1-Modul: “Tarbiya” fanini o’qitish metodikasining nazariy asoslari 1-mavzu: “Tarbiya” fani va unga oid me’yoriy hujjatlar

Boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida psixofiziologik va ijtimoiy tamoyillar. Mamlakatimizda boshlang’ich sinf o’quvchilarini tarbiyalashning nazariyasi va metodikasi takomillashib bormoqda. Bunda milliy pedagogik tajriba va halqaro ta’lim dasturlari talablariga asoslanish asosiy yo’nalish hisoblanadi. Shu jihatdan boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillarga amal qilish samarali bo’lishini ta’kidlash joiz.
Jahon Pedagogikasi fanida quyidagi psixofiziologik tamoyillar alohida ta’kidlanadi:

1. 
   o’quvchilarning jinsini hisobga olish (o’g’il va qiz bolalarga xos bo’lgan fazilatlarni shakllantirish);
   
2. 
   o’quvchilarning jismoniy, aqliy va ruhiy uyg’un rivojlanishini amalga oshirish;
   
3. 
   o’quvchilarning tug’ma layoqatlarini rivojlantirish;
   
4. 
   o’quvchilarning bilim olish va tarbiyalanish masalalari bo’yicha estetik didini shakllantirish.
   

Bularning barchasi boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillarga asoslanish samarali ekanligini ko’rsatadi. YUNESKO tomonidan e’tirof etilgan “Pedagogika” darsligida (Sankt Peterburg, 2001) o’quvchilarning psixofiziologik tamoyillarga asosan tarbiyalanishi ularning shaxsida umummadaniylikni tarkib topishi tahlil qilib berilgan. Unga ko’ra, psixofiziologik tamoyillarga asoslangan tarbiya jarayoni natijasida o’quvchi shaxsi madaniylashib boradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida psixofiziologik tamoyillar negizini ularning shaxsida umummadaniylik ko’nikmasini tartib toptirish tashkil etadi. Hozirgi zamon pedagogik kontseptsiyaga ko’ra, umummadaniylik ko’nikmasining asoslari quyidagilardan iborat:

• 
  shaxs o’z jamiyatidagi turli qadriyatlar va madaniy muhitlarga moslashtirilishi lozim;
  
• 
  shaxs madaniyatlararo muloqot ko’nikmasini egallashi kerak;
  
• 
  shaxs o’zga xalqlarning urf-odatlari va turmush tarziga oid xususiyatlarni hurmat qilish ruhida voyaga yetishi darkor.
  

Shu jihatdan mamlakatimizning boshlang’ich ta’limda o’quvchilarning jinsi, yoshi va anatomik imkoniyatlaridan qat’iy nazar ular ana shunday tamoyillar asosida psixofiziologik jihatdan tarbiyalanishi lozim. Buning natijasida o’quvchilarning ongi, axloqi va jismida o’ziga xos xususiyatlar, hislatlar hamda fazilatlar tarkib topadi. Bu hol boshlang’ich sinf bitiruvchilarini keyingi ta’lim bosqichlariga tayyorlashda ham muhim ahamiyatga ega.
Pedagog olimlarning umumiy fikricha, hozirgi zamon tarbiya jarayonida psixofiziologik tamoyillarga asoslanish o’quvchilarning biologik, fiziologik va ijtimoiy shakllanishini tartibli asosda amalga oshiradi. Shu sababli keyingi besh yil davomida jahon ta’lim-tarbiya jarayonida psixofiziologik tamoyillarning ustuvorligiga ahamiyat berilmoqda. Bu masalada bizning pedagogik manbalarimizda ham tavsiyalar mavjud. Misol uchun, Ibn Sinoning “Donishnoma” asarida bolalarni beshikdan boshlab to 12 yoshgacha psixofiziologik tamoyillar asosida oila va ta’lim muassasasida tarbiyalash metodikasi ishlab chiqilgan. Oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo’lajak boshlang’ich sinf o’quvchilari mazkur asar bilan tanishishi taqozo etiladi.
Hozirgi zamon globallashuv sharoiti insonning ijtimoiylashuvini, ya’ni jamoatchilik ichida yashash va faoliyat ko’rsatishini ustuvor darajada belgilaydi. Chunki insoniyat oldida turgan ijtimoiy muammolarni faqat ijtimoiy faol shaxslar hal etishi ma’lum. Fransuz pedagogi Albert Kamyun “Jamiyatdan begona” asarida insoniyatning birlashuvi o’quvchilik davridan boshlanishi asoslab berilgan. Shu sababli bugungi kunda butun dunyo ta’lim tizimida tarbiya jarayonida shaxsni ijtimoiylashuvi asosiy masala sifatida olingan.
Bularning barchasi boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida ijtimoiy tamoyillarga asoslanishini taqozo etadi. Bu tamoyillarning asosiylari quyidagilardan iborat:

1. 
   7-11 yoshli shaxsning ongini ijtimoiylashtirish;
   
2. 
   mazkur toifadagi o’quvchilarda faollik, tashabbuskorlik va fidoiylik kabi ijtimoiy fazilatlarni shakllantirish;
   
3. 
   bu toifa o’quvchilarni ijtimoiy munosabatlarga olib kirish;
   
4. 
   o’quvchilarning ijtimoiy ko’nikmasini shakllantirish.
   

Mazkur tamoyillar boshlang’ich sinf o’quvchilarini tarbiyalashda muhiti ahamiyatga ega. Bu o’rinda ushbu tamoyillarning quyidagi mazmuniga e’tibor bering:
a) boshlang’ich sinf o’quvchilarining ongini ijtimoiylashtirish: bunda 7-11 yoshli o’quvchilar ongida jamiyat ehtiyojlari, ideallari va maqsad-muddaolari ularning imkonipyatiga mos ravishda tarkib toptirib boriladi;
b) boshlang’ich sinf o’quvchilarida fazilatlarni shakllantirish: bunda ijtimoiy fazilatlar o’zgalarning manfaatini hisobga olishiga e’tibor beriladi, ya’ni faollik, tashabbuskorlik, fidoiylik kabi fazilatlarda shaxs va o’zgalarning manfaatlari uyg’un mujassam ekanligiga diqqat qilinadi;
v) boshlang’ich sinf o’quvchilarini ijtimoiy munosabatlarga olib kirish: bunda o’quvchilar sinfdoshlariga, maktab jamoasiga, o’qituvchilarga va o’zgalarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishga ko’niktirib boriladi;
g) boshlang’ich sinf o’quvchilarining ijtimoiy ko’nikmasini shakllantirish: bunda o’quvchilarning jamoada va jamoatchilik orasida o’zini tuta bilish ko’nikmalari shakllantiriladi.
Aynan mana shunday yondashuv asosida boshlang’ich sinf o’quvchilari tarbiyasida ijtimoiy tamoyillarni tarkib toptirish ishi amalga oshiriladi. SHu sababli oliy pedagogik ta’lim jarayonida bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilari pedagogik turkumdagi fanlar mashg’ulotlarini chuqur o’zlashtirishi va mustaqil ta’lim imkoniyatlaridan oqilona foydalanishi tavsiya etiladi. Aslida pedagog kasbi mana shunday ijtimoiy va pedagogik kompetentsiyalarni o’zlashtirishdan iborat. Hozirgi zamon o’quvchilari juda yoshlikdan boshlab ijtimoiylashga boshlaydi. Bunda Internet tarmog’ida berilayotgan axborotlarni o’rni muhim. SHu sababli boshlang’ich sinf o’qituvchilari o’quvchilarning ijtimoiylashuv jarayonini tartibga solib borishi taqozo etiladi. Bunda aniq, gumanitar va tabiiy fanlarni o’qitish jarayonida, ayniqsa “Tarbiya” fanini o’qitish vositasida o’quvchilarning ijtimoiylashuvini amalga oshirish muhim hisoblanadi. Bugungi kunda boshlang’ich sinf o’qituvchilari oldidagi eng muhim vazifa o’quvchi tarbiyasida yangicha yondashuvlarga tayanishdan iborat.