1. O`zbekiston iqlimi haqida Iqlim hosil qiluvchi

O`zbekiston iqlimi haqida. O‘zbekiston okean va dengizlardan uzoqda, Yevrosiyo materigining ichki qismida joylashganligi tufayli kontinental iqlimga ega. Kontinental iqlimning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: osmon nihoyatda ochiq va quyoshli; harorat nihoyatda yuqori, yillik yog‘in miqdori kam, aksincha, mumkin bo‘lgan (potensial) bug‘lanish katta: yoz uzoq vaqt davom etib, jazirama issiq, qish esa shu geografik kenglik uchun birmuncha sovuq; yillik va sutkalik haroratning farqi katta. O‘zbekiston iqlimining bu xususiyatlari, eng awalo. iqlim hosil qiluvchi omillaiga bog‘liq.


Iqlim hosil qiluvchi omillar. O‘zbekiston iqlimining vujudga kelishida uning geografik o‘rni va u bilan bog‘liq quyosh radiatsiyasi; atmosfera sirkulatsiyasi; relyefi: yer yuzasining holati (yer yuzasi nimalar bilan qoplanganligi) va kishilaming xo‘jalik faoliyati (antropogen) ta‘sir etadi.


o’zbekiston geografik o’rniga ko’ra ancha janubiy kengliklarda joylashgan. Shu sababli quyosh uni uzoq vaqt yoritib va isitib turadi. Lekin o’zbekiston hududi shimoldan janubga 925 km cho‘zilganligi tufayli quyoshning nuri uning hamma qismida bir xil tushmaydi. Agar shimoliy qismiga yozda (22- iyunda) quyosh 71—72° burchak hosil qilib tushsa, janubida 76° ni tashkil etadi. Binobarin, shimolda quyosh yiliga 2500 — 2800 soat nur sochib tursa, janubda 3000—3100 soat nur sochib turadi. Shu sababli O’zbekistonni «serquyosh o’Ika» deb yuritiladi. О zbekistonda yil davomida har bir sm² yuza Quyoshdan shimolda 130, janubda 160 kkal radiatsiya (issiqlik energiyasi) oladi. o’zbekiston hududiga yiliga o’rtacha tushayotgan quyosh energiyasining miqdori 30 mlrd tonna ko’mir ekvivalentiga teng.


O’zbekiston iqlimining vujudga kelishida atmosfera sirkulatsiyasining ahamiyati katta. Qishda o’zbekiston hududiga shimoli-sharqdan Sibir antisiklon havo massalari, shimoldan Arktika havo massalari kirib kelib, uning janubiy qismlarigacha yetib boradi. Natijada havo ochiq bo’ladi, lekin harorat pasayib, sovib ketadi. Shimoliy sovuq havo massalaridan tog’lar bilan to’silgan. Surxon- Sherobod vodiysida qish nisbatan iliq bo‘ladi. Qishda o’zbekiston hududiga o’rtacha kengliklardagi havo massalari ham kirib kela oladi, tropik oqimlari bilan to‘qnashishi oqibatida ob-havo o’zgarib, havo biroz ilib, yomg’ir yoki qor yog’ishi kuzatiladi.

Adir o‘simliklari

Yozda o’zbekiston hududi, xususan, uning tekislik qismi juda isib ketishi oqibatida termik o’choq vujudga keladi. Natijada havo ota qizib. siyraklashib, mahalliy kontinental Turon tropik havosi shakllanadi. Bu bo’shliqni (past bosimni) to’ldirish uchun shimoli-g‘arbdan va g’arbdan salqin havo massasi esadi. Lekin havo qizib ketganligi tufayli bu havo massalari yog’in keltirmaydi. Bu havo oqimi o’zbekiston tog‘larida nisbatan salqin bo’lganligi tufayli yomg’ir yoki qor tariqasida yog’adi.

Yoz fasli

O’zbekiston iqlimining tarkib topishida relyef ham ta‘sir etadi. Respublikaning shimoli, shimoli-g’arbiy qismi ochiq. Natijada shimoldan, shimoli-g’arbdan esuvchi sovuq havo massalari bemalol kirib keladi. Aksincha, janubiy qismi togiar bilan o’ralganligi tufayli iliq tropik havo massalarining kirib kelishiga to‘siq bo’ladi. Tog‘larda yozda tekislikka nisbatan havo salqin bo’lib, yomg’ir ko’proq yog’adi, qish esa sovuq bo‘lib, uzoq davom etadi. qor nisbatan ko’proq yog’adi. Natijada tog’larning baland qismida doimiy qor va muzliklar vujudga keladi.


Insonning xo’jalik faoliyati tufayli iqlimga ta‘sir etilmoqda. havo ifloslan- moqda, mikroiqlimning o’zgarishiga (sug’oriladigan mintaqada atrofidagi yerlarga nisbatan yozda harorat 1,5 — 3,5°C gacha past, nisbiy namlik 10 — 15% ortiq) sabab bo’lmoqda.