1. San’at tushunchasini izohlang

40. Ibtidoiy jamoa tuzumi taraqqiyoti bosqichlari haqida so`zlang.
Ibtidoiy jamoa tuzumlarini kommunal turmush tarzi atrofida tashkil etilgan eng qadimgi insoniyat jamiyatlariga borib taqaladi. Bu jamiyatlar resurslarga jamoaviy egalik qilish va butun jamiyat farovonligi uchun umumiy javobgarlik bilan ajralib turardi. Vaqt o‘tishi bilan ibtidoiy jamoa tuzilmalari rivojlanishning bir necha bosqichlaridan o‘tib, ularning har biri ijtimoiy tashkilot, iqtisodiyot va madaniyatdagi o‘ziga xos o‘zgarishlar bilan ajralib turdi. Ushbu maqolada biz ibtidoiy jamoa tizimlarida rivojlanishning asosiy bosqichlarini o'rganamiz.
1. Ovchilik va terimchilik
Qadimgi insoniyat jamiyatlari tabiatan koʻchmanchi boʻlgan va yashash uchun ovchilik, baliq ovlash va yovvoyi oʻsimliklarni yigʻish bilan shugʻullangan ovchi-yigʻuvchilar jamoalari boʻlgan. Bu jamoalarda resurslar a’zolar o‘rtasida teng taqsimlangan va qarorlar jamoa yetakchilari o‘rtasida konsensus orqali qabul qilingan. Ijtimoiy tashkilot qarindoshlik rishtalariga asoslangan bo'lib, hamkorlik va o'zaro yordamga katta e'tibor qaratildi.
2. Bog‘dorchilik va dehqonchilik
Odamlar qishloq xo'jaligi va bog'dorchilikni rivojlantira boshlagani sababli, ibtidoiy jamoa tuzumlari sezilarli o'zgarishlarga duch keldi. Aholi punktlari doimiy tus oldi, yer va resurslarga egalik qilish muhim ahamiyat kasb etdi. Ijtimoiy tashkilot qarindoshlik aloqalaridan ko'proq ierarxik tuzilmaga o'tdi, manbalar va qarorlar qabul qilish ustidan nazoratga ega bo'lgan liderlar paydo bo'ldi. Qishloq xoʻjaligi ham ixtisoslashgan mehnatning rivojlanishiga olib keldi, jamiyatning bir qismi dehqonchilikka ixtisoslashgan boʻlsa, boshqalari hunarmandchilik va savdo kabi boshqa faoliyat turlari bilan shugʻullangan.
3. Feodalizm
Feodalizm oʻrta asrlarda dunyoning koʻp qismlarida ijtimoiy tashkilotning hukmron shakli sifatida paydo boʻldi. Feodal jamiyatida yer boylik va hokimiyatning birlamchi manbai bo‘lib, yerga bo‘lgan mulkchilik kichik elita qo‘lida to‘plangan edi. Erga bog'langan krepostnoylar himoya va xavfsizlik evaziga lordlar uchun ishlagan. Feodal tuzum qattiq ierarxiya bilan ajralib turardi, uning tepasida qirol, keyin dvoryanlar, keyin esa dehqonlar va krepostnoylar quyida joylashgan edi.
4. Sanoatlashtirish
18—19-asrlardagi sanoat inqilobi mehnat va ijtimoiy tashkilotning tabiatida katta oʻzgarishlarga olib keldi. Zavodlar va mashinalar qo'l mehnati o'rnini egallashi bilan iqtisodiyot yanada ixtisoslashgan bo'lib, ko'proq odamlar fabrikalarda ishlash uchun shaharlarga ko'chib o'tdi. Bu burjuaziya (ishlab chiqarish vositalarining egalari), undan keyin esa ishchilar sinfi bo'lgan yangi sinfiy tuzumning paydo bo'lishiga olib keldi. Ijtimoiy tashkilot ko'proq individual bo'lib, jamoaga kamroq e'tibor qaratildi va shaxsiy yutuqlarga ko'proq e'tibor qaratildi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ibtidoiy jamoa tuzumlari vaqt o‘tishi bilan sezilarli o‘zgarishlarga uchragan, rivojlanishning har bir bosqichida ijtimoiy tuzilish, iqtisodiyot va madaniyatda o‘ziga xos siljishlar kuzatilgan. Qadimgi oʻtmishdagi ovchi-yigʻuvchilar jamiyatlaridan tortib, hozirgi sanoatlashgan jamiyatlargacha boʻlgan ibtidoiy jamoa tizimlarining evolyutsiyasi insoniyat tarixi boʻylab qiziqarli sayohat boʻldi.
San'at insoniyat tsivilizatsiyasining ajralmas qismi bo'lib kelgan. Jamoaviy yashash, ovchilik va terimchilik, cheklangan texnika bilan ajralib turadigan ibtidoiy jamoa tuzumi ham oʻziga xos sanʼat turiga ega edi.
Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki bosqichlarida san’at, birinchi navbatda, aloqa vositasi sifatida foydalanilgan. G'or rasmlari va petrogliflar xabarlarni etkazish uchun ishlatilgan eng qadimgi san'at turlaridan biri edi. Bu rasmlarda ov manzaralari, hayvonlar va jamiyatning kundalik hayoti tasvirlangan. Ular, shuningdek, hikoya qilishning bir shakli bo'lib xizmat qilgan, har bir rasmda turli xil hikoyalar mavjud.
Ibtidoiy jamoa tuzumi rivojlangan sari san’atning murakkabligi va xilma-xilligi ham oshib bordi. Jamoa bir joyda oʻrnashib, dehqonchilik rivojlana boshlaganligi sababli kulolchilik, toʻquvchilik, yogʻoch oʻymakorligi keng tarqaldi. San'atning bu shakllari kosa, plastinka, kiyim-kechak va mebel kabi funktsional ob'ektlarni yaratish uchun ishlatilgan.
Ibtidoiy jamoa tuzumida musiqa va raqs ham muhim o‘rin tutgan. Ular turli maqsadlarda, jumladan, diniy marosimlar, bayramlar va ijtimoiy yig'ilishlar uchun ishlatilgan. Musiqa va raqsga ko'pincha nog'ora, nay va chayqalish kabi asboblardan foydalanish hamroh bo'lgan.
Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida san’at rivojida din ham katta rol o‘ynagan. Ko'pgina san'at turlari diniy e'tiqod va amaliyotlarni tasvirlash uchun ishlatilgan. Masalan, totem ustunlari tubjoy amerikalik qabilalar tomonidan diniy e'tiqodlari va ijtimoiy tuzilishini tasvirlash uchun ishlatilgan.
Xulosa qilib aytganda, ibtidoiy jamoa tuzumining rivojlanishida san’at muhim rol o‘ynagan. U muloqot, hikoya qilish, funktsional maqsadlar va diniy amaliyotlar uchun ishlatilgan. Jamiyat rivojlanib, vaqt o‘tishi bilan o‘zgargan sari san’atning xilma-xilligi va murakkabligi ortdi.