1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

Buxgalteriya esabiniń schetlari - bul xojaliq qarjilari, qarjilardin` derekleri ha`m xojaliq protsesslerin qadag`alaw ha`m basqariw ushin za`ru`r mag`liwmatlarg`a iye boliw maqsetinde, olardi da`slepki hu`jjetler mag`liwmatlarina tiykarinan ag`imdag`i ta`rtipte esapqa aliw, toparlaw ha`m bir sistema keltiriw usili esaplanadi.

Gruppalaw ekonomikalıq mánisine kóre birdey xojalıq qarjıları, qarjılar derekleri hám xojalıq aylanısları ushın óz-aldina schet ashiw menen támiyinlenedi.

Schet buxgalteriya esabı obektlerin identifikaciyalawǵa múmkinshilik jaratatuǵın arnawli belgi esaplanadi. Soniń ushın hár bir schetqa, onda esapqa alinatuǵın obektke say keletuǵın at hám tán san (kod) belgisi beriledi (1-qosimshaǵa qarań). Schetlar xojalıq qarjıları, olardiń payda bolıw derekleri hám xojalıq processleriniń hár bir túri ushın buxgalteriya esabı obektleriniń klassifikaciyalaniwina muwapiq ashiladi. Máselen, «Bina, qurilmalar hám uzatiwshi úskeneler», «Mashina hám úskeneler», «Shiyki-zat hám materiallar», «Patentler, licenziyalar hám nou-xou», «Tiykarǵı óndiris», «Esap-kitap scheti» hám h.b.
Buxgalteriya esabınıń schetları eki tárepli keste formasina iye bolip, shep tárepi - «debet», oń tárepi - «kredit» dep ataladi. «Debet» hám «kredit» atamaları latinsha bolip, usi awdarmasi debet - «ol qarizdar» hám credit - «ol isenedi» degen mánisti bildiredi.
Qarjılardiń ekonomikalıq mazmunina kóre eki toparǵa: 1).quramı, jaylasiwi hám isletiliwi boyınsha; 2).quraliw derekleri hám maqsetli tayinlaniwi boyınsha bóliniwinen kelip shiqqan halda schyotlar da, aktiv hám passiv schyotlarǵa bólinedi. Aktiv schyotlarda xojalıq qarjılarıniń bar ekenligi hám háreketi (kóbeyiwi, kemeyiwi) sáwlelendiriledi. Aktiv schetlardiń qaldiqları debet tárepinde jaziladi. Aktiv schetlar balans aktivindegi statyalarǵa tiykarlanip ashiladi:

Aktiv schet sizilmasi

Debet Kredit

	Baslanǵısh qaldiq	Kemeyiwi (-)
Kóbeyiwi (+)
Oborot		Oborot
Aqirǵı qaldiq

Passiv schetlarda bolsa xojalıq qarjıları derekleriniń bar ekenligi hám háreketi esapqa alinadi. Passiv schetlardiń qaldiqları schettiń kreditinde sáwlelendiriledi. Passiv schetlar aǵımdaǵı esapta balanstiń passiv statyalarına tiykarlinip ashiladi: