1 O’simlikchilikning xalq xo’jaligidagi ahamiyati va uni o’rganish xususiyatlari

Qo’ychilik iqtisodiyoti va boshqaruvi. 
Qo‟ylar, qoramol va boshqa hayvonlarga nisbatan serharakat, tuyoqlari va oyoqlari 
baquvvat, o‟tkir tishlari past va siyrak o‟sgan o‟tlarni, hatto yerga to‟kilgan mayda 
barglarni terib olib istemol qilish qobilyatiga egadir. Ular achchiq, sassiq hidlik, tikanlik 
o‟tlarni ham iste‟mol qiladi. Qo‟ylar O‟zbekistonda o‟sadigan 880 tur o‟simliklarning 
520 yoki 59% ini, qoramollar esa - 20% iga yaqinini iste‟mol qiladi. 
Demak, qo‟ychilikni rivojlantirish O‟zbekistonda mavjud 24-25 mln ga cho‟l, yarim 
cho‟l, tog‟ bag‟ri yaylovlari va pichinzorlarida o‟sadigan ozuqa resurslaridan to‟liqroq 
foydalanishga sharoit yaratadi. 
Qo‟ylar jazirama issiqqa, qattiqqina sovuqqa, suvsizlikka ham chidamli. Tarmoqni 
rivojlantirish qo‟shimcha kapital qo‟yilma, mehnat resurslarini ham talab etmaydi. 
Qo‟ychilik aholi uchun oziq-ovqat (go‟sht, yog‟, sut), sanoat uchun xom ashyo (jun, 
qorako‟l teri, teri) yetkazib beradi. Junni qayta ishlash jarayonida junli kiyim, trikotaj, 
sukna, odeyal, gilam, oyoq kiyim va boshqalar tayorlanadi. Qorako‟l teridan telpak, 
yoqa, po‟stin va boshqalar tayyorlanadi; uning terisidan po‟stin, yarim po‟stin va 
boshqalar tayyorlanadi; charmidan oyoq va boshqa kiyimlar tayorlanadi. 

Qo‟ychilikning xalq xo‟jaligi ahamiyati uning itisoslashishiga qarab anchagina 

tafovut qiladi. 
Oxirgi yillarda O‟zbekistonda rivojlantirilayotgan qo‟y zotlarini quyidagi 
guruhlarga bo‟lib taxlil qilish va iqtisodiy baholash maqsadga muvofiqdir: 
1-

guruh- 

mayin junli qo‟ychilik; 
2-

guruh- 
yarim mayin junli qo‟ychilik; 

3-

guruh- 

qorako‟l teri uchun qo‟ychilik; 
4-

guruh- 
po‟stinbop teri beradigan qo‟ychilik; 

5-

guruh- 

go‟sht-yog‟ beradigan qo‟ychilik. 
O‟zbekistonda 1 va 2 guruhlarga kirgan qo‟ychilik zotlari juda kam miqdorda 
rivojlantiriladi. Jun balansini mayin va yarim mayin jun tashkil etadi; kolgan guruh 
qo‟ylaridan dag‟al jun olinadi. Barcha turdagi qo‟y hamda echkilarning go‟shtlari 
respublika go‟sht balansida 10-15 foyizni tashkil etadi. 
Qo‟ylarning iste‟mol qiladigan tabiiy yaylov ozuqalari iqtisodiy baholanmaydi, 
natijada, odatda, qo‟ychilikdan nisbatan arzon oziq-ovqatlar hamda xom ashyolar ishlab 
chiqariladi. Respublikada ularni qayta ishlash va sotish qo‟ychilikning xalq xo‟jalik 
ahamiyatini yanada oshiradi. Qorako‟l teri mahsulotlarini jahon bozorida sotish 
respublika volyuta fondini ko‟paytiradi 
O‟zbekistonda qo‟ychilik noqulay yer va iqlim sharoitlari hamda aholining ko‟p 
yillik tajribasini hisobga olib rivojlantiriladi. Qo‟ychilik mahsulotlari, ularning bosh soni 
va mahsuldorligini oshirish evaziga ko‟payadi. 
O‟zbekiston 1900 yilgacha qorako‟l qo‟ylarning asosiy qismi bo‟lgan yagona 

mamlakat bo‟lib, shu davrda mamlakatda 3 mln.boshga yaqin qorako‟l qo‟y bo‟lgan. 

XX asr boshlarida Buxorodan kam sonli qorako‟l qo‟y zotlarini Janubiy - G‟arbiy 
Afrika (hozirda Namibiya) davlatiga olib kirilgan edi. Mana shu qism qo‟ylar Janubiy - 
Garbiy Afrika Respublikasida qorako‟lchilikning rivojlanishiga asos bo‟ldi. 
1850 yilda Parijda o‟tkazilgan xalqaro ko‟rgazmada fransuzlar birinchi marta 
manto va jaketlarni taklif qilishganda jahon bozorining asosiy e‟tiborini tortdi. 
Jahonda qorako‟l ishlab chiqarishda sobiq SSSR uzoq vaqt monopolist bo‟lib 
kelgan, SSSRda qorako‟l yetishtirish bo‟yicha O‟zbekiston birinchilardan bo‟lib kelgan. 
Jahon bozoriga yetkazib turilgan qorako‟l terilar 80-yillarda 7 mln.dona bo‟lgan 
bo‟lsa, shundan O‟zbekistonning hissasi 2,4 mln.dona (34,2%)ni tashkil etgan. 
SJK preparatining qo‟llanishi 1984 yil to‟xtatilgan bo‟lishiga qaramasdan, 1985-
1995 yillar davomida (SJK) stimulyatorini nazoratsiz qo‟llash natijasida qorako‟l teri 
yetishtirish ikki barobarga kamayib ketdi. Stimulyatorning qo‟llanishi tug‟ilajak qo‟zilar 
sonini ko‟paytiradi, bunda bitta ona qo‟y 3 yoki 4 ta qo‟zi tuqqan. Bu esa ona 
qo‟ylarning fiziologik holatiga salbiy ta‟sir qilgan. Bu esa o‟z navbatida qorako‟l teri 
sifatiga ham ta‟sir ko‟rsatgan. 
90-yillar o‟rtalarida jahon qorako‟l bozorida ishlab chiqarishning pasayganligi 
kuzatildi. Ishlab chiqarish pasayib ketish arafasida bo‟ldi. Mahsulotga bo‟lgan talab 
o‟smadi. Qorako‟l yetishtirish hajmi 70-yillarda 10 mln. bo‟lgan bo‟lsa, 80-yillarda 7 
mln., 90-yillarda 4-5 mln.ga yaqin, hozirgi vaqtda 3 mln.ga yaqin deb baholanmoqda. 
BMTning oziq ovqat va qishloq xo‟jalik mahsulotlari tashkilotining ma‟lumotiga 
ko‟ra 19801984 yillarda jahonda qorako‟l qo‟ylar bosh soni 30 mln. deb ko‟rsatildi. 
Hozirgi vaqtda qorako‟l qo‟ylar bosh soni 15 mln. deb baholanmoqda. 
Jahonda qorako‟l ishlab chiqarishida birinchilardan Afg‟oniston, keyin O‟zbekiston 
undan keyin Turkmaniston, Qozog‟iston, Eron, Namibiya va boshqa davlatlar 
hisoblanadi. 

Qorako‟l O‟zbekistonning iftixori va boyligi hisoblanadi. Qorako‟l terilarining 

o‟ramalarning o‟ziga xosligi, tabiiyligi, naqshlarining boyligi, ipakdek yumshoqligi, 
yaltiroqligining yuqoriligi bilan qorako‟l terilar jahonda shuhrat qozondi. O‟zbekiston 
jahonda qorako‟l qo‟ylarining vatani hisoblanmay, balki qorako‟l qo‟ylarini 
yetishtiruvchi asosiy baza ham bo‟lib hisoblanadi. 
Qorako‟l yetishtirish bo‟yicha respublikaning yettita viloyati: Buxoro, Navoiy, 
Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlari va Qoraqalpog‟iston 
respublikalari shug‟ullanadi. 
1920 yillargacha qorako‟lchilar ko‟chmanchilik yoki yarim ko‟chmanchilik 
holatida bo‟lib quylarning mahsuldorligi past edi. Qish og‟ir kelgan vaqtlarda 
foydalanish uchun zahira ozuqa mahsulotlari yo‟q edi va quylarning sezilarli qismi o‟lib 
ketar edi. Shunday holatni 1892 va 1917 yillar misolida ko‟rish mumkin, bu vaqtda 
qishlov og‟ir kelishi natijasida qorako‟l qo‟ylarning 9095% qismi yaqin qorako‟l 
qo‟ylari bo‟lganligi ko‟rsatilgan. Shuning 80%i Buxoro amiri va uning yaqinlariga katta 
boylarga tegishli bo‟lgan. 
1928 yil O‟zbekistonda birinchi marta «Muborak» qorako‟lchilik sovxozi tashkil 
etilgan, hozirgi kunda ham mana shu xo‟jalik qora rangli qorako‟l terilarini 
yetishtiruvchi naslchilik xo‟jaliklaridan biri bo‟lib hisoblanadi. Oxirgi vaqtlarda kolxoz 
va sovxozlarda bo‟lgan qorako‟lchilik suruvlaridan qora rangli qorako‟l terilarini ishlab 
chiqaruvchi naslchilik zavodlari va fermalari tashkil etildi. Bular: «Nishon», «Konimex» 
va «Qorako‟l». 
Kulrang va sur rangli terilarni yetishtiruvchi «Oq-qapchig‟ay», (hozirda «Sayxun» 
va «Oq- qapchig‟ay»), «Nurota», «Qoraqum», «Karnob», «G‟uzor» naslchilik fermalari, 
Buxoro va Navoiy shirkatlari. 
1935 yilda tashkil etilgan O‟zbekiston zonal qorako‟lchilik tajriba stansiyasi 
keyinchalik O‟zbekiston mustaqillikka erishgandan so‟ng qayta tashkil etilib «Cho‟l 
ekologiyasi va qorako‟lchilik ilmiy tekshirish instituti»ga aylantirildi. Hozirgi vaqtda 
Respublikada 18 ta naslchilik zavodi va 13 ta naslchilik xo‟jaliklari faoliyat 
ko‟rsatmoqda. 
Qorako‟lchilikdan olinadigan mahsulot qorako‟l qo‟zi terilari bo‟lib, u tabiat 
mo‟jizasi sifatida butun dunyoda mashhurdir. 
2004 yili Respublikaning barcha turdagi xo‟jaliklarida 375 ming donaga yaqin 
yuqori sifatli qorako‟l teri ishlab chiqarilib mamlakat ichidagi va chet el 
iste‟molchilariga yetkazib berildi. 
Bu mahsulotni asosiy qismi horijga sotilib, mamlakat valyuta tushumini ortishiga 
sezilarli ta‟sir ko‟rsatadi. Bundan tashqari qorako‟l zotli qo‟ylar O‟zbekistonda mavjud 
bo‟lgan cho‟l, yarim cho‟l zonasi bo‟lgan 25 mln.ga yaqin noqulay sharoitida arzimagan 
efimer o‟simliklar va buta, butasimon o‟simliklardan tashkil topgan dag‟al oziqalardan 
o‟ta samarali foydalanishi bilan alohida e‟tiborga sazovordir. Eng og‟ir sharoitga o‟z 
chidamliligini ko‟rsata olgan chorva moli sifatida qadrlanadi. 
Qorako‟l quylari qorako‟l terisidan tashqari iste‟mol uchun juda sifatli bo‟lgan 
go‟sht mahsuloti bilan ham ahamiyatlidir. Qorako‟l qo‟y go‟shti boshqa zotli qo‟ylar 
go‟sht mahsulotlari bilan o‟zlarini shifobaxshligi sifati - (mramornost) muskul va yog‟ 
to‟qimalarini qavatma-qavat joylashishi bilan keskin ajralib turadi. Qorako‟lchilikda teri 
va go‟shtdan tashqari, yosh quzi oshqozoni (sbichug), jun, shifobaxsh, yuqori darajali 
yog‟li sut mahsulotlari va boshqa turdagi yordamchi va qushimcha mahsulotlar olinib, 
mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jabhasida muhim o‟rinni egallaydi. 
Demak, qo‟ychilik, shu jumladan qorako‟lchilikni ko‟paytirish imkoniyatlaridan 
foydalanish bozor iqtisodiyoti qonunlari talablariga to‟laroq javob bermayotir va hokazo. 
Istiqbolda qo‟ychilik mahsulotlarini ko‟paytirish va sifatini takomillashtirish 
tarmoqni intensiv yuritish darajasini keskin ko‟tarish hisobiga amalga oshirilishi lozim. 
Ko‟pchilik korxonalarda go‟sht, qorakul teri va jun mahsulotlarining tannarxi va 

sotish baholarining oshishi kuzatilmoqda, tannarxga kiritilgan xarajatlarning rentabellik 

darajasi bozor iqtisodiyoti qonunlari talablariga to‟liq javob bermaydi. 
Tarmoq mahsulotlari iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun quyidagi omillardan 
va imkoniyatlardan foydalanish zarur: 
1.

Qo‟ychilikda tabiiy yaylov ozuqa resurslarining axamiyatini hisobga 

olish, yaylovlarning hosildorligini oshirish chora tidbirlarini muntazam amalga oshirish 

lozim. Bu maqsadda yaylov aylanuvini tashkil etish, qo‟shimcha serhosil yaylov 
o‟simliklarining urug‟larini ekish va boshqalar. Qish oylarida tabiiy ozuqalar 
proteinining 2-3 marta kamayib ketishi hisobiga qo‟ylarga qo‟shimcha kuchli ozuqa 
berish zaruriyati kelib chiqadi. Bunday jarayon amalga oshirilmasa ona qo‟ylardan 
olinadigan qo‟zilarning sifatli belgilari pasayadi, ulardan olingan teri ham mayda bo‟ladi 
va hokazo. 
2.

Cho‟ponlarning mehnat unumdorligi va ularning mehnatiga haq 

to‟lashni oshirish imkoniyatlaridan to‟laroq foydalanish kerak. Bu fazifani boshqarish 
uchun sermehnat jarayonlarni mexanizasiyalashtirish, xar bir cho‟ponga biriktirilayotgan 
qo‟ylar sonini ilmiy asoslangan me‟yorlar darajasiga yetkazish, cho‟ponlar oilasiga 
ma‟ishiy va boshqa xizmatlarni yuqori darajada tashkil etish zarur va hokazo. 
3.

Zooveterinariya xizmatlarini 

tashkil 

etishda 
progressiv 

usullardan foydalanish, optimal muddatlarda qo‟zi olish, qochirish, junini qirqish, 
sug‟orish va boshqa texnologik ishlarini talab darajasida bajarish. 
4.

Jun 

va qorako‟l teri mahsulotlarini qayta ishlash va ularni ichki va tashqi 
bozorlarda erkin, kelishilgan shartnoma baholarda sotishni amalga oshirishga amaliy 
yordam ko‟rsatish.