1. “Nazariy tilshunoslik masalalari” fani, uning predmeti, maqsad va vazifalari

6. Til strukturasi. Til strukturasining o‘rganilishi. (Struktura va sistemaning bog‘liq jihatlari, farqli tomonlari)

Sistemavastruktura, ularningfarqlijihatlariniyanadayaqqolroqtasavvuretishuchunyanabirqanchata’riflargadiqqatqilamiz. Muayyanob’ektningelementlari (umumlashmasi) strukturadebataladi. Bustrukturadamavjudelementlarningumumiyo‘zarobogliqligisistemadebataladi.(G.S.Shur) strukturadeyilganda, elementlarningo‘zarobogliqligitushuniladi». Tilning strukturasi bu uning fonemalari, morfemalari, tuzilmalari va ular orasidagi munosabatlardir.Til strukturasi uning yashirin asosidir. U mavjud tilga nisbatan abstrakt tushunchalar orqali o‘rganiladi. (Yu.S.Stepanov) Sistemadeyilganda, o‘zarobogliqqismlardan-elementlardantashkiltopgan, munosabatlarninganiqsxemasiga, ya’nistrukturasigaegabo‘lganharqandaymurakkabbirliklartushuniladi. Shundayekanstrukturasxemaningko‘rsatkichlaridanbiridir. (G.P.Melnikov) Shunday qilib, «sistema» va «struktura» tushunchalari bir-birlariga yaqin tursalarda, bir xil ma’no anglatmaydilar. Lugatlarda ta’riflanishicha, «sistema» so‘zi grekcha bo‘lib «tashkil qiluvchi qismlardan iborat bo‘lgan butunlik» degan ma’noni anglatadi. «Struktura» so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, «tuzilish», «qurilish», «joylashish» degan ma’nolarniifodalaydi. «Sistema» so‘zi «struktura» so‘ziga nisbatan kengroq ma’noga ega.«Tilsistemasi» - tilbirliklari, kategoriyalari, sathlariningtipikmunosabatlaridir.«Tilstrukturasi» bubirliklarningqismlarivasathlariorasidagimunosabatlarniifodalovchitushunchadir.

Strukturaviy tahlil va strukturalarni qoliplashtirish tabiiy va gumanitar fanlar uchun bir xilda muhimdir. Struktura tushunchasining shakllanishida va barcha fanlarda qo‘llanishida psixologiya fanida yuzaga kelgan ruhiy struktura atamasi muhim rol o‘ynadi. Keyingi davrlarda lingvistik strukturalizm g‘oyalarining boshqa gumanitar fanlar, masalan, falsafa rivojiga ta’siri haqida fikrlar bildirilmokda. (Skrelina 2002: 59).Xullas, struktura g‘oyasi inson bilimlari to‘plamidan muhim o‘rin egalladi. Qator fanlarni umumlashtiruvchi kibernetika ham aslida sistemalar, ularning strukturasi va ushbu sistemalarni qoliplashtirish muammolari bilan shug‘ullanadi. Shu sababli «struktura» tushunchasining mohiyatini aniqlashtirish harakati davom etmoqda.Ushbu tushunchaning umumiyligi uning ta’rifini falsafiy mazmun ifodasi nuqtai nazaridan izohlashni talab qiladi. Tilshunoslikda ham, xuddi boshqa sohalardagidek, ushbu tushuncha izohi u yoki bu falsafiy ta’limot ta’sirida bo‘lishi mumkin (Qiyoslang: Gumboldt 1985: 370-381; Protasov 1999: 142- 143; Radchenko 2002: 140-144; Vaskoshe 1994: 12-14).Binobarin, semasiologiyaningasoschilaridanbiribo‘lganV.Bryondal «struktura» tushunchasiSossyurtalqinidagi «sistema»gavaSepirtalqinidagi «lisoniymaqsadmodeli»gamoskelishihaqidagapirib, quyidagichata’rifbergan

Tilshunoslikda «sistema» va «struktura» tushunchalarining mazmuni qorishtirib yuborilmasligi lozim. Sistema o‘zaro bogliqlikdagi elementlar majmuasidan iborat bo‘lib, bu majmua yaxlitlikni tashkil qiladi va uidagi ishtirokchilarning har biri alohida hamda o‘zaro munosabatda tavsiflanadilar. Struktura esa ushbu sisitemadagi elementlarning munosabatlari asosida yuzaga keladigan tuzilmadir (Nogp 1988: 113-114).Sistema va struktura tushunchalarining shu yo‘sindagi ta’rifi O.Axmanovaning lisoniy atamalar lug‘atida ham o‘z aksinitopgan. Xullas, sistema va struktura tushunchalari aynan bir hodisa emas. Lekin bu farqqa har doim ham e’tibor berilavermaydi.Ko‘pincha ular sinonimlar sifatida qo‘llaniladi.