1. Nomanfiy butun sonlar haqida O’nlik sanoq sistemasida amallar


O’nli va turli sanoq sistemalarida ko’p xonali sonlar ustida amallar



Yüklə 83,64 Kb.
səhifə4/7
tarix21.05.2023
ölçüsü83,64 Kb.
#119145
1   2   3   4   5   6   7
1. Nomanfiy butun sonlar haqida O’nlik sanoq sistemasida amallar

O’nli va turli sanoq sistemalarida ko’p xonali sonlar ustida amallar.
273+3526 yig’indini qaraymiz. Qo’shiluvchilarni koeffitsientli uning darajalari yig’indisi ko’rinishida yozamiz.
273+3526=(2102+710+3)+(3103+5102+210+6)
Bu ifodada qavslarni ochib, qo’shiluvchilar o’rnini shunday almashtiramizki, birlar birlar oldida, o’nlar o’nlar oldida va hokazo bo’lsin va yana qavs ichiga olamiz. Bularning hammasini qo’shishning tegishli qonunlari asosida bajarish mumkin. Haqiqatdan, guruhlash qonuni ifodalarni qavssiz yozishga imkon beradi.
2102+710+3+3103+5102+210+6
O’rin almashtirish qonuniga ko’ra qo’shiluvchilar o’rnini almashtiramiz:
3103+ 2102+5102+710+210+3+6
Guruhlash qonuniga ko’ra guruhlaymiz:
3103+ (2102+5102)+(710+210)+(3+6).
1-qavsdan 102 ni, 2-sidan 10 ni qavsdan tashqariga chiqaramiz. Buni qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonunini qo’llab bajarish mumkin:
3103+(2+5) 102+(7+2)10+(3+6).
Ko’rib turibmizki, 273 va 3562 sonlarini qo’shish tegishli xonalar raqamlari bilan tasvirlangan bir xonali sonlarni qo’shishga keltirildi. Bu yig’indini qo’shish jadvalidan topamiz:
3103+7102+910+9

Hosil qilingan ifoda 3799 sonining o’nli yozuvidir.
Umuman, sonlarni “Ustun” qilib qo’shishning ma’lum qoidasi: sonlarni o’nli sanoq sistemasida yozishga, qo’shishning o’rin almashtirish va guruhlash qonunlariga, qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonunlariga, bir xonali sonlarning qo’shish jadvaliga asoslanadi.
O’nli sanoq sistemasida yozilgan ko’p xonali sonlarni qo’shish algoritmi umumiy ko’rinishda mana bunday ifodalanadi:
1.Ikkinchi qo’shiluvchini tegishli xonalar bir-birining ostiga tushadigan qilib birinchi qo’shiluvchining ostiga yozamiz.
2.Birlar xonasidagi raqamlar qo’shiladi. Agar yig’indi 10 dan kichik bo’lsa, uni javobdagi birlar xonasiga yozamiz va keyingi xonaga (o’nlar xonasiga) o’tamiz.
3.Agar birlar raqamlarining yigindisi 10 dan katta yoki 10ga teng bo’lsa, uni 10+С0 , bunda С0 -bir xonali son, ko’rinishda yozamiz: С0 ni javobdagi birlar xonasiga yozamiz va birinchi qo’shiluvchidagi o’nlar raqamiga birni qo’shamiz, keyin o’nlar xonasiga o’tamiz.
4.O’nlar bilan yuqoridagidek amallarni bajaramiz, keyin yuzlar bilan va hokazo. Yuqori xona raqamlari qo’shilgandan keyin bu jarayonni to’xtatamiz.
Biz asosan o‘nlik sanoq sistemasidan foydalanamiz. Lekin, o‘nlik sanoq sistemasidan kichik sanoq sistemalarida sonlarni belgilash uchun arab raqami belgilaridan foydalaniladi. Masalan, beshlik sanoq sistemasida 0, 1, 2, 3, 4 raqamlari, yettilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlaridan foydalaniladi.
Hisoblash texnikasida va dasturlashda asosi 2, 8 va 16 ga teng bo‘lgan sanoq sistemalari qo‘llaniladi.
O‘n ikkilik, o‘n oltilik sanoq sistemalarida qanday belgilardan foydalaniladi?− degan savolga javob aniq: raqamlardan keyin lotin alifbosidagi bosh harflardan foydalaniladi.
Shunday qilib, o‘n ikkilik sanoq sistemasida raqamlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B kabi; o‘n oltilik sanoq sistemasida esa 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F kabi yoziladi.
Sanoq sistemasi bu – sonlarni o‘qish va arifmetik amallarni bajarish uchun qulay ko‘rinishda yozish usuli.
Sonlarni o‘n oltilik sanoq sistemasida ifodalash uchun o‘n oltita raqam: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, D, C, D, E, F dan foydaniladi. Bu yerda A, B, C, D, E, F belgilarimos ravishda o‘nlik sanoq sistemasining 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlari kabidir . Ularni raqamlardan farqlash ucun lotin hariflari bilan belgilaymiz (9-jadval) [11]. O‘n oltilik sanoq sistemasida o‘n olti soni 10 ko‘rinishida yoziladi. O‘n oltilik sonlar ustida arifmetik amal bajarish qoidalari ham o‘nlik sjnlardagi o‘hshash , lekin ko‘p honali sonlar ustida amallar bajarilayoitganda birhonali o‘noltilik sonlarni qo‘shish va ko‘paytirish jadvalidan foydalanish kerak.
Qadimda hisob ishlarida ko‘proq barmoqlardan foydalanilgan. Shu sababli narsalarni 5 yoki 10 tadan taqsimlashgan. Keyinchalik o‘nta o‘nlik maxsus nom – yuzlik, o‘nta yuzlik – minglik nomini olgan va h.k. Yozuv qulay bo‘lishi uchun bu muhim sonlar maxsus belgilar bilan ifodalana boshlagan. Agar hisoblashda 2 ta yuzlik, 7 ta o‘nlik, yana 4 ta birlik bo‘lsa, u holda yuzlikning belgisini ikki marta, o‘nlik belgisini yetti marta, birlik belgisini to‘rt marta takrorlashgan. Birlik, o‘nlik va yuzliklarning belgisi bir−biriga o‘xshash bo‘lmagan. Sonlarni bunday yozganda belgilarni ixtiyoriy tartibda joylashtirish mumkin bo‘lgan, chunki yozilgan sonning qiymati tartibga bog‘liq emas. Bunday yozuvda belgi holatining ahamiyati bo‘lmaganidan, mos sanoq sistemasi nopozitsion sistema deb ataladi. Qadimgi misrliklar, yunonlar va rimliklarning sanoq sistemasi nopozitsion edi. Nopozitsion sanoq sistemasi qo‘shish va ayirish amallari uchun ozgina yarasada, ko‘paytirish va bo‘lish uchun butunlay yaroqsiz edi. Ishni osonlashtirish maqsadida hisob taxtalari – abaklar ishlatilar edi. Hozirgi zamon cho‘tlari abakning o‘zgargan ko‘rinishidir.
Qadimgi bobilliklarning sanoq sistemasi dastlab nopozitsion edi, keyinchalik ular belgilarni yozish tartibida ham informatsiya borligini sezishib, undan foydalanishga o‘rganishdi va pozitsion sanoq sistemasiga o‘tishdi. Bunda biz hozir qo‘llayotgan sistemadan (raqamning o‘rni bir xonaga siljitilganda uning qiymati 10 martaga o‘zgaradigan o‘nli sanoq sistemadan) farqli, bobilliklarda belgi bir xonaga siljitilganda sonning qiymati 60 marta o‘zgarar edi (bunday sanoq sistemasi oltmishli sistema deb ataladi). Uzoq vaqtgacha Bobilning sanoq sistemasida nol belgisi, ya’ni bo‘sh qolgan xonaning belgisi yo‘q edi. Odatda, sonlarning tartibi ma’lum bo‘lganidan bu noqulay emas edi. Ammo keng ko‘lamli matematik va astronomik jadvallar tuzish boshlanganda, ana shunday belgiga ehtiyoj tug‘ildi. Bu belgi keyinchalik mixxat yozuvlarda va eramizning boshida Iskandariyada tuzilgan jadvallarda uchraydi. IX asrda nol uchun maxsus belgi paydo boldi. O‘nli sanoq sistemasida sonlar ustida amallar bajarish qoidasi ishlab chiqildi. Muhammad ibn Muso al−Xorazmiy tomonidan yozilgan “Hind hisobi” nomli risola tufayli o‘nli sanoq sistemasi Yevropaga, keyin esa butun dunyoga tarqaldi.
Sanoq sistemasining asosi uchun na faqat 10 va 60 ni, balki birdan katta ihtiyoriy p natural sonni olish mumkin.
Sanoq sistemalarini tashkil etilishi deyarli bir xil. Biror p soni – sanoq sistemasi asosi sifatida qabul qilinib, ixtiyoriy N soni quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi:
N =an pn + an−1 pn−1+ ... + a1 p1 + a0 p0 + a−1 p−1 + ... + a−m p−m
Ko‘phad ko‘rinishida ifodalangan shu sonni
(a an−1 … a1 a0 a−1 … a−m )p
kabi yozish ham mumkin (n va m – sonning butun va kasr qismi honalari (razryadlari) soni).
Sonning bu kabi ifodalanishida har bir raqam qiymati o‘z o‘rniga qarab turli xil bo‘ladi. Masalan, o‘nlik sanoq sistemasida 98327 sonida 7 – raqami birlikni, 2 – o‘nlikni, 3 – yuzlikni, 8 – minglikni, 9 – o‘n minglikni ifodalaydi (bu hol faqat o‘nlik sanoq sistemasida):
98327 = 9 ´ 104 + 8 ´ 103 + 3 ´ 102 + 2 ´ 101 + 7 ´ 100 .
Biror boshqa p – asosli sanoq sistemasida a0, a1, a2 … raqamlar a0, a1p, a2p2,… qiymatlarni bildiradi.
Bunday ko‘rinishda tuzilgan sanoq sistemalari pozitsion sanoq sistemalari deyiladi.
Pozitsiyali sanoq sistemasida butun sonlarni quyidagi qonuniyat asosida hosil qilinadi: keyingi son oldingi sonning o‘ngdagi oxirgi raqamini surish orqali hosil qilinadi; agar surishda biror raqam 0ga aylansa, u holda bu raqamdan chapda turgan raqam suriladi.
Shu qonuniyatdan foydalanib, birinchi 10 ta butun sonni hosil qilamiz:
· Ikkilik sanoq sistemasida : 0, 1, 10, 11, 100, 101, 110, 111, 1000, 1001;
· Uchlik sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 10, 11, 12, 20, 21, 22, 100;
· Beshlik sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 3, 4, 10, 11, 12, 13, 14;
· Sakkizlik sanoq sistemasida : 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11.
Pozitsion sanoq sistemasi o‘zining qulayligi bilan hayotda keng qo‘llanilmoqda.


Yüklə 83,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin