1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

105 
 
халқали катализаторлар ишлатилади. Лекин, биринчи қатламда темир занги қанча 
тўпланмасин, у иш жараѐнида деярли хеч қандай қаршилик кўрсатмайди, чунки биринчи қатлам 
устида температуралар хар-хиллиги туфайли термофоретик кучлар пайдо бўлади, у кучлар 
темир зангини доимо кўтариб туради ва қатламни гидравлик қаршилигини оширмайди: 
Оксидланган ўчоқ гази таркибида 6% SO
3
ва 11%га яқин Н
2
О
(б)
, SO
2
, O
2
, N
2
ва 11%ча H
2
O (б) 
бўлади. Бу ерга сув буғлари атмосфера ҳавоси ва нам колчедан билан бирга киради. Шундай 
ўчоқ гази 3-бўлимга, яъни конденсация бўлимига киради. 
1.Конденсация бўлими тизими қуйидагилардан иборат: 
2.Конденсация минораси. 
3.Кислота тўплагич. 
4.Туширилган насос. 
5.Спиралсимон совутгич. 
6.Нам электрофилтр. 
Конденсация минорасига 30-40
0
С атрофида м кг/соат купорос мойи (93% H
2
SO
4
) 
берилади. У конденсация минорасида 400
0
С да келаѐтган ўчоқ газини совутади ҳамда ўчоқ 
газидаги SO
3
ва сув буғи реакцияга эквимолекуляр ҳолда киришиб, сулфат кислота буғларини 
ҳосил қилади:
SO
3(Б)
+ H
2
O
(Б) 


H
2
SO
4(Б)
6% + 6% 6% 
Шундай қилиб, газ фазасида SO
2
, O
2
, N
2
, H
2
SO
4
, (буғ) ва 5% га яқин H
2
O
(Б) 
қолади. 275
0
С 
дан паст ҳароратда бу кислота буғи коденсацияланади, яъни суюқланади. Суюқланиш 2 хил 
турда амалга оширилиши мумкин: 
1. Конденсация минорасидаги Рашиг ҳалқалари сирти юзасида суюқланиши. Бу суюқланиш 
кислотани суюқ томчиларини ҳосил қилиш билан кетади.
2.Конденсация минорасини бўшлиқ фазасида туман ҳосил қилиш билан суюқланиши. 
Текширишлар шуни кўрсатадики, бундай суюқланиш, асосан ўчоқ газини совутиш тезлиги 
билан Н
2
SO
4 
буғларининг конденсацияланиш тезлигига боғлиқ. Агар ўчоқ газини совутиш 
тезлиги кислота буғининг конденсацияланиш тезлигидан кичик бўлса, бу ҳолда 
коденсацияланиш жараѐни кислотанинг суюқ томчиларини ҳосил қилиш билан кетади. Агар 
газларни совутиш тезлиги буғни конденсацияланиш тезлигидан катта бўлса, конденсация 
жараѐни қисман кислотани ушланиши қийин булган оқ туманни ҳосил қилиш билан кетади. 
Саноатда купинча иккинчи усул қулланилади. Бунда умуман унумдорлик биринчи усулга 
қараганда юқори бўлади. Бу ҳароратда туманни ушлаш учун нам электрофилтрлар бўлиши 
шарт. Бу эса тизимни мураккаблаштиради. Конденсация минорасидан чиқаѐтган кислотанинг 
температураси 150
0
С дан кам бўлмаслиги керак, акс ҳолда ўчоқ гази таркибидаги ошиқча сув 
буғлари конденсацияланиб, ҳосил бўлаѐтган H
2
SO
4
ни суюлтириб юбориши мумкин. 
Конденсация минорасида,умуман ―қурук тозалаш‖ тизимида, цехнинг махсулоти сифатида 
купорос мойи олинади, у n кг.соатни ташкил қилади. ―Қуруқ тозалаш‖ тизимида ўчоқ гази 
таркибида оз бўлса ҳам фтор бирикмалари бор. Улар SiF
4
HF газлари ҳолида бўлади.
SiF
4(г)
+ 2H
2
O
(б)
2HF
(г)
+ SiO
2(қ)
Бу реакциянинг қайси тарафга кетиши ўчоқ гази таркибидаги сув буғи миқдорига 
боғлиқдир. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, конденсация минорасидаги ўчоқ гази таркибида 
сув буғлар нисбатан купдир. Шунинг учун, фтор бирикмалари газ фазасида HF ҳолида бўлиб, 
чиқиб кетиб, кейинги аппаратларда ўчоқ гази совиб, сув буғи камайиб, реакция чапга кетиб, 
аппарат футеровкасини буза бошлайди ва гидравлик қаршиликни орттиради. Бирламчи ―қуруқ 
тозалаш‖ тизимида махсулот сифатида купорос мойини ишлаб чиқарилади. Олеум ишлаб 
чиқариб бўлмайди. ―Қуруқ тозалаш-1‖ тизимида SO
2
ни SO
3
га бирламчи контактлаш жараѐни 
ишлатилади. Ўчоқ гази тепадан пастга қараб барча қатламларни босиб ўтади. ―Қуруқ тозалаш-
2‖ тизимида эса SO
2
ни SO
3
га оксидлашнинг икки босқичли тизими қўлланилади. Бир 
босқичли оксидлаш икки босқичли оксидлаш тизимидан шу билан фарқ қиладики, ўчоқ гази 
биринчи контакт аппаратидан чиққандан сўнг 430-440
0
С ларда биринчи конденсация 
минорасига берилади, SO
3
1
у ерда сулфат кислотага айлантирилиб, омборхонага юборилади. 
Биринчи конденсация минорасидан чиққан ўчоқ гази таркибидаги SO
2,
O
2
ларни парциал, яъни 

---