1-Modul. Oila psixologiyasi faniga kirish
Yüklə 0,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Bu o‘rinda haqli ravishda: «Bu fan bizga nima beradi? Nega yendi aynan hozirga kelib bizni oilaviy hayotga tayyorlash zarur bo‘lib qoldi? Axir ota- bobolarimiz bunday kurslarni o‘qimay ham tinch-totuv, ahil-inoq, baxtli hayot kechirishgan-ku? Aksincha, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash borasida qanchalik ko‘p gapirilib, yozilib, maxsus tadbirlar tashkil qilinayotgan bir paytda ham nizoli oilalar, ajralishlar miqdori ortsa ortayaptiki, kamaymayaptiku?» - kabi savollar ro‘yxatini cheksiz davom ettiraverish mumkin. Ularning har birini yuzaga kelishiga to‘liq asos bor. Xo‘sh, qanday zarurat hozirgi vaqtda yoshlarimizni oilaviy hayotga tayyorlash va ularga «Oila psixologiyasi» fanini o‘qitilishi zarurligini taqozo qiladi? Ma‘lumki, insoniyat jamiyati taraqqiy yetib borgan sari odamlarning o‘zlari ham, ularning bir-birlari bilan bo‘ladigan munosabatlari ham, ayniqsa shaxslararo munosabatlar orasida yeng samimiy, yeng yaqin bo‘lgan oilaviy munosabatlar ham takomillashib, o‘ziga xos tarzda murakkablashib boradi. Sababi: hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish munosabatlari, vositalari taraqqiyoti, qishloq xo‘jaligi, sanoat ishlab chiqarishi, umuman xalq xo‘jaligining barcha jabhalarida yangi texnologiya, texnik jarayonlarning jadal joriy yetilishi bevosita shu jarayonlarning yaratuvchisi, ishtirokchisi bo‘lgan inson omiliga, inson shaxsiga ham o‘ziga xos, yangicha talablar qo‘ymoqda. Ishlab chiqarish munosabatlari, jamiyat taraqqiyoti bir tomondan, odamlarning o‘zlarida ro‘y berayotgan ijtimoiy-psixologik, fiziologik va boshka o‘zgarishlar odamlarning o‘zaro muloqot munosabatlari doirasini ma‘lum darajada chegaralanib qolishiga, ularda o‘tmishdoshlarimizda kuzatiladigan tabiiylikni ma‘lum darajada buzilishiga va oqibatda inson ruhiyatida mumkin qadar hissiy, yemotsional zo‘riqishlarning yuzaga kelishga asos bo‘lmokda. Bularning ta‘siri oilaviy hayot va undagi psixologik iqlimda xam o‘z ifodasini topadi. Yoshlarimizda bu masala bo‘yicha aniqroq tasavvur hosil qilish uchun, bundan 90-100 yillar oldingi ularning tengdoshlari, ya‘ni o‘tib borayotgan asrimiz boshidagi va bugungi kunlarimizdagi 15-16 yoshli yigit-qizlar o‘rtasidagi tafovutlarni solishtirib o‘tamiz. Maxsus adabiyotlarda yozilishi va o‘tqazilgan tadqiqotlar natijalarida kuzatilishicha, so‘nggi 100 yil ichida odamlarda kuzatiladigan akseleratsiya jarayoniga ko‘ra ularning jinsiy, fiziologik balog‘atga etishi 2-3 yilga ilgarilab ketgan. Bundan 100 yilcha oldin yoshlarning jinsiy balog‘atga etish davri 15-16 yoshga to‘g‘ri kelgan, hozir yesa bu holat o‘rtacha 12-13 yoshlarga to‘g‘ri keladi. Endi shu yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlik jihatlarini ko‘rib chiqamiz. Ilgarigi tengdoshlaringiz 15-16 yoshlarida oilaviy hayotga etuklik talablaridan biri bo‘lmish jinsiy etuklikka, balog‘atga etar yekanlar, ular aksariyat xollarda shu yoshga kelib o‘sha davrlar uchun xos va lozim bo‘lgan, unchalik murakkab bo‘lmagan dehkonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik sir-asrorlaridan deyarli boxabar bo‘lganlar (chunki u vaktlarda bolalarni odatda, 13-14 yoshidan shogirdlikka berishgan), o‘sha davrdagi ishlab chiqarish munosabatlari va texnologik jarayonlar ulardan maxsus yoki oliy ma‘lumot talab qilmagan, 3-4 yil ustoz ko‘rgan shogird 16-17 yoshida o‘zi mustakil ish yurita oladigan ustaga, o‘z ishini amallab keta oladigan mutaxassisga aylangan. Mabodo, u shu vaqtda oila quradigandek bo‘lsa, o‘z hunari orqali mehnat qilib o‘zini va oila a‘zolarini iqtisodiy jihatdan ta‘minlay olishi mumkin bo‘lgan. Bundan tashqari, u vaqtlardagi 18-20 yoshli yigit mahalla-kuyda, jamoatchilik orasida ma‘lum darajada ijtimoiy etuk shaxs sifatida qabul kilingan, turli tadbir va marosimlarda etuk, uning hakli ishtirokchisi sifatida qatnashishi mumkin bo‘lgan, ya‘ni uning ijtimoiy jihatdan balog‘atga etganligi jamoatchilik tomonidan qabul qilingan. Bu jarayon shaxsning oldiga oila va jamiyat oldida o‘ziga xos mas‘uliyat yuklagan, mas‘uliyatni his qilish yesa uning psixologik etukligi alomatlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan. Endi shu xususiyatlarni bugungi kun yoshlarida ko‘rib chiqaylik. Ular 12-13 yoshlarda jinsiy (fiziologik) yetuklikka yerishadilar (bu hakda keyinroq to‘xtalib o‘tamiz), biroq ular biror bir kasb-hunar yegasi bo‘lib, mustaqil ishlab, o‘zini va oilasini iqtisodiy jihatdan ta‘minlay oladigan bo‘lishi uchun, avvalo maktabni bitirishi, so‘ng u yoki bu kasb-hunar kolleji yoki akademik litseyda o‘qib, biror-bir kasbni yegallashi kerak. Buning uchun 9 yil maktabda, 3 yil kollej yoki litseyda o‘kishi zarur bo‘ladi. 12 yillik barcha uchun majburiy ta‘limdan so‘ng yoshlarimizning ma‘lum bir qismi o‘qishni oliy o‘quv yurtlarida davom yettiradi. Bundan ko‘rinib turibdiki, yoshlarimizning iqtisodiy mustaqillikka yerishishlari ularning ma‘lum qismi uchun 20-21, boshqalari uchun 23-25 yoshga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari odamlarning turmush tarzi rivojlanishi bilan birga oilalarining kundalik hayoti o‘zgarib, kiyinishga, maishiy buyumlarga, moddiy farovonlik darajasiga bo‘lgan yehtiyoji ham ortib boradi. Jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi shaxsni madaniy takomillashuviga, u yesa shaxslarni bir-birlariga qo‘yadigan talablari oshishiga va shaxslararo munosabatni noziklashuviga olib keladi. Fikrimizning dalili sifatida bir faktni keltirishimiz mumkin. Ajralish foizi oliy ma‘lumotlilar ichida umumiy o‘rta ma‘lumotlilarga nisbatan yuqoriroqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yuqori saviyada bo‘lmagan jamiyatning oila a‘zolari o‘z oilaviy yumushlarining aksariyatini qo‘lda bajaradilar. Bunda oilaning barcha a‘zolari va birinchi navbatda farzandlar mumkin qadar ko‘proq jalb kilinadi. Oila ishlarini bajarishdagi umumiy faoliyat yoshlarda ma‘lum malakalarni, shu jumladan oiladagi tegishli rollarni bajarishni, oilada bir-birlari bilan kanday muloqotda bo‘lish malakalarini, oilada har bir shaxsning ierarxik mavqeiga ko‘ra o‘z huquq va vazifalarini aniqlab olishiga imkon beradi. Moddiy ta‘minot, yuqori madaniy saviya yesa oilada shaxsning shaxsga qo‘ygan talabini yanada kuchaytiradi. Oila a‘zolarining o‘zaro muloqotda bo‘lish vaqti miqdorini qisqartiradi. Bu yesa ko‘pgina yoshlar uchun ota-ona oilasi shaxsiy oilasiga namuna vazifasini bajara olmasligiga olib keladi. Shulardan ko‘rinib turibdiki, bundan 100 yillar oldingi yoshlar 16-18 yoshida oila qurishsalar, ular shu vaqtga kelib oilaviy hayot uchun, muvaffaqiyatli turmush kechirib ketishlari uchun zarur bo‘lgan etuklik darajalarining barchasiga yerishganlar, bu yesa ularning oilaviy hayotlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolarning bartaraf yetilishiga asos bo‘lib xizmat qilgan. Bugungi yoshlarimiz esa yuqorida bayon yetilganidek, 12-13 yoshlarida jinsiy balog‘atga etadilar va aksariyat hollarda oradan 7-8 yil o‘tgandan so‘ng, ya‘ni qizlar 19-20 yoshda, yigitlar yesa 21-22 yoshda oila quradilar. Bu vaqtda yesa ular na iqtisodiy jihatdan, na ijtimoiy jihatdan va na psixologik jihatdan oilaviy hayotga tayyor bo‘ladilar. Bunday holatlar shubhasiz, ularning oilaviy hayotlarida oldingi tengdoshlari hayotida kuzatilmagan muammolarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, jamiyat taraqqiyotining bugungi holati hozirgi zamon oilasi oldiga o‘ziga xos yangi ijtimoiy funktsiyalarni ham yuklaydiki, bularning barchasi hozirgi yoshlarimizni oilaviy hayotga maxsus tayyorlash masalasini yeng dolzarb masalalardan biri bo‘lishini taqozo qilmoqda. Shuning uchun ham so‘nggi 15-20 yil davomida dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida, bizning respublikamizda yesa mustaqillikka yerishganimizning dastlabki yillaridanoq, oila masalalariga, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash masalalariga, oilalarda komil shaxsni shakllantirish masalalariga alohida ye‘tibor berib kelinmokda. Umuman, insoniyat jamiyati tobora taraqqiy yetib boraverar yekan, oila masalalarining dolzarbligi ham shunga mos ravishda ortib boraveradi va oilaga bo‘lgan ye‘tibor ham kecha va bugunga qaraganda yertaga yanada yuqoriroq bo‘ladi. Chunki oila jamiyatning kichik bir ko‘rinishi bo‘lib, u qancha inoq, ahil va mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham shunchalik qudratli bo‘ladi. Oila psixologiyasining asosiy mеtodlariga quyidagilar kiradi: Yüklə 0,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|