1. Sotsiologik tadqiqot o’tkazishning turlari Sotsiologik tadqiqot usullarining qisqacha xususiyatlari

Tasviriy va analitik tadqiqotlar: Bu o’zining ilmiy maqsadlari va olingan natijalari bo’yicha qarama-qarshi ikki asosiy tadqiqot turidir. Tasviriy tadqiqot tekshirish tadqiqotiga nisbatan ilmiy izlanishning murakkabroq turidir. Uning maqsadlari jiddiyroq, uzoqroq vaqt olib boriladi, dasturi mufassal, instrumentlari barcha ilmiy parametrlarga mos keladi. U faqatgina hodisalarning yuzaki kesmasini berganligi uchun emas, balki faqatgina sababli aloqalarni aniqlamaganligi uchun tavsiyalanadigan deb nomlanadi.
Tavsiflash tadqiqotlari hodisalarning yaxlit tasvirini beradi. Shu bilan birga, u hodisalarning tarkibi va dinamikasini yoritib beradi. U reprezentativ ma’lumotlar, ishonchli ma’lumotlarga asoslangan va ilmiy usulning barcha talablariga mos keladi.
Analitik tadqiqot – ijtimoiy tadqiqotning eng chuqurlashtirilgan turidir. Unga tavsiflash tadqiqotiga xos bo’lgan ijobiy ilmiy o’rganishning hamma belgilari kiradi: reprezentativlik, ishonchlilik, to’g’rilik va h.k. Lekin undan tashqari, uni ko’zdan yashirilgan ijtimoiy hodisaning yuzaga kelish sabablarini aniqlaydi. Bu professionallikning yuqori pilotajidir. Unga hamma ham erisha olmaydi va bu ba’zan sodir bo’ladi.
Sotsiologik tadqiqot haqida barcha aytganlarimizni umumlashtirgan holda quyidagi qonuniyatlarni aniqlash mumkin:
- tadqiqotning murakkablik darajasi birinchidan uchinchiga ortib boradi;
- tadqiqotning turi qanchalik murakkab bo’lsa, u kamroq tarqalgan va aksincha.

1.2-rasm. Murakkablik darajasi va tarqalganlik darajasi bo’yicha ijtimoiy tadqiqotlarning tipologiyasi


Nuqtali tadqiqot: Nuqtali tadqiqot (uni bir martalik deb ham ataydilar) ijtimoiy hodisalarni o’rganish vaqtida uning holati yoki miqdoriy tavsiflari to’g’risida axborotlar beradi. Haqiqatda, hodisaning tezkor surati vaqt bo’yicha uning o’zgarishlar yo’nalishlari to’g’risidagi savollarga javob bermaydi. Nuqtali adqiqotga misol sifatida monografik tadqiqot xizmat qiladi.
Monografik tadqiqot tor ma’noda yaxshi ishlangan nazariya doirasida bir yoki bir necha obyektlarni tekshirishdir. U case study eslatadi, undan farqli o’laroq yangi bilimlarni olishni emas, balki nuqtali ijtimoiy tashhisning qo’yilishini maqsad qiladi, masalan, muayyan korxonaning tashkiliy tuzilmasini aniqlash. Monografik tadqiqot keng ma’noda- bir yoki bir necha obyektlarni tanishish singari amaliy maqsadda ham har qanday tadqiqotlaridir. Tadqiqot obyekti tipologik ravishda mavjud axborot asosida tanlab olinadi. U barcha hodisalar sinfi uchun xos deb tahmin qilinadi.
Odatda antropologning tadqiqot obyekti sifatida chuqur va tezkorligini o’rganish mumkin bo’lgan bir qishloq ishtirok etadi. Tadqiqotning bunday turi monografik deb ham nomlanadi. Agar qishloqlar odatda kichik bo’lsa, olim vaqt o’tishi bilan har bir kishini yaxshi bilib oladi. Birinchi jahon urushi davrida bunday tadqiqotni Malinovskiy o’tkazgan. Ular yoritib bergan qishloq qabilali birlashma hisoblanmagan, balki yirik milliy ta’limning bir qismi bo’lgan.
Traborin orollari kichik bo’lib, etnografga o’sha yerda joylashgan barcha qishloqlarga tashrif buyurish hamda har bir traborinlik bilan muzokara olib borish imkonini bergan. Lekin u poligon sifatida asos bilan o’rganilgan qishloqni tanladi. Biroq, boshqa antropologlar bir jamoada o’tkazilgan mazkur tadqiqotlarni o’zining mahalliy madaniyatiga targ’ib etishga qarshi chiqmoqdalar. Ayniqsa agar gap murakkab jamiyat to’g’risida ketsa. Shuning uchun antropologlar bir mamlakatning turli chegaralarida joylashgan jamoalar guruhini tadqiq etish usulidan foydalanadilar.
Monografik tadqiqotlar qishloq sosiologiyasiga tarqatilgan, bunda ular alohida qishloq joylarining “ijtimoiy suratlari”ni olish vositasi sifatida ishtirolk etadi. O’rganishning bunday usuli aholi turmushining asosiy tomonlari to’g’risida oilalar tarkibi, band bo’lganlar, daromad manbalari va miqdorlari, mehnat faoliyatining xususiyatlari, mehnat va bo’sh vaqt sohasidagi mahalliy urf-odatlar, muloqotning an’anaviy turlari to’g’risida axborot to’plashga asoslanadi.
Monografik tadqiqot reprezentativ axbrotni olishga da’vogar bo’lmaydi. Uning vazifasi – yangi hodisalarni mufassal tahlil qilish, keng tanlab qilinadigan tadqiqotlarni o’tkazishni bekor qiladigan axborotlarning mavjud emasligi. Monografik tadqiqotning natijalari keng miqyosli empirik tadqiqotlar dasturini ishlab chiqishda foydalaniladi.