1 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

7.5-rasm. O‘lchamlarni hosil bo‘lishi sxemasi. 
P kattaligini ham “O‘lcham-stanok” deb atash mumkin. Moslamaga 
(konduktorga) joylashtirilgan zagotovkani (Z) teshiklarini parmalashda detaldagi 
masofa A (7.5-rasm, c) moslamani (konduktorni) yasash aniqligiga bog‘liq. 
Shuning uchun A kattaliklarni “o‘lcham moslama” deb shartli atash mumkin. 
Yig‘ish operatsiyalarida berilgan aniqlikka erishtiruvchi usulni tanlash 
mahsulotning ishonchliligini ko‘p jihatdan aniqlaydi. Ommaviy va seriyali ishlab 
chiqarishda, yig‘ishda o‘zaro almashinuvchanlik usuli qo‘llaniladi. Bu holda 
yig‘uv birligiga kirgan barcha detallar yig‘ishda sifatli birikmani ta’minlaydi. 
Yig‘ilayotgan detallar o‘lchamlariga qo‘yilgan quyimlarni konstruktor tayinlaydi, 
lekin, bu quyim texnologik quyimdan katta yoki teng bo‘lsa, o‘zaro 
almashinuvchanlik bo‘ladi. Yig‘uv birligi o‘lchamlar zanjirida qancha detallar ko‘p 
bo‘lsa, bularga belgilangan quyimlar shuncha katta bo‘ladi. Bu o‘z-o‘zidan 
mahsulot tannarxini ko‘taradi. 
To‘la o‘zaro almashinuvchanlik imkoni bor-yo‘qligini o‘lchamlar zanjiri 
nazariyasi yordamida tekshirib ko‘rsa bo‘ladi. O‘lcham zanjirini to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ishchi chizmada (7.6-rasm, a) yoki sxemada (7.6-rasm, b) ko‘rish mumkin. Bu 
yerda yakunlovchi zveno A
o
. 

---

152 
7.6-rasm. Yig
‘
uv o
‘
lcham zanjiri. a- ishchi chizma, b- sxema. 
O‘lchamlar zanjiri nazariyasini asosiy tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega; 
(7.19) 
Yig‘ish jarayonini o‘zaro almashinuvchanlikni to‘liq bo‘lmagan usuli bilan 
ham amalga oshirish mumkin. Bu usulda bir-birlari bilan yig‘iladigan detallar 
o‘lchamlarini quyim qiymatlari oldingi usulnikidan kattaroq bo‘ladi. Yakunlovchi 
zveno aniqligi hamma mahsulotlar uchun ta’minlanmaydi. Mahsulot sifati, aniqligi 
qanchalik talabga javob berishi ehtimollik nazariyasi qoidalari asosida aniqlanadi. 
Lozim o‘lchamga o‘tkazish (“posadka”) guruhlab o‘zaro almashinuvchanlik 
usulida ham ta’minlanishi mumkin. Bu holda konstruktorlik quyim texnologik 
quyimdan kichik bo‘ladi. Barcha olingan detallar guruhlarga bo‘linadi. Qamrovchi 
va qamranuvchi detallar o‘zini mos guruhidan tanlab olinadi. 
Sozlab yig‘ish usulida o‘lcham zanjiriga kiruvchi detallar o‘zlarining 
texnologik quyimiga ega bo‘ladilar. Yakunlovchi zveno o‘lchami kompensatsiya 
qiluvchi zveno hisobiga olinadi. Masalan, 7.6-rasmdagi A
1
…A
4
zvenolarning katta 
xatoliklarida yakunlovchi zveno A
0
- tirqish qiymatini talab qilingan o‘lchami, 
kompensatsiyalovchi zveno shayba (7.7-rasm, a) yoki vtulka 2 (7.7-rasm, b) 
hisobiga ta’minlanadi. 

---

153