1-nashr O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi

 
– antropoekologiya
 
fani paydo bo‘ldi.
Inson ekologiyasi fani antropoekologik sistemalarning kelib chiqishi, 
yashashi va rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganadi. 
Antropoekologiya ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy bilim sohasi bo‘lib, 
insonning normal hayotiy faoliyati uchun turli ehtiyojlarni qondirish va 
turmush darajasini orttirish uchun tavsiyalar ishlab chiqadi.
Antropoekologik sistemalar – muhit bilan dinamik muvozanatda bo‘lgan 
va shu munosabat orqali o‘z ehtiyojlarini qondiradigan insonlar jamoasidir. 
Antropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan asosiy farqi uning 
tarkibida inson jamoasining mavjudligidir. Ma’lum hududda yashaydigan 
insonlar jamoasining faolligi ularning atrof-muhitga ko‘rsatadigan ta’sir 
darajasi bilan aniqlanadi. Rivojlanayotgan jamoa aholi sonining ko‘payib 
borishi bilan birga oziq-ovqat mahsulotlari, xomashyo, suv resurslari, 
chiqindilarni qayta ishlashga bo‘lgan ehtiyojlari ham ortib borishi bilan 
ta’riflanadi. Bu esa o‘z navbatida insonning tabiiy muhitga bo‘lgan ta’sirini 
kuchaytiradi, biotik va abiotik omillardan foydalanishni jadallashtiradi. 
Inson ekologik omillarning ta’sir obyekti bo‘lishi bilan birga o‘zi 
ham muhitga ta’sir qiladi. Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi 
quyidagilardan iborat: 

---

127
1. I
nson tabiatga maqsadli va ongli ta’sir ko‘rsatadi. Tabiatni o‘z ehtiyojlariga 
moslashtiradi va uning ustidan hukmronlik qiladi. Natijada insonning 
imkoniyatlari juda kengaydi, u sayyoraning har qanday ekologik bo‘shliqlarini 
egallay olish qudratiga ega.
2. Har qanday biologik tur cheklangan energetik resursga ega. Shuning 
uchun ularning tabiatga ta’sir etish imkoniyati sezilarli emas. Inson tabiatga 
kuchli ta’sir qiladi. Yashil o‘simliklar quyosh energiyasidan foydalansa, 
boshqa organizmlar esa o‘zidan avvalgi oziq darajasining organik moddalari 
energiyasidan foydalanadi. Inson faoliyati jarayonida juda kuchli energiya 
manbalarini (yadro va termoyadro reaksiyalari) yaratadi va undan foydalanadi.
3. Insonning ekologik omil sifatida o‘ziga xosligi uning faoliyati faol, 
ijodiy xarakterda ekanligidir. Inson o‘z atrofida sun’iy muhit yarata olishi 
ham uni boshqa ekologik omillardan ajratib turadi.
Inson ekologiyasini o‘rganishda muhit biogeografik xususiyatlarining 
insonlar populatsiyasining biologik o‘zgaruvchanligiga ta’siri, antropoeko-
logik sistemalarda insonning salomatligi masalasi katta ahamiyatga ega.
Antropoekologiya fani antropoekologik sistemalarning shakllanishi, 
yashash va rivojlanish qonuniyatlari, shuningdek, insonning sog‘lom turmush 
tarzi me’yorlari, salomatligiga ta’sir etadigan (fizik, kimyoviy, biologik, 
ijtimoiy) omillarni keng miqyosda o‘rganadi. 
Inson salomatligiga ta’sir etadigan fizik omillarga havo harorati, namligi, 
bosimi, quyosh radiatsiyasi, yorug‘lik, elektromagnit kuchlanishi va maydoni, 
shovqin misol bo‘ladi.
Inson salomatligiga ta’sir etadigan kimyoviy omillarga tuproq, suv, turli 
toksinlar, oziq-ovqat mahsulotlarida tuz konsentratsiyasi va kislotalilikning 
yuqori bo‘lishi, dori-darmonlar, neft mahsulotlari, atmosfera havosida zaharli 
gaz miqdorining ortishi, biologik omillarga esa kasallik tug‘diruvchi omillar 
ekto va endoparazitlar, zaharli o‘simliklar, zararkunanda hasharotlarning 
ta’sirini kiritish mumkin.
Ijtimoiy omillar inson hayotida muhim o‘rin tutib, yashash joyining 
hajmi va qulayligi, oiladagi ijtimoiy muhit, oziq-ovqat miqdori, mehnat va 
dam olishning to‘g‘ri tashkil etilishi misol bo‘ladi.
Antropoekologik sistemalarda inson va tabiiy muhit o‘rtasidagi o‘zaro 
ta’siri quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
1. Inson tabiiy boylik va ne’matlardan foydalanishi orqali rivojlanadi, 
shu ningdek, jamoaning biologik va ijtimoiy ko‘rsatkichlari o‘zgaradi. 
2. Inson tabiat qonunlarini o‘rganib, o‘z ehtiyojlarini qondirish maqsadida 
atrof-muhitni ongli ravishda o‘zgartiradi. 

---

128
Tabiatda yashaydigan har bir tur individining energetik manbalari chek-
langan. Inson o‘z tafakkuri bilan energetik manbalarni ko‘paytirish maqsadida 
issiqlik, elektr va atom stansiyalarini qurish, quyosh energiyasidan foydalanish 
natijasida o‘zining hayot faoliyati va turmush darajasini yaxshilash borasida 
samarali ishlarni amalga oshirgan.
Inson tabiiy resurslardan foydalanish barobarida, o‘zi uchun zarur 
bo‘lgan sun’iy muhitni yarata olishi bilan boshqa organizmlar va ekologik 
omillardan farqlanadi. 
Inson bir tomondan ekologik omillar ta’siri ostida yashasa, ikkinchi tomondan 
o‘zi ham ekologik omil sifatida tashqi muhitga o‘z ta’sirini o‘tkazadi va ijodiy 
faoliyatga egaligi bilan xarakterlanadi. Ekologik omil sifatida insonning tabiatga 
ta’siri ongli, ma’lum maqsadga yo‘naltirilgan bo‘ladi. U mehnat faoliyati 
davomida o‘z atrofida sun’iy yashash muhitini barpo etadi. Tabiiy ekosistemalar 
o‘rnini inson omili tufayli sun’iy ekosistemalar egallaydi. Insonning xo‘jalik 
faoliyati iqlim, atmosfera va suv havzalarining fizik holati va kimyoviy tarkibini, 
tuproq strukturasi va boshqalarni o‘zgartirishi bilan amalga oshiriladi. 
Inson uchun tashqi muhitning asosiy omillaridan biri ovqatdir. Ovqat 
tufayli organizmda sarflanadigan energiya o‘rni to‘ldiriladi, hujayra va 
organizmning plastik almashinuvi ta’minlanadi. Inson uchun bir kecha-
kunduz davomida kamida 2500 kkal energiya zarur, bu energiya asosan 
uglevodlar, yog‘lar va oqsillar hisobiga to‘ldiriladi. 
Y
engil hazm bo‘ladigan 
hayvon, qush va baliq mahsulotlari oqsilning asosiy manbalari hisoblanadi. 
Ovqat sifatli va kaloriyaga boy bo‘lishi, unda oqsil, yog‘ va uglevodlardan 
tashqari vitaminlar (ayniqsa, odam organizmida sintezlanmaydigan vitaminlar) 
yetarli bo‘lishi lozim. Organizm uchun fermentlarni faollashtiruvchi oqsillar 
va biologik faol moddalarning tarkibiy qismiga kiruvchi minerallar (Na, K, 
Ca, Mn, C, S, P va boshqalar) ham zarur. To‘yib ovqat yemaslik yoki 
ovqatning tarkibida zarur moddalar yetishmasligi organizmning fiziologik 
holatining buzilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ovqat tarkibida oqsil va 
vitaminlar yetishmasligi o‘sish va rivojlanishning susayishiga sabab bo‘ladi. 
Okeanlardan uzoqlashgan kontinental hududlarda, masalan, Markaziy 
Osiyoda, tashqi muhitda, ovqat tarkibida ham yod yetishmaydi. Natijada 
qalqonsimon bezning faoliyati buziladi. Bunday buzilishlarning oldini olish 
uchun osh tuzining tarkibiga albatta yod qo‘shilishi lozim.