1. Shaxsiy kompyuterlarning dasturli ta‘minoti

4. Kompyuterning asosiy va atrof qurilmalari va ularning xarakteristikalari

Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar quyidagi uchta asosiy qismdan tashkil topgan: - sistemalar bloki (system block); monitor yoki displey (monitor); klaviatura (keyboard). Sistemalar bloki (2.1-rasm). Bu blok quyidagi qurilmalardan tashkil topgan: mikroprotsessor yoki protsessor; sooprotsessor; operativ xotira; qattiq disk (vinchester); diskovodlar (magnit disklardan o ‘quvchi yoki ularga yozuvchi qurilmalar); kontrollyorlar; adapterlar; shinalar; ta’minlash bloki. Mikroprotsessor (microprocessor) - barcha arifmetik mantiqiy amallarni bajaruvchi hamda kompyuter boshqa qurilmalarining ishlashini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi qurilma. Kompyuterning eng asosiy qurilmalaridan biri boTgani uchun kompyuter markasi aynan shu kompyuterga

o‘rnatilgan mikroprotsessor markasi bilan ataladi. Mikroprotsessorlaming quvvati 1 sekundda bajarilishi mumkin b o ‘lgan

elementar amallar soni - “takt chastotalari” bilan oMchanadi. O ‘lchov birligi - megagers (MGs). Oxirgi vaqtlarda ishlab chiqarilayotgan Pentium-IV kompyuterlarida tezkor xotira 512 MB va undan yuqori, tatk chastotasi 2.4 yoki 2.6 GB va undan yuqori, doimiy xotirasi 80 GB va undan yuqori. Diskovodlar {driver)-qattiq (vinchester) yoki yumshoq (disketa) disklardagi

ma’lumotlami o‘qishga hamda maiumotlarni shu disklarga yozishga xizmat qiluvchi qurilmalar. Hozirgi vaqtda shaxsiy kompyuterlarda qoilanilayotgan yumshoq magnit disklar (diskette yoki floppy disk) 1.44 MB hajmga ega. Kontrollyorlar {controller) - kompyuterning va unga ulangan qurilmalarning ishlash faoliyatini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi elektron sxema. Ular klaviaturani, diskovodlar hamda qo‘shimcha qurilmalarni nazorat qiluvchi va boshqaruvchi kontrollyorlarga boiinadi. Adapterlar {adapter) - kompyuterni qo‘shimcha qurilmalar bilan bog`lashga hamda ularning ishlashini bir-biriga moslashtirishga xizmat

qiluvchi aloqa qurilmasi.Adapterlar quyidagi turlarga bolinadi:

1) Parallel portlar (parallel port) adapterlari. Bu portlarga odatda printerlar ulanadi. Portlarning nomlari LPT1, LPT2, LPT3 va LPT4;

2) Asinxron ketma-ket portlar (serial port) adapterlari. Bu portlarga asosan “sichqoncha”, modemlar ulanadi. Portlarning nomlari COMI, COM2 va COM3.

3) Kompyuter o ‘yinlari uchun ajratilgan port (game port) adapteri. Bu portga o ‘yinlarni boshqaruvchi qurilma - joystik ulanadi.

Shinalar (bus) - kontrollyorlar va adapterlarni mikroprotsessor hamda operativ xotira bilan bog io v ch i aloqa uzatish magistrali. Asosan IBM firmasi tomonidan ishlab chiqilgan ISA, MCA, EISA, VESA hamda Intel firmasi tomonidan ishlab chiqilayotgan PCI shinalari qoilaniladi. Ta'minlash bloki (power supply unit) - o ‘zgaruvchan elektr tokini kerakli kuchlanishdagi o ‘zgarmas tokga aylantirib, elektron sxemalarga uzatuvchi qurilma. Monitor (displey)lar matnli va grafik maiumotlami ekranda aks ettirishga xizmat qiladi. Oq-qora tasvirli(monoxrom) hamda rangli monitorlarga boiinadi. Ekranining standart kattaligi-diagonalining uzunligi 14 dyum(≪14≫). Lekin ekranining diagonali 18 dyum (≪18≫) va 21 dyum (≪21≫) boigan monitorlar ham ishlab chiqilgan.

Klaviatura. Klaviatura - ma’lumotlarni kompyuterga kiritishga xizmat qiluvchi qurilma b o iib , 83 tugmachali ( 83-keyboard ) va 101 tugmachali (101-keyboard) klaviaturalarga b o ‘linadi. 83 tugmachali klaviaturalar asosan portativ kompyuterlarda ishlatiladi.

Klaviatura tugmachalari o ‘z vazifalariga k o ‘ra 6 guruhga bo‘linadi: funksional, raqamlar va belgilar, harflar, kursorni boshqaruvchi, tahrir qiluvchi, maxsus amallarni bajaruvchi. Bu guruhlardagi tugmachalarning vazifalari quyida keltirilgan:

Printer (printer) - kompyuterdagi maiumotlami qog‘ozga bosib chiqarishga xizmat qiluvchi qurilma. Tor va keng oichamli printerlar ishlab chiqilmoqda. Tor oichamli printerlar maiumotlarni faqat A4 formatli (210 X 297 mm) qog‘ozga bosib chiqarsa, keng oichamli printerlar maiumotlarni A3 formatli ( 297 x 400 mm) hamda A4 formatli qog‘ozlarga bosib chiqarishga moijallangan. Bulardan tashqari, printerlarning ayrimlari faqat matnli maiumotlarnigina bosmaga chiqarsa, ayrimlari grafik maiumotlarni, rasmlarni, chizmalarni har xil ranglarda bosmaga chiqarish imkoniyatiga ega. Tasvirlarni qog‘ozga bosib chiqarish usuliga ko ‘ra printerlar matritsali, sepuvchi, lazerli,nur-diodli, termoprinterlar kabi turlarga boiinadi. Bulardan eng ko‘p tarqalganlari matritsali, sepuvchi va lazerli printerlardir.

Skaner (scanner) - qog‘ozdagi matnli va grafik maiumotlami, tasvirlarni, har xil rasmlarni qo‘yib kompyuterga kirituvchi qurilma. Ularning rangli va oq-qora (monoxrom) tasvirlarni kirituvchi, stol ustiga qo’yiladigan, qo’l bilan tasvirlar bo‘ylab yurgiziladigan turlari ishlab chiqilmoqda.

Kompakt disk diskovodlari (CD - ROM)- kompakt disklarga yozilgan maiumotlarni o ‘qib, kompyuterga kirituvchi qurilma. Keyingi paytlarda bunday diskovodlarga boigan talab oshib bormoqda. Chunki, ko‘pgina amaliy dasturlar (OC Novell; Windows NT; Borland C ++ kompilyatori; Corel Draw grafik paketi) kompakt disklarga yozilgan holda sotilmoqda.

Bunga kompakt disklarning quyidagi qulayliklari sabab boidi:

- maiumotlar juda ishonchli holda saqlanadi;

- bitta kompakt diskga juda katta hajmdagi (700 Mb gacha) maiumotlarni sig‘dirish mumkin;

- diskovoddagi maiumotlami o ‘qib, kompyuterga kiritish tezligi ancha yuqori (500 Kb/sek. gacha).

Magnitooptik diskovod - ma’lumotlarni 3,5 va 5,25 dyumlik magnitooptik disklaridan o ‘qib, kompyuterga kiritishga hamda kompyuterdagi maiumotlarni shunday disklarga yozishga xizmat qiluvchi qurilma. Magnit disklardagi maiumotlami o'qish va ularga yozish lazer nuri yordamida amalga oshiriladi.

“ Sichqoncha “ (mouse) - kompyuterga har-xil maiumotlami, buyruqlarni kiritishni qulaylashtirish, yengillashtirishga xizmat qiluvchi qurilma. Ikki va uch tugmachali sichqonchalar ishlab chiqilmoqda. Agar kompyuterga “sichqoncha “ ulangan b oisa, monitor ekranida ko‘rsatgich (*'≫) paydo boiadi. “ Sichqoncha” ni stol ustida siljitib, ko'rsatgichni ekranning istalgan joyida joylashgan buyruqqa olib borish va shu buyruqni ishga tushirish (chap tugmachani bosib) yoki inkor qilish (o‘ng tugmachani bosib) mumkin.

Modem (modem) - telefon kanali orqali kompyuterlar o ‘rtasida maiumot almashishga imkon beruvchi qurilma. U ichki (sistemalar blokining ichiga joylashtiriluvchi) va tashqi (kompyuter bilan asinxron portlar orqali bogianuvchi) modemlarga boiin adi. Maiumot uzatish tezligi turiga qarab 1200, 2400, 4800, 9600 bod (1 bod = 1 bit/sek);

Faks - modem (fax - modem) - faks hamda modemlaming vazifalarini birgalikda bajaruvchi qurilma.

Plotter (plotter) - har xil chizmalarni qog‘ozga bosib chiqaruvchi qurilma. Baraban tipidagi(chizmalarni o ‘ram shaklidagi qog‘ozga chiqaruvchi) va planshet tipidagi (chizmalarni maxsus stol ustiga qo‘yilgan tekis qog‘ozga chiqaruvchi) plotterlar ishlab chiqilmoqda. Asosan loyihalash ishlarini avtomatlashtiruvchi sistemalarda ishlatiladi;

Grafik planshet (graphics pad) - murakkab chizmalarni o ‘qib, kompyuterga kirituvchi qurilma;

Kompyuterlar to‘ri adapteri (network adapter) - kompyuterlarni va uning qurilmalarini lokal kompyuter to ‘riga ulashga hamda ularning faoliyatini bir-biriga moslashga xizmat qiluvchi qurilma;

Audioplata (audiokard) - turli musiqalami, tovushlarni kompyuter tomonidan ijro etilishiga xizmat qiluvchi qurilma. Odatda ovoz kolonkalari va mikrofoni b o iad i; Joystik (joystick) - kompyuter o ‘yinlarini boshqaruvchi qurilma;

Digitayzer (digitizer) - tasvir va chizmalarni raqamlar ko'rinishida ifodalab, so'ngra kompyuterga kirituvchi qurilma.