula shuni anglatadiki, korrupsiyaning imkoniyatlari ba’zi faoliyat turlarini bajarish uchun davlat monopoliyasi (masalan, qurol- yarog‘ sotib olish) va amaldorlar faoliyatini nazoratsizligi bog‘liqdir, hamda suiste’mollik evaziga jazoga teskari bog‘liqdir65. Korrupsiyani o‘lchash va uning ko‘lamlari Hozirgi vaqtda korrupsiyani xis etish (indeks vospriyatiya korrupsii (Corruption Perceptions Index - CPI)), Transparency International (Xalqaro shaffoflik notijorat nodavlat tashkiloti tomonidan hisoblanadi. Bu tashkilot turli mamlakatlarda 3 yil mobaynida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar natijalarini umumlashtirib, mazkur indeksni e’lon qiladi. Bu tadqiqot natijalari biznesmen va analitiklarning turli mamlakatlarning korrupsiyalashganligi to‘g‘risidagi sub’ektiv baholari bilan taqqoslanadi. Tadqiqot natijalarini umumlashtirish asosida har bir mamlakat 10 ballik shkala bo‘yicha baholanadi. 10 ball - korrupsiya yo‘qligini, 0 ball esa eng yuqori darajadaligini, ya’ni shaffoflikning minimalligini, yo‘qligini ifodalaydi. Korrupsiyani his etish indeksi 1995 yildan beri hisoblanadi. Tadqiqot bazasi yildan-yilga kengaymoqda. 1995 yilda CPI jahonning 41 mamlakati bo‘yicha, 2003 yilda esa 133 mamlakatni qamrab olgan. Mazkur indeks 2003 yilda 13 ta mustaqil tashkilotlar tomonidan o‘tkazilgan 17 ta ijtimoiy fikrlarni tadqiqot etish natijalariga ko‘ra hisoblangan. Yakuniy ro‘yxatga uchta tadqiqot bilan qamrab olingan mamlakatlargina kiritilgan. Transparency International xalqaro huquqni himoya qilish tashkiloti tomonidan har yili tuziladigan Korrupsiyani his etish indeksida O‘zbekiston 2016 yilda 156, 2017 yilda 157, 2018 yilda esa 158 o‘rinni egallagan. 2018 yilda reytingning birinchi beshtalikka Daniya, Yangi Zelandiya, Finlyandiya, Singapur va Shvetsiya kiradi. Ushbu reytingda Qozog‘iston - 124, Qirg‘iziston-132, Rossiya-138, Tojikiston-152 va Turkmaniston 161-o‘rinni egalladi. Sobiq SSSR tarkibiga kirgan mamlakatlar ichida Estoniya birinchi yigirmatalikka kirgan. Korrupsiya darajasining pasayib borayotganligiga Estoniyada “elektron hukumat”ning faol joriy qilinayotganligi sabab bo‘lmoqda. AQShda Transparency International ekspertlarining baholashicha, 2018 yilda korrupsiya holati yomonlashdi. Mamlakatda korrupsiya bo‘yicha ball 71 ballgacha pasaydi va 2011 yildan beri birinchi marta top 20-talikdan chiqib ketdi. Bunga sabab qilib AQShda hokimiyatning yuqori pog‘onalarida etik normalarning yomonlashuvi degan vaj ko‘rsatilgan. Korrupsiya bo‘yicha global reytingda Janubiy Sudan, Suriya va Somali oxirgi o‘rinlarni egallagan66. Global korrupsion chaqriqlar reytingini The Risk Advisory Group (Risk xavflari to‘g‘risida maslahat gruhi) xalqaro tashkilot ham tuzadi. Bu tashkilot “Korrupsion chaqiriqlar-2019” hisobotini e’lon qilgan. Hisobot Korrupsion chaqiriqlar darajasi” («Uroven korrupsionnbix vbizovov»), -“Korrupsiya tahdidi” («Ugroza korrupsii»), - “Korrupsiya to‘g‘risidagi ma’lumotlarga erisha olmaslik” («Nedostupnost informatsii o korrupsii») bo‘limlardan iborat. “Korrupsion chaqiriqlar darajasi” indeksi Risk Advisoryning yettida mintaqaviy bo‘limlarining ekspertlari tomonidan tuzilgan. Ular har bir mamlakatni 1) xorijiy investorlarning davlat kontraktlari, litsenziyalari yoki ruxsatnomalarini olish jaryonlarida uchragan korrupsion holatlari, 2) mahalliy biznes sub’ektlarining kundalik faoliyati davomida kichik masshtabdagi rasmiy korrupsiya holatlariga duchor bo‘lishlari nuqtai nazardan baholashgan. Aytish lozimki, 2019 yilning mart oyida O‘zbekiston Korrupsiyaga qarshi Stambul harakat rejasi 20-monitoring uchrashuvida tavsiyalarning bajarilishi bo‘yicha taraqqiyotga erishganligi uchun eng yuqori reytingini olishga muvaffaq bo‘ldi5. Korrupsiya darajasini o‘lchashga xizmat qiluvchi CPI indeksi turli mamlakatlar amaldorlarining pora olishga moyilligini ifodalasa, tadbirkorlarning pora berishga moyilligini aniqlash uchun Transparency International pora beruvchilar indeks - (Bribe Payers Index - VPI)dan foydalanadi. Bu indeks ham 10 ballik shkala bilan o‘lchanadi. Qanchalik bu ball past bo‘lsa, eksporter kompaniyalar shunchalik pora berishga moyil bo‘ladilar hamda amaldorlarni sotib olishga yuqori darajada intilishlarini ko‘rsatadi. Bu indeks bo‘yicha Shvetsiya korrupsiya darajasi eng past mamlakat hisoblanadi. CPI i BPI indekslaridan tashqari turli mamlakatlarda korrupsiya rivojlanishini taqqoslash uchun jahon korrupsiya barometri (Global Corruption Barometer), iqtisodiy erkinlik indeksi (Index of Economic Freedom), shaffof emaslik indeksi (Opacity Index) va boshqa indekslardan foydalaniladi. O‘zbekistonda korrupsiya dinamikasi. O‘zbekiston Korrupsiyaga qarshi kurashda uzoq muddatli ijobiy dinamikani namoyish etuvchi 16 ta davlatdan biridir. Transparency International xalqaro tashkilotining Korrupsiyani his etish indeksi bo‘yicha, 2010 yildan beri O‘zbekiston har yili o‘z mavqeini yaxshilamoqda. 2019 yilda O‘zbekiston 25 ball bilan 180 o‘rindan 153-o‘rinni egallagan bo‘lsa, 2010 yilda 16 ball bilan 172- o‘rinni egalladi71. Transparency International tashkilotining 2016 yildagi global Korrupsiya barometriga ko‘ra, O‘zbekistondagi respondentlarning atigi 18 foizi pora bergani haqida xabar bergan va respondentlarning atigi 23 foizi Korrupsiyani mamlakatdagi uchta eng jiddiy muammolardan biri sifatida qayd etgan. Respondentlarning so‘rovlariga ko‘ra, yo‘l harakati xavfsizligi politsiyasi (so‘ralganlarning 17 foizi ularga pora berganligini tan olgan) va ta’lim va tibbiyot xodimlari (respondentlarning 16 foizi) eng korrupsionerlardir. Respondentlarning Korrupsiya to‘g‘risida xabar berishiga nima to‘sqinlik qiladi, degan savolga, 39% ular bu savolga javobni bilmasliklarini aytishdi va ikkinchi eng keng tarqalgan javob, 17% olgan holda shunday javob berdi: "salbiy oqibatlardan qo‘rqish tufayli". Jahon banki tashkilotlarida o‘tkazilgan so‘rovda firmalarga oltita turli bitimlar, jumladan soliqlarni to‘lash, ruxsatnomalar yoki litsenziyalar olish va davlat xizmatlariga ulanish bo‘yicha pora berish taklif qilingan vaziyat baholandi. Ushbu tadqiqot natijalariga ko‘ra, O‘zbekistondagi vaziyat dunyo va Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasidagi o‘rtacha ko‘rsatkichlarga qaraganda qulayroq. Masalan, O‘zbekistonda so‘rovda qatnashgan barcha firmalarning atigi 6 foizi o‘z amaliyotida pora talab qilishi kerakligini ta’kidlagan, dunyoda bu ko‘rsatkich 17 foizni, Yevropa va Markaziy Osiyo mintaqasida esa 11 foizni tashkil etadi. Jamoatchilik fikrini o‘rganish natijalariga ko‘ra, "Ijtimoi fikr" markazi ba’zi joylarda korrupsiya va poraxo‘rlik darajasi yuqori darajada ekanligini aniqladi. Masalan, fuqarolar fikriga ko‘ra, 2018 yilda sog‘liqni saqlash va tibbiyot sohasi korrupsiya va poraxo‘rlikka ko‘proq moyil bo‘lgan - buni respondentlarning 43,7 foizi qayd etgan. Keyingi yo‘nalishlar ta’lim (39,4%) va soliq tizimi (12,2%). Xuddi shu markaz tomonidan o‘tkazilgan "Korrupsiyaga qarshi kurash" jamoatchilik fikrini o‘rganish markazida o‘tkazilgan so‘rov natijalariga ko‘ra, 2018 yilda sog‘liqni saqlash tizimi, ishga qabul qilish jarayoni va oliy va xalq ta’limi tizimi O‘zbekistondagi eng korrupsiyalashgan sohalar qatoriga kiritildi. Buning ortidan sudlar, prokuratura organlari, Ichki ishlar vazirligi, soliq organlari va sanitariya-epidemiologiya nazorati va nazorati organlari ish olib boradilar. Aniqlangan korrupsion huquqbuzarliklar davlat korxonalari va muassasalari, ichki ishlar organlari va banklar eng korrupsiyalashgan sohalar ekanligidan dalolat beradi. Ushbu joylarning aksariyati aholi tomonidan so‘rov davomida aniqlangan joylarga to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, mansabdor shaxslar tomonidan 2013 yildan 2017 yilgacha korrupsiyaga oid jinoyatlar sodir etish 43 foizga kamaydi, xususan, prokuratura organlari tomonidan 2015 yildan 2017 yilgacha turli korrupsion jinoyatlar uchun 14171 kishiga (2015 yil - 6853, 2016 yil - 4524, 2017 yil - 2794) qarshi 8572 ta jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan (2015 yil - 3778, 2016 yil - 2860, 2017 - 1934). Korrupsiyaning ijtimoiy taraqqiyotga ta’siri Korrupsiya har qanday mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Korrupsiyadan ko‘riladigan iqtisodiy zarar, birinchi navbatda, davlatning makroiqtisodiy siyosatini amalga oshirishga to‘siq bo‘lishi bilan bog‘liqdir. Boshqaruv tizimining quyi va o‘rta bo‘g‘inlaridagi korrupsiya natijasida markaziy hukumat mamlakat iqtisodiyotidagi real holat to‘g‘risida ishonchli axborot ola olmaydi va belgilangan maqsadlarga erishishni amalga oshira olmaydi. Korrupsiya davlat qarorlari sabablarini buzib ko‘rsatadi. Korrupsiyalashgan siyosatchi va amaldorlar davlat resurslarini nazorat kuchli bo‘lmagan va pora undirish imkoniyati yuqori bo‘lgan sohalarga yo‘naltirishga harakat qiladilar. Ular maktab darsliklarini nashr etish va o‘qituvchilarni maoshini oshirishni moliyalashtirishdan ko‘ra ishlab chiqarishni, masalan harbiy samolyotlarni ishlab chiqarish va boshqa yirik investitsion loyihalarni moliyalashtirishga moyildirlar. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha korrupsiya davlat xarajatlari tarkibiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi: korrupsiyalashgan hukumat ta’lim va sog‘liqni saqlashga korrupsiyalashmagan hukumatdan ko‘ra kamroq mablag‘ ajratadi. Korrupsiya iqtisodiy ta’sirining eng asosiy salbiy jihati tadbirkorlarning (ayniqsa, yulg‘ichlar oldida himoyasiz bo‘lgan kichik firmalarning) xarajatlari oshib ketishidir. Masalan, sobiq sotsialistik mamlakatlarda biznes rivojlanishidagi muammolar amaldorlar tadbirkorlarni pora berishga majburlashi bilan bog‘liqdir, bu poralarga qo‘shimcha soliqlar sifatida qaraladi (5.4.1-jadval). Tadbirkor halol bo‘lib, pora bermasa ham korrupsiyadan zarar ko‘radi, u injiq davlat amaldori bilan muloqotga ko‘p vaqt sarflashga majburdir. 5.4.1-jadval 1990 yillar oxirida sobiq sotsialistik mamlakatlarda poralar berilishining qaytai ilishi va hajmi
Va, nihoyat, korrupsiya va ish hujjatlarini rasmiylashtirishdagi byurokratik sansalorlik investitsiyalarga (ayniqsa, xorijiy investiyalarga) to‘siq bo‘ladi, natijada iqtisodiy o‘sish sekinlashadi. Masalan, 1990 yillarda amerikalik iqtisodchi Paolo Mauro tomonidan ishlab chiqilgan model hisoblanayotgan “byurokratiya samaradorligi indeksi”ning72 2,4 ballga o‘sishi mamlakatning iqtisodiy o‘sish sur’atlari taxminan 0,5 foizga pasayishiga olib keladi, degan xulosa qilish mumkin. Boshqa amerikalik iqtisodchi Shan-Chin Vayaning hisob-kitoblariga ko‘ra korrupsiya indeksining 1 ballga (10 ballik shkala bo‘yicha) o‘sishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar 0,9 foizga pasayishiga olib keladi. Korrupsiya indekslari sharhida korrupsiya darajasi bilan iqtisodiy rivojlanish darajasi o‘rtasida yaqqol salbiy korrelyatsiya (bog‘liqlik) mavjud emasligi ko‘rsatilgan, bu bog‘liqlik umumiy qonuniyat sifatida seziladi xolos. Korrupsiyaning ijtimoiy xususiyatga ega bo‘lgan salbiy natijalari nohaqlik bilan bog‘liqdir - firmalarning nohalol raqobati va fuqarolar daromadlarining asossiz qayta taqsimlanishi. Gap shundaki, katta porani samarali faoliyat yuritayotgan qonuniy firma bermaydi, balki jinoyatchilik bilan shug‘ullanuvchilar beradi. Natijada pora beruvchilar va oluvchilarning daromadlari oshib boradi, qonunlarga rioya qiladigan fuqarolarning daromadlari pasayib boradi. Soliqlarni yig‘ish tizimidagi korrupsiya juda xavflidir, boylarga soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga imkon berib soliq yukini daromadi kamroq bo‘lgan fuqarolar bo‘yniga qo‘yish imkonini beradi (qarang: 5.4.2-jadval). 5.4.2-jadval. Korrupsiyaning ijtimoiy taraqqiyotga ta’siri oqibatlari73
Korrupsiyalashgan tizimlar hech qachon fuqarolar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmagan, shu sababdan ular siyosiy jihatdan beqarordirlar. Korrupsiya to‘g‘risida munozaralarda uning salbiy oqibatlari bilan birga ijobiy oqibatlari ham bor, degan fikrlar mavjud. Korrupsiyaning ijobiylilik konsepsiyasi korrupsiyalashgan jamiyatda siyosatchilar va amaldor-byurokratlar nazoratsizlikni yuqori darajasiga erishishlarini hisobga olmayapti. Ular o‘z xohishlariga ko‘ra yo‘riqnomalar yaratishlari mumkin. Bunda korrupsiya samarali faoliyatga rag‘bat qilmasdan juda ko‘p yo‘riqnomalar ishlab chiqishga rag‘bat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, pora oluvchilar ataylab yangidan-yangi to‘siqlarni yaratib, qo‘shimcha to‘lov evaziga ushbu to‘siqlarni yengib o‘tishga yordam beradilar. Korrupsiyani ko‘r-ko‘rona madh etuvchilar poraxo‘rlik byurokratik hujjatlarni to‘plash va qayta ishlashga zarur bo‘lgan vaqtni qisqartirishini isbotlamoqchi bo‘ladilar. Lekin pora devonxona faoliyatini jadallashtirishi shart emas. Ma’lumki, Hindistonda yuqori bo‘g‘in davlat xizmatchilari quyidagi shartlarda pora oladilar: ular pora beruvchiga hujjatlarini tez qayta ishlanishiga va’da bermaydilar, lekin raqobatchi kompaniyalarning hujjatlarini rasmiylashtirish jarayonini sekinlashtirib beradilar. Korrupsiya iqtisodiyot rivojlanishini rag‘batlantiradi, degan mulohaza qonunchilik buzilishiga olib kelishi bilan xavflidir. O‘zbekistonda korrupsiya xavfi sohalari74. Davlat xizmatlarini ko‘rsatish. Boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarda bo‘lgani kabi, O‘zbekistonda ham davlat har doim ham aholiga zaruriy xizmatlarni, shu jumladan tibbiy va ta’lim xizmatlarini taqdim eta olmaydi. Shu munosabat bilan, shifoxonalarda, eng yaxshi maktablarda, institutlarda va hokazolarda cheklangan joylar uchun odamlar o‘rtasida raqobat mavjud bo‘lib, bu muassasalarda korrupsiya paydo bo‘ladi. Tibbiy va ta’lim xizmatlaridan tashqari, O‘zbekistonda davlat xizmatlarini taqdim etishning boshqa ko‘plab sohalarida ularning aholining mavjud ehtiyojlariga mos kelmasligi kuzatilmoqda. Xususan, bu suv, gaz, isitish, sug‘orish tizimlari, asfalt yo‘llar, ko‘priklar, parklar va o‘yin maydonchalari qurilishiga tegishli. Bu ushbu tuzilmalardagi korrupsiya darajasi boshqalarga nisbatan yuqori ekanligini ko‘rsatishi mumkin, chunki davlat mablag‘lari boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin yoki bunday xizmatlarning cheklanganligi sababli birinchi bo‘lib pora berganlar xizmat ko‘rsatishi mumkin. Iqtisodiy faoliyatni tartibga solish. Xo‘jalik faoliyati mexanizmlarini litsenziyalash va tartibga solish korxonalarga mansabdor shaxslarning imtiyozli rejimidan foydalanish imkoniyatini beradi. Natijada, ijarani davlat amaldorlari bilan bo‘lishishi mumkin, ular o‘z navbatida ijarani tashkil etish uchun litsenziya berish yoki savdo-sotiqni himoya qilishda to‘lovlarni oladilar. Bugungi kunda O‘zbekistonda 355 turdagi faoliyat turlari mavjud bo‘lib, ularni amalga oshirish uchun tegishli litsenziya talab etiladi. Bundan tashqari, faoliyatning 140 turi turli davlat organlari tomonidan taqdim etiladigan ruxsat beruvchi hujjatlar bilan tartibga solinadi. Shu bilan birga, Davlat xizmatlari markazida va Yagona interaktiv davlat xizmatlari portalida murojaat etuvchilar atigi 23 ta litsenziya va ruxsatnoma olish uchun murojaat qilishlari mumkin. Qolgan 475 litsenziya va ruxsatnomalarni olish uchun ular tegishli davlat tashkilotlariga murojaat qilishlari kerak, bu qo‘shimcha xarajatlar, mablag‘lar va vaqtni talab qiladi. "Buyuk Kelajak" mutaxassislari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, so‘rov o‘tkazilgan tadbirkorlarning 30 foizi litsenziyalar va ruxsatnomalarni ro‘yxatdan o‘tkazish ular duch kelgan 10 ta asosiy muammolardan biri ekanligini ko‘rsatdi. Davlat sektorida resurslardan foydalanish ustidan nazoratning yo‘qligi. Bugungi kunda davlat ulushi bo‘lgan korxonalarning umumiy soni 2819 tani tashkil etadi, shundan 2000 tasida davlat 50% dan ortiq ulushga ega. Qoida tariqasida, davlat korxonalarida, xususiy sektorda bo‘lgani kabi, xodimlarning korxona resurslaridan foydalanishi ustidan qattiq nazorat mavjud emas, bu esa korrupsiya va o‘g‘rilik uchun asos yaratadi. Eng ko‘p davlat korxonalari kommunal xizmat, qurilish va xizmat ko‘rsatish, ijtimoiy sohalar, turizm, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoatida joylashgan bo‘lib, bu sohalarda korrupsiya xavfi yuqori bo‘lishi mumkin. Iqtisodiyotning ko‘p tarmoqlari hukumatning alohida qarorlari bilan tartibga solinadi. Investitsiyalarning umumiy hajmida davlat investitsiyalarining yuqori ulushi saqlanib qolmoqda. Davlat 37 turdagi tovarlar va xizmatlar narxlarini tartibga soladi. Bugungi kunda xususiy sektorda 4 ishchi davlat sektorida 1 ishchiga to‘g‘ri keladi. Binobarin, rivojlanayotgan davlatlar sharoitida davlatning nazorat funksiyalarining katta qismi saqlanib qolishi korrupsiyaning kuchayishi bilan birga keladi. Korrupsiya bilan bog‘liq huquqbuzarliklar uchun javobgar bo‘lgan mansabdor shaxslar sonining statistikasi shuni ko‘rsatadiki, davlat muassasalari va korxonalar xodimlariga qarshi barcha da’volarning 71 foizi qo‘zg‘atilgan. Korrupsiyaga qarshi kurash yo‘llari Barcha mamlakatlarda korrupsiyaga qarshi u yoki bu darajada kurash olib boradi. Bu borada rivojlangan mamlakatlar tajribasi katta ahamiyatga egadir. Masalan, Fransiyada korrupsiyaga qarshi kurash dasturini 500 nafar kishidan ortiq shtat birligi yoki muayyan mulk oborotiga ega har qanday korxona yeki tashkilot joriy etishga majbur. Bu dastur sakkiz muhim unsur asosida tuzilishi kerak. Bular: Nafaqat korxona, balki uning tashqarisida ham xodimlarning man etilgan xulq-atvor ko‘rinishlarini namoyon etadigan, korrupsiya harakatlarining turli shakllari aniq belgilaydigan Xulq-atvor Kodeksi. Xulq-atvor Kodeksi buzilgan hollarda tashkilot/korxona xodimlarini javobgarlikka tortish imkonini beruvchi xulq-atvor sanksiyalarining qat’iy tartibi. Tashkilot yoki korxonaning xulq-atvor kodeksiga zid bo‘lgan xulq-atvor yoki vaziyat mavjudligi to‘g‘risida ma’lumot yig‘ishga yordam beruvchi xabarchi-xodim himoyasini kafolatlaydigan xabar qilishning ichki anonim ya’ni yashirin tizimi. Tashkilot yoki korxona faoliyati sohasiga bog‘liq holda, korrupsiya oid muhim xatarlarlarini aniqlab, tahlil qilib belgilaydigan muntazam yangilanib turadigan xatarlar kartografiyasi. Mijoz va ta’minotchilar, shuningdek, vositachilarning ehtimoliy korrupsiya xavflarini baholash amaliyotlari. Korrupsiya dalillarini yashirish uchun buxgalterlik kitobi, reyestr va hisob-kitob yozuvlaridan foydalanmaslik kafolatini ta’minlovchi ichki yoki tashqi buxgalterlik nazorati. Korrupsiya xavfiga uchrash ehtimoli yuqori bo‘lgan hamda mavqeyidan foydalanish xavfidan xoli bo‘lmagan rahbar va xodimlarni muntazam ravishda majburiy o‘qitish uchun o‘quv rejasi. Korrupsiyaga qarshi kurashish dasturining yuqorida sanab o‘tilgan chora-tadbirlar bo‘yicha ijrosini ichki nazorat va baholash tizimi. Korrupsiyaga qarshi kurashda faqatgina jazo choralarini qo‘llash samara keltirmasligini e’tiborga olish lozim. Fransiyada agar javobgar kompaniya yoki tashkilot Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi nazorati ostida belgilangan muddatda o‘z korrupsiyaga qarshi kurash dasturini ko‘rib chiqish va takomillashtirish majburiyatini olsa, jinoiy va ma’muriy sanksiyalarni cheklash imkoniyati mavjud. Bu mexanizm AQShda Foreign Corrupt Practice Act ga muvofiq va Buyuk Britaniyada Anti Bribery Act ga muvofiq allaqachon qo‘llanilayotgan mexanizmga o‘xshash bo‘lib, amaliyotda kutilgan ijobiy natijalarni bermoqda. Bank operatsiyalarida sarmoya yuvish ustidan nazorat mexanizmlari. Shunday qilib, Yevropada mijozning hisobiga yirik pul mablag‘lari ularning manbasini tasdiqlovchi hujjatsiz kelib tushganda, barcha bank va moliya muassasalari noqonuniy kapital yoki noqonuniy kapitalni yuvish bilan bog‘liq gumonlarini deklaratsiya qilishga majburdir. Albatta, qoidaga ko‘ra “puxta“ amaldorlar katta hajmda pora olayotganda uni soliq jannati deb ataladigan offshor hududidagi bank hisobiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘tkazishni afzal ko‘radi. Bu borada noqonuniy kapitalni yashirishning bunday joylari, “panama qog‘ozlari“ bilan bog‘liq shov-shuvli voqea isbotlaganidek, noqonuniy kapitalni maxfiy ravishda saqlashning mutlaq kafolati hisoblanmaydi. Ushbu ishda maxfiy hujjatlar oshkor bo‘lishi oqibatida, hujjatlar tergovchi- jurnalistlarning Xalqaro konsorsiumiga topshirilgan hamda jurnalistik tergov natijasida 12 nafar davlat va hukumat rahbarlari hamda 128 nafar yuqori darajadagi amaldorlarning bankdagi offshor hisoblari aniqlangan. Transparency International xalqaro tashkiloti tomonidan keyingi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlarda MDH davlatlari orasida Rossiya, Qozog‘iston, Gruziya, Ozarbayjon, Ukraina va Moldoviya davlatlarida korrupsiya darajasi yuqori ekanligi ko‘rsatiladi. Hozirgi paytda bu davlatlar tomonidan korrupsiyaga qarshi qator chora-chora- tadbirlar ko‘rilmoqda. Jumladan, bu davlatlar tomonidan korrupsiyaga qarshi kurash, uni oldini olishga qaratilgan bir qator normativ-huquqiy hujjatilar qabul qilingan. Misol uchun, Ukrainada «Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonun mavjud bo‘lib davlat boshlig‘i mazkur qonun normalarini hayotga joriy etilishi uchun jiddiy ahamiyat beradi. Ukraina Prezidenti 1997 yil 10 apreldagi 319-sonli farmoni bilan Korrupsiyaga qarshi kurash milliy dasturi tasdiqlangan. Ukrainaning «Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi Qonuni 9-moddasida mansabdor shaxslarning daromadlari, qimmatli qog‘ozlari, ko‘chmas mulk va boshqa qimmatbaho buyumlari, shuningdek bankdagi omonatlari to‘g‘risida rasmiy nashrlarda ma’lumotlar berib borilishi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasida ham korrupsiyaga qarshi kurash borasida qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasida Iqtisodiy jinoyatchilik va korrupsiyaga qarshi kurash boshqarmasi faoliyat yuritayapti. 2001 yilda Bosh prokuratura huzurida Soliqqa oid jinoyatlarga qarshi kurash Departamenti tashkil etildi, 2002 yilda departament Soliq va valyutaga oid jinoyatlarga qarshi kurash Departamenti etib qayta tashkil etildi. 2017 yil 3 yanvarda O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilingan. O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: qonuniylik; fuqarolar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining ustuvorligi; ochiqlik va shaffoflik; tizimlilik; davlat va fuqarolik j amiyatining hamkorligi; korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar ustuvorligi; j avobgarlikning muqarrarligi75. Korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish, jamiyatda korrupsiyaga nisbatan murosasiz munosabatni shakllantirish; davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish; korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga chek qo‘yish, ularning oqibatlarini, ularga imkon beruvchi sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash6. Davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: davlat organlari faoliyatining ochiqligini va ularning hisobdorligini ta’minlash, davlat boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish, davlat organlarining, ular mansabdor shaxslarining va boshqa xodimlarining o‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi yuzasidan mas’uliyatini kuchaytirish; korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida davlat organlarining faoliyati ustidan parlament va jamoatchilik nazoratini amalga oshirish; davlat organlarining va ular xodimlarining faoliyatida korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslik; davlat organlarining mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari tomonidan o‘z mansab yoki xizmat majburiyatlarining bajarilishi samaradorligi mezonlarini, standartlarini va uning sifatini baholash tizimlarini joriy etish; davlat organlari xodimlarining kasbiy hamda xizmatdan tashqari faoliyatdagi odob-ahloqining yagona prinsiplari va qoidalarini belgilovchi odob-ahloq qoidalarini samarali amalga oshirish; davlat organlari xodimlari manfaatlarining to‘qnashuvini hal qilishning tashkiliy-huquqiy asoslarini takomillashtirish, ularga rioya etilishi yuzasidan monitoring o‘tkazilishini ta’minlash; davlat organlari xodimlarining huquqiy maqomini belgilash, xizmatni o‘tashning shaffof tartibini o‘rnatish, shaxsiy va kasbiy sifatlar, ochiqlik, beg‘arazlik, adolatlilik va xolislik prinsiplari asosida tanlov bo‘yicha saralash hamda xizmatda ko‘tarilish tizimini joriy etish; davlat organlari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etilishi, murojaatlarning to‘liq, xolisona va o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishi, ular tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning buzilgan huquqlari, erkinliklarini tiklash hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha o‘z vakolatlari doirasida choralar ko‘rilishi ustidan nazoratni ta’minlash; davlat organlari faoliyatida korrupsiyaning oldini olishga doir tadbirlarning amalga oshirilishi yuzasidan ushbu organlar tomonidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar samaradorligini baholagan holda muntazam ravishda monitoring o‘tkazish; normativ-huquqiy hujjatlarning va ular loyihalarining korrupsiyaga qarshi ekspertizasini tashkil etish; davlat organlarining mansabdor shaxslari va boshqa xodimlarining samarali ijtimoiy himoya qilinishini, moddiy ta’minot olishini va rag‘batlantirilishini ta’minlash. Qonun hujjatlarida davlat boshqaruvi sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir boshqa chora-tadbirlar ham nazarda tutilishi mumkin. Davlat organlarining va o‘zga tashkilotlarning mansabdor shaxslari hamda boshqa xodimlari qonun hujjatlariga rioya etishi, o‘z mansab yoki xizmat majburiyatlarini beg‘arazlik bilan, xolisona, vijdonan, odob-ahloq qoidalariga rioya etgan holda bajarishi hamda korrupsiyaga oid biror-bir huquqbuzarlikni sodir etishdan yoki bunday huquqbuzarliklarni sodir etish uchun shart-sharoitlar yaratadigan boshqa har qanday harakatlardan o‘zini tiyishi shart77. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va tadbirkorlik sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlar quyidagilardan iborat: ma’muriy va byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish, ro‘yxatga olish, ruxsat etish va litsenziyaga doir tartib-taomillarni soddalashtirish hamda ularning tezkorligini oshirish; davlat organlarining nazorat-tekshiruv vazifalarini maqbullashtirish, tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatini tekshirish tizimini takomillashtirish, ularning faoliyatiga qonunga xilof ravishda aralashishga yo‘l qo‘ymaslik; davlat organlari va tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning masofaviy shakllarini keng joriy etish; tadbirkorlik faoliyatini olib borish uchun teng shart-sharoitlar yaratish va insofsiz raqobatga yo‘l qo‘ymaslik; davlat xaridlarining samarali huquqiy mexanizmlarini joriy etish, davlat xaridlarini joylashtirishda oshkoralik, shaffoflikni ta’minlash hamda raqobat muhitini qo‘llab-quvvatlash; ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, kommunal xizmat ko‘rsatish sohasida va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning boshqa sohalarida aholi uchun adolatli shart-sharoitlarni hamda teng imkoniyatlarni yaratish, korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslik; nodavlat tashkilotlarda korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali mexanizmlarini joriy etish. O‘zbekistonlik olimlar va amaliyotchilarning tadqiqotlarida78 ko‘rsatilishicha korrupsiyani yo‘q qilish uchun avvalambor davlatning iqtisodiyotga keraksiz aralashuvini kamaytirishga, davlat muassasalarida ishchilar sonini optimallashtirishga yo‘naltirilgan bosqichma-bosqich chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan strategiyani ishlab chiqish kerak, bu esa keyinchalik ushbu tashkilotlarda ish haqining oshishiga olib keladi. Kelgusida quyidagi yo‘nalishlarda Korrupsiyaga barham berishda kompleks yondashuv bo‘yicha samarali choralar ko‘rish maqsadga muvofiqdir. Malakali ishchilarni tanlash. Bilim darajasi va korrupsiya o‘rtasida yaqin bog‘liqlik mavjud. Ko‘proq malakali ishchilar pora olish ehtimoli kamroq. Bunday sharoitda xodimlarni o‘z bilimlari asosida yollashga yondashuv korrupsiyaga qarshi kurashda samarali vosita bo‘lishi mumkin. Shuning uchun davlat xizmatiga kirishga da’vogarlarga nisbatan yagona talablarni ishlab chiqish va ochiq tanlov imtihonlari tizimini joriy etish zarur. Masalan, Janubiy Koreyada hukumat vaqti-vaqti bilan davlat xizmatchilarini tekshiradi. Davlat xizmatchisining 5-darajasiga imtihon uch bosqichdan iborat. Birinchi qadam nomzodlarning umumiy bilimlarini sinab ko‘rishdir. Imtihonning ushbu bosqichining predmetlari huquq, tarix, chet tili va boshqalar. Ikkinchi bosqich nomzodlarning kasbiy bilimlarini sinab ko‘rishdir. Har bir professional guruh turli mavzularni topshirishi talab qilinadi, ammo iqtisodiyot va huquq umumiy fanlardir. Uchinchi bosqichda nomzodning shaxsiy xususiyatlarini tekshirish uchun suhbat o‘tkaziladi. Xodimlarning motivatsiyasi (ish haqi). Nafaqat iqtisodiy nazariya, balki amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ish haqi darajasi korrupsiya sxemalarida ishtirok etishning afzalliklari bilan taqqoslanadigan, qo‘lga tushish xavfini hisobga olmaganda, korrupsiyaning oldini oluvchi asosiy omil hisoblanadi. Shuni hisobga olgan holda, davlat xizmatchilariga xususiy sektor bilan raqobatdosh ish haqi taklif qilinishi kerak. Shuningdek, davlat xizmatchilarining ish faoliyatini baholash tizimi va yuqori lavozimdagi ishchilarga ularning faoliyati samaradorligiga qarab maosh to‘lash tizimini joriy etish zarur. Jazo (obro‘si, jarimalar). Korrupsiya sxemalarida ishtirok etish xarajatlarining kamligi sababli, korrupsiya faolligi o‘smoqda. Korrupsiya uchun javobgarlikni kuchaytirishga qaratilgan chora- tadbirlar korrupsiyani yengishda alohida rol o‘ynashi mumkin, chunki ko‘p hollarda xodim uchun korrupsiya xarajatlari foydadan oshadi. Monitoring (audit va identifikatsiya). Ko‘pgina davlatlar «pora berish» orqali korrupsiyaga qarshi kurashda audit rolini kuchaytirish zarurligini tan olishadi. Buxgalterlar va auditorlarning global korrupsiyaga qarshi strategiyaga qo‘shadigan hissasini muhokama qilish uchun Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi "Buxgalteriya ishi va korrupsiyaga qarshi kurashish" ma’ruzasini e’lon qildi. Yevropa Kengashining korrupsiyaga oid jinoyat huquqi to‘g‘risidagi konvensiyasi, davlatlarni har qanday hukumat amaldorlariga biron-bir shaxsga va’da berish, taklif qilish yoki biron- bir ortiqcha imtiyoz berish uchun jinoiy javobgarlikka olib keladigan milliy qonunlarni qabul qilishga chaqiradi. Bunday jinoyat, shuningdek, buxgalteriya hisobi va hisobot berish tartibini qo‘llagan holda davlat xizmatchilarining poraxo‘rligi bilan bog‘liq xatti- harakatlar to‘g‘risida qasddan noto‘g‘ri taqdim etilganlik sifatida ko‘rib chiqilishi kerak. Texnologiyalar (elektron hukumat, jamoat nazorati). "Elektron hukumat" ning to‘laqonli ishlashi davlat xaridlarining aksariyat qismini va aholi, biznes va davlat o‘rtasidagi munosabatlarning butun tizimini shaffof qilish imkonini beradi va bu tarmoqning hajmini sezilarli darajada kamaytiradi. Ikkinchisi biznesni rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, Singapurda ko‘plab zarur xizmatlarni, masalan, pasport va tug‘ilganlik haqidagi guvohnomani uyda zarur shakllarni to‘ldirib, tegishli organlarga elektron pochta orqali yuborish orqali olishingiz mumkin. Hukumat bunday xizmatlarni Internet orqali taqdim etishi odatiy hol sifatida qabul qilinadi. Shuni ta’kidlash kerakki, agar siz ushbu xizmatlarni olish uchun muassasaga shaxsan tashrif buyurgan bo‘lsangiz, u holda ushbu shaxsga muassasaga alohida ehtiyojsiz kelganlik uchun jarima solinadi. Qonun hujjatlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va tadbirkorlik sohasida korrupsiyaning oldini olishga doir boshqa chora-tadbirlar ham nazarda tutilishi mumkin79. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Oliy Majlisga 2020 yil 24 yanvarda qilgan murojaatnomasida “To‘rtinchidan, afsuski, jamiyatimizda korrupsiya illati o‘zining turli ko‘rinishlari bilan taraqqiyotimizga g‘ov bo‘lmoqda. Bu yovuz baloning oldini olmasak, haqiqiy ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaratib bo‘lmaydi, umuman, jamiyatning birorta tarmog‘i rivojlanmaydi. Tadbirkorlar hanuzgacha yer ajratish, kadastr, qurilish, litsenziya, bojxona, bank, davlat xaridlari kabi sohalarda korrupsiyaga duch kelayotganini Prezident nomiga kelib tushayotgan ko‘plab murojaatlar ham, matbuot va ijtimoiy tarmoqlardagi chiqishlar ham yaqqol ko‘rsatib turibdi. Korrupsiyaga qarshi kurashishda aholining barcha qatlamlari, eng yaxshi mutaxassislar jalb qilinmas ekan, jamiyatimizning barcha a’zolari, ta’bir joiz bo‘lsa, “halollik vaksinasi” bilan emlanmas ekan, o‘z oldimizga qo‘ygan yuksak marralarga erisha olmaymiz. Biz korrupsiyaning oqibatlari bilan kurashishdan uning barvaqt oldini olishga o‘tishimiz kerak”,-deb ta’kidlagan. Korrupsiyaga qarshi kurashish endilikda quyidagilar belgilangan: boshqaruv tizimi sifatini oshirishda “Xalq davlat organlariga emas, balki davlat organlari xalqqa xizmat qilishi kerak” degan asosiy tamoyilni amalda to‘liq ta’minlash; raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish, “Raqamli O‘zbekiston - 2030” dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish; aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirish; davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarida korrupsiyaning oldini olishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish; biznes muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlarning huquqlarini samarali himoya qilish mexanizmini rivojlantirish; parlament va Prezidentga hisob beradigan, korrupsiyaga qarshi kurashishga mas’ul bo‘ladigan alohida organ tashkil etish va uning faoliyatini kuchaytirish; korrupsiyaga oid huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun javobgarlikning muqarrarligi prinsipini ta’minlash. Nazorat savollari Korrupsiya nima va uning namoyon bo‘lish shakllari nimalardan iborat? Korrupsiyaning vujudga kelish sabablari nimalardan iborat? Korrupsiya turlarini izohlab bering. Korrupsiya qanday o‘lchanadi? Nima uchun rivojlanayotgan, rivojlanishi orqada qolgan mam lakatlarda korrupsiya darajasi yuqori? Korrupsiyaga qarshi kurashishning qanday usullarini bilasiz? O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi qanday choralar ko‘rilmoqda? Davlat boshqaruvi tizimida korrupsiyaning oldini olish chora- tadbirlari nimalardan iborat? Ijtimoiy-iqtisodiy va tadbirkorlik sohalarida korrupsiyaning oldini olish uchun qanday chora-tadbirlar amalga oshiriladi? O‘zbekistonda istiqbolda korrupsiyaga qarshi qanday chora tadbirlar amalga oshirilishi belgilangan? 7 - mavzu. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlash Soliqlarning yigiluvchanligi. Soliqlarni to‘lashdan bosh tortish. Soliqlarni to‘lashlashdan buyin tovlash. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlashning mohiyati va sabablari. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlashning salbiy oqibatlari. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlashning asosiy turlari. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlashda qo‘llaniladigan usullar. Soliqlarni to‘lashdan bosh tortish va buyin tovlashning oldini olish. Soliqlarni to‘lashdan buyin tovlashga qarshi kurash yo‘llari va usullari. O‘zbekistonda Soliqlarni to‘lashdan bosh tortish va buyin tovlashga qarshi kurash yo‘llari. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash ko‘pchilik xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni faoliyat yuritish normasiga aylandi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash qoidalar va qoidalarga rioya qilish bilan amalga oshiriladi, shu bilan birga soliq qonunchiligidagi har qanday bo‘shliqlarni topib, bunday kamchiliklardan foydalanadi. O‘zbekiston soliq qonunchiligida “soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash - soliq olinadigan foydani (daromadni) yoki soliq solinadigan boshqa ob’ektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko‘rsatish, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan boshqa tarzda qasddan bo‘yin tovlash, shuningdek, daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya taqdim etmaslik yoki unga atayin noto‘g‘ri ma’lumotlarni kiritish” tushunchasidan foydalaniladi. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash bilan samarali kurashish uchun, birinchi navbatda, nega ko‘pchilik soliq to‘lovchilar uni to‘lashdan bo‘yin tovlashni tanlashlari sababini aniqlab olish muhimdir. O‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra soliqlar har bir fuqaroga beriladigan ijtimoiy boyliklar evaziga ixtiyoriy to‘lovlardir. Ammo amaliyotda masalaning bunday hal etilishiga bir necha sabablar to‘sqinlik qiladi. Birinchidan, “biletsiz” muammosi yuzaga keladi. Ba’zi individlar soliqlarni to‘lashdan bosh tortish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar, bunga sabab ko‘pgina soliq to‘lovchilar fonida ularning bunday faoliyati sezilmaydi, va taqdim etiladigan ijtimoiy boyliklar hajmiga ham ta’sir ko‘rsatmaydi, degan hayol bo‘ladi. Ikkinchidan, texnik sabablarga ko‘ra katta guruhlarda hamjihatlik bilan qaror qabul qilishning iloji yo‘qdir. Ko‘pchilikka bo‘ysunish qoidasi esa soliq diskriminatsiyasi uchun ob’ektiv shart-sharoit yaratadi va jabr ko‘rgan soliq to‘lovchilarni ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda ishtirok etishda ijtimoiy adolat va iqtisodiy samara nuqtai nazaridan bo‘yin tovlashga unday di. O‘tish iqtisodiyotlarida ushbu holat demokratik institutlarni samarasizligi, mulk va shartnoma himoyasi bo‘shligi, korrupsiya, fiskal siyosatning tor guruhlar manfaatlaridan kelib chiqib olib borilishi, tadbirkorlik faoliyatini noadekvat, ya’ni nomuvofiq tartibga solish, biznes uchun qulay muhitning yetarli emasligi kabilar bilan chuqurlashadi. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga soliq qonunchiligining zaifligi, undagi kamchiliklar hamda nazoratning sustligi bilan ham izohlanadi. Mamlakatda tadbirkorlar uchun soliq yukining og‘irligi, soliqlar miqdorining haddan tashqari ko‘pligi, soliq stavkalarining yuqoriligi, uni hisoblash usullarining murakkabligi soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga turtki beradigan sabablar hisoblanadi (6.1.1-rasm). Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash asosan tadbirkor va biznes bilan shug‘ullanuvchi shaxslarning ma’naviyati, insoniy xususiyatlariga bog‘liq. Tadbirkor yoki jismoniy shaxs noqonuniy yoki noxolis xatti-harakatlar bilan ham faqat boylik to‘plashni, qo‘shimcha daromad olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa, u har qanday sharoitda ham qonunchilikdagi bo‘shliqlarni izlab topib, undan foydalangan holda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli-tuman usullarini o‘ylab topib, ularni qo‘llashga intiladi. Shu sababdan ushbu sharoitlarda soliq to‘lovchilar tabiiy munosabati opportunistik xususiyatga ega bo‘ladi, bunda ular soliqlarni jazo sifatida qabul qiladilar va ijtimoiy boyliklarni moliyalashtirishda qatnashishni minimallashtiradilar. Tadbirkorlar davlatning soliqlardan oladigan foydasi yoki uni to‘lanmasligidan ko‘riladigan zarari to‘g‘risidagi mavhum taqqoslashlardan emas, balki risklar borasidagi muayyan masalalarga amal qiladilar: soliq summasi uni to‘lamaslik evaziga solinadigan sanksiyalardan qanchalik kattaligini taqqoslaydi. Agar to‘lamaslik uchun jazo og‘ir emas, buni aniqlash ehtimoli juda past bo‘lsa, ko‘pchilik tadbirkorlar soliq to‘lashdan qochish yoki soliq qonunchiligi va soliq undirish texnikasidagi kamchiliklardan foydalanib, soliqlarni minimallashtirishga harakat qiladilar. Shunday qilib, qonunchilikdagi kamchiliklar, uni buzish jazosiz qolishi va nazoratning sustligi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga imkoniyat yaratadi. Yuqori soliq stavkalari to‘g‘risidagi keng tarqalgan bahonalar esa asossizdir. Ammo soliqqa tortishning yuqori chegarasi mavjud bo‘lib, soliq stavkasi o‘sha darajadan oshib ketsa, iqtisodiy faoliyat sustlashib boradi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovdashning sabablarini tahlil etishda ikki xil yondashuvdan foydalanish zarur: soliqlarni “yangi boylar” tomonidan to‘lanmasligi va soliqlarni sobiq ittifoq korxonalari direktorlari tomonidan to‘lanmasligi. “Yangi boylar” islohotlardan dastlabki davrdagi yarim jinoiy kooperativ harakatda faoliyat yuritgan tadbirkorlar bo‘lib, psixologik sabablarga ko‘ra soliq to‘lashni xohlamaydilar. Ular hech qachon davlatga hech narsa to‘lamaganlar, bunga ularning jinoiy falsafasi va tadbirkorlik fe’l- atvori yo‘l qo‘ymaydi. Ular qonunchilikka rioya qiladigan fuqarolarga ongli ravishda aylanishlari uchun ma’lum bir davr kerak, hech bo‘lmaganda davlatdan o‘z mulki himoyalanishini talab qilish huquqiga ega bo‘lish uchun. Davlat, soliq nazoratini ham hisobga olgan holda, qanchalik tez kuchaysa, ularning psixologik yetilishi shunchalik tez amalga oshadi. Sobiq ittifoq korxonalari direktorlari va rahbarlari soliq to‘lamaslik tajribasini tez o‘zlashtirib oldilar. Lekin ularda soliq to‘lamaslikka boshqa asoslar bor edi. Masalan, harbiy sanoat kompleksi korxonalari davlat buyurtmalari keskin pasayganligi sababli mablag‘lar yetishmasligidan jabr ko‘radilar, ko‘pchilik hollarda esa ishlab chiqarishni raqobatbardosh, bozor va aholi uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tkazish qobiliyati yo‘qligidan jabrlanadilar. Ko‘pchilik boshqaruvchilar o‘z korxonalarining aktivlarini talon taroj qilishadi. Shunday ekan ulardan ishlab chiqarish hajmini kengaytirishni va soliqqa tortish bazasini ko‘paytirishni kutish noto‘g‘ri bo‘ladi. Bu hol ularning o‘zlari korxonaning egasiga aylanganlaridagina o‘zgarishi mumkin. Tabiiy monopoliyalar alohida xususiyatga egadirlar, ular davlatga kelishgan holda soliq to‘laydilar yoki to‘lamaydilar. Buni quyidagicha tushunish kerak - faqatgina ular davlatga to‘lashlari kerak emas, balki davlat ham ularga to‘lashi kerak (davlat muassasalariga issiqlik va elektr energiyasini yetkazish, hukumat qarorlariga binoan ko‘rsatilayotgan transport xizmatlari evaziga). Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida soliqlarni yig‘ish va natijada soliqlar tushumi kamayadi, davlat budjetiga mablag‘ kelib tushishi kamayishi hisobiga ijtimoiy soha yetarli darajada moliyalashtirilmaydi; halol raqobat qoidalari buziladi; soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarning daromadlari ko‘payib boradi; korrupsiya o‘sadi; soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash evaziga to‘plangan kapital shaxsiy maqsadlar, xufyonaviy faoliyatga yo‘naltiriladi yoki xorijga olib chiqib ketiladi Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida milliy iqtisodiyot rivojlanishi susayadi, ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlar uchun mablag‘lar ajratish kamayadi, aholi turmush darajasining o‘sishi sekinlashadi. 6.2.Soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy turlari Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash - yuridik yoki jismoniy shaxsning faol harakatlari evaziga o‘zini u yoki bu soliqni turini to‘lovchilari qatoridan chiqarib (ya’ni, shu soliqni to‘lamasdan) o‘z soliq majburiyatlarini minimallashtirish shaklidir. Soliqlardan bo‘yin tovlashga misollar sifatida soliq imtiyozlarini olish maqsadida sun’iy bitimlar tuzish, soliq stavkalarini pasaytirish uchun biznes tuzilmalari shakllarini o‘zgartirish, soliq imtiyozlarini taklif etadigan mamlakatlarga yoki offshor zonalarda korxonalar tashkil va boshqalarni ko‘rsatish mumkin (qarang:6.2.1-rasm). Korxona va fuqarolarning faoliyatini qonuniyligidan kelib chiqib, soliqlarni aylanib o‘tish usullarini ikki guruhga ajratish mumkin: qonuniy va noqonuniy. Qonuniy faoliyatga soliq to‘lovlaridan rasmiy ozod bo‘lish strategiyasi kiradi. Noqonuniy faoliyatga - noqonuniy faoliyat va qonuniy faoliyatni yashirish kiradi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash turli sxemalarga ega spetsifik modellarni tuzishni taqazo etadi. Ular uchta asosiy strategiyaga tayanadi (6.2.2-rasm ) Ikkinchi strategiya - soliq to‘lovlaridan ozod etish - uchta turli sxema bo‘yicha oshiriladi. Soliq solishning imtiyozli tartiblaridan foydalanish yoki soliq to‘lovlaridan ozod bo‘lishni (offshor zonalarda ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar), yoki rasmiy imtiyozlarni taqdim etilishini (masalan, nogironlar band bo‘lgan korxonalar) nazarda tutadi.
Soliq to‘lovlaridan qutulish vositasi sifatida sun’iy to‘lamasliklar yoki soliqlar to‘lovini to‘xtatib turishlarni keltirish mumkin. Ular quyidagi “ob’ektiv sharoitlarga” murojaat qiladilar - hamkorlar tomonidan majburiyatlarga rioya qilmaslik, hisob raqamida mablag‘lar bo‘lmasligi. Bu nuqtai nazardan tadbirkorlik strategiyasining muhim qismi pul mablag‘larini hisob raqamida to‘xtab qolmasdan, doimo harakatda bo‘lishida mujassamlashgandir. Aks holda, ushbu mablag‘lar soliqlar bo‘yicha qarzlarni qoplash uchun undiriladi. Uchinchi strategiya eng keng tarqalganidir. U qonuniy faoliyat natijalarini yashirish sxemasiga asoslanadi. Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|