1-Tema. Tarawda xabar texnologiyalarınan qollanıw pániniń maqseti hám wazíypalarí

1-Tema. Tarawda xabar texnologiyalarınan qollanıw
pániniń maqseti hám wazíypalarí
REJE:
1. Tarawda xabar texnologiyalarınan qollanıw páninń maqseti hám wazıypaları 
2. Informaciya, onıń kórinisleri hám qásiyetleri.
3. Informaciyanıń sintaktik, semantik hám pragmatik ólshewleri

Bakalavriat baǵdarınıń barlıq tálim baǵdarıda oqıtılatuǵın “Informatika hám

informaciya texnologiyaları” oqıw páni boyınsha dúzilgen bolıp, pán oqıtıwshıları
iyelewi hám ámelde qollawı kerek bolǵan tómendegi bilimler hám kónlikpeler
kompleksin óz ishine aladı:
Informaciya, onıń túrleri hám kórinisleri, informaciyanı saqlaw, uzatıw, qabıllaw hám oǵan qayta islew, EEMnıń arxitekturası hám islew principleri, mashina tili túsinigi, mikroprocessordıń dúzilisi hám islew principleri, Beysik, programmalıq támiynat,fayllar menen islew, Windows, texnologiya túsinigi, informaciya texnologiyaları, zamanagóy informaciya texnologiyaları, shaxstıń tálim, tárbiyası hám rawajlanıwda zamanagóy informaciya texnologiyaları, pedagogikalıq programmalıq qurallar, tekst hám grafikalıq informaciyalardı tayarlaw hám olarǵa qayta islew texnologiyası, multimediya texnologiyası, tarmaq texnologiyaları, internet texnologiyası jáne onıń xızmetlerin, distancion (aralıqtan) tálim.
Pánniń maqseti hám wazıypaları. Usı programma hár bir kásip iyesi onıń iskerlik kórsetiw túrinen qaramastan iyelewi kerek bolǵan tayansh teoriyalıq hám ámeliy maǵlıwmatlardı óz ishine aladı.
Pándı oqıtıwdan maqset- zamanagóy informaciya texnologiyaları tiykarları, zamanagóy jeke kompyuterler hám olardıń átirap apparatları, sistemalı programmalıq támiynatı, ámeliy programmalıq qurallar, zamanagóy kommunikacion texnologiyalar, Web-dizayn tiykarları, programmalastırıw, Microsoft Officening programmalıq quralları haqqındaǵı bilimler menen qurallandırıwdan ibarat.
Pánniń wazıypaları.
Informatika hám informaciya texnologiyaları haqqında bir pútkil oyda sawlelendiriw payda etiw;
informatika hám informaciya texnologiyalarınıń hár bir insannıń ómiridegi hám jámiyettiń rawajlanıwındaǵı rolin ashıp beriw;
informatikanıń texnikalıq hám programmalıq qurallarınıń mánisi hám múmkinshilikleriniń ashıp beriw;
informaciya sistemaları hám texnologiyalarını ne maqsette hám qanday qóllaw haqqında túsinik payda etiwden ibarat.
Insaniyattıń tábiyattı ózlestiriwdegi tájiriybe hám bilimlerin toplawı informaciyanı ózlestiriw menen birge keshedi. SHu sebepli da informaciya jáne onıń ózgesheliklerin urǵanıw, olardı qayta islew qaǵıydaların urǵanıw za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Informaciya latınsha “information” sózinen alınǵan bolıp, túsindiriw, geypara zattı bayanlaw yamasa geypara zat yamasa hádiyse haqqında sıpatlama beriw mánisin ańlatadı.
Insan jasaytuǵınlıq dúnya hár qıylı materiallıq hám nomoddiy ob'ektler, sonıń menen birge olar ortasındaǵı óz-ara baylanıs hám óz-ara tásirinlerden, yaǵnıy processlerden sırtqıl tapqan. Seziw aǵzaları, hár qıylı ásbaplar hám taǵı basqalar járdeminde belgilengenler etiletuǵın sırtqı dúnya dálilleri maǵlıwmatlar dep ataladı. Maǵlıwmatlar anıq wazıypalardı sheshiwde zárúr hám paydalı dep topilsa - informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken, maǵlıwmatlarǵa ol yamasa bul sebeplerge kóre paydalanilmayotgan yamasa texnikalıq qurallarda qayta ishlanilayotgan, saqlanıp atırǵan, uzatılıp atırǵan belgiler yamasa jazıp alınǵan gúzetisler sıpatında qaraw múmkin. Eger bul maǵlıwmatlardan geypara zat tuwrısındaǵı abstraktlıqdı kemeytiw ushın paydalanıw múmkinshiligi tuwılsa, maǵlıwmatlar informaciyaǵa aylanadı. Sonday eken, ámeliyatda paydalı dep tabılǵan, yaǵnıy paydalanıwshınıń bilimlerin asırǵan maǵlıwmatlardıǵana «axborot» dep atasa boladı.
Mısalı, qaǵazǵa telefon nomerlerin belgili tártipte jazıp, birovga kwrsacangiz, ol bunı qandayda bir informaciya bermiytuǵın maǵlıwmat sıpatında qabıl etedi. Biraq áne sol hár bir telefon nomeri aldınan arnawlı bir kárxana yamasa sırtqılot atı, onıń iskerlik túri jazıp qóyılsa, aldınǵı maǵlıwmat informaciyaǵa aylanadı.
Belgili wazıypalardı sheshiw nátiyjesinde jańa maǵlıwmatlar - bilimler, yaǵnıy sistemalastırılgan haqqoniy yamasa sınaqtan ótken xabarlar payda boladı. Olar nızamlar, teoriyaler hámde oyda sawlelendiriw hám qarawlardıń basqa jamligi sıpatında ulıwmalasqan bolǵan. Keyinirek, bul bilimler ózge wazıypalardı sheshiw yamasa aldıngisini anıqlawtirish ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar quramına kiredi.
Informatika ushın bolsa informaciyanı qabıllaw, saqlaw, oǵan qayta islew hám uzatıwda informaciya texnologiyaları qurallarından qanday paydalanıw kerekligi mashqalası eń tiykarǵı bolǵanı ushın, informaciyalardı klassifikaciyası da ayriqsha bolıp tabıladı. Atap aytqanda, informatikada analogli hám cifrlı informaciyalar isletiledi. Insan sezim aǵzaları analogli (úzliksiz) informaciya menen jumıs kóriwge moslashgan bolsa, esaplaw texnikası bolsa tiykarınan cifrlı (diskret) informaciya menen isleydi.
“Informatika” degende hár bir adam sóz qanday da informaciya, usı informaciya geypara zatǵa, hádiyse yamasa processga tiyisli ekenligi hám basqalar haqqında barıwlıǵın tushunadi. Lekin, bul informaciya qanday alınǵan? Ol qayda hám qanday saqlanǵan. Oǵan qanday jol tabıw múmkin? degen sorawlardıń payda bolıwı orınlı. Usı sorawlarǵa juwap jámiyettiń ózgeriwine, onıń pán - texnika salasındaǵı rawajlanıwına qaray ózgerip turadı.
“Informatika” termini latınsha “informatic” sózinen kelip shıqqan bolıp, túsindiriw, xabar etiw, bayanlaw mánisin ańlatadı. Ingliz tilinde bul terminge Compyuter science (kompyuter texnikası haqqındaǵı pán) sinonimi sáykes keledi. Informatika kompyuter texnikasınıń rawajlanıwı sebepli júzege keldi, oǵan tiykarlanadı, usiz ámeldegi bola almaydı hám óz gezeginde onıń rawajlanıwıǵa, jańalanıwına óz úlesin qosadı.
Házirgi dáwirdi informatikasız oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Informaciyaǵa qayta islew texnologiyaları búgingi kúnde turmısımızdıń hámme tarawlarını qamtıp alǵan. Informatikanıń tiykarǵı resursı - informaciya bolıp tabıladı.
Ozaldan informaciya degende átirap - ortalıq ob'ektleri hám hádiyseleri, olardıń ólshemleri, qásiyetleri hám jaǵdayları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar túsiniledi. Keń mániste informaciya - insanlar ortasında maǵlıwmatlar ayırbaslaw, adamlar hám jasalma apparatlar ortasında signallar ayırbaslawdı bildiretuǵın túsinik bolıp tabıladı.
«Xabar texnologiyaları» sóz dizbegidegi «texnologiya» sózi latınsha «texnos»- kórkem óner, óner, tarawdıń hám «logos» — pán degen mánisdi ańlatadı. Yaǵnıy texnologiya - qandayda bir wazıypanı orınlawda onıń hár qıylı usılları kórinisin ańlatadı.
Informaciya texnologiyaları informaciyalardı jıynaw, saqlaw, uzatıw, qayta islew usıl hám quralları kompleksi bolıp tabıladı.
Informatika páni informaciyaǵa hádiyseler yamasa ob'ektler tuwrısındaǵı qıyallarimizni ózgertiriwshi, óz-ara baylanıslı maǵlıwmatlar, kórsetkishler, negizler hám túsinikler sıpatında qaraydı. SHuning ushın informatikaǵa tómendegishe anıqlama beriw múmkin.
Informatika - informaciya texnologiyaları quralları járdeminde informaciyanı usınıw, qabıllaw, saqlaw, oǵan qayta islew, uzatıw usılların, yaǵnıy axboriy processlerdi hám informaciya texnologiyaları qurallarını iskerlik kórsetiw princpların, olardı basqarıw usılların sistemalı túrde uyreniwshi fan bolıp tabıladı.
Informatika páni informaciyanı saqlaw hám toplaw haqqındaǵı pán bolǵanlıǵı ushın hár qanday informaciyalar kompyuterde maǵlıwmatlar sıpatında saqlanadı. SHuning ushın da informaciyalar ólshew birliklerine iye.
Bıyt - informaciyanıń eń kishi birligi bolıp, 0 yamasa 1 nomerdi beretuǵın informaciyanı ańlatadı. Bitning ma`nisin óshirilgen - qosılǵan, joq- awa, xaqiqat -ótirik alternativlari sıyaqlı aytıw múmkin. Kompyuter anıq bıytlar menen bólek júdá kem jaǵdaylarda jumıs kóredi. Ádetde kompyuter segiz bitdan ibarat 0 hám 1 nomerleri kombinaciyası menen isleydi. Bul kombinaciyalar báyit dep ataladı.
Kompyuterdiń barlıq jumısları - bul, báyitler kompleksin basqarıw bolıp tabıladı. Báyitler kompyuterge klaviatura yamasa disklardan kelip túsedi. SHundan keyin programmanıń buyrıqları (operatorları) boyınsha báyitlerge ishlov beriledi. Olar waqtınsha saqlap turıladı yamasa mudamǵı saqlaw ushın jazıp qóyıladı. Báyitlerdiń úlken jıynaqları ushın úlkenlew ólshew birlikleri isletiledi.

nоmi	qisqаrtmаsi	bаytlаrdа ifоdаlаnishi
Bаyt	B	1
Kilоbаyt	KB	2^10 yoki 1024 bаytgа yaqin
Mеgаbаyt	MB	2^20 yoki 1024 kilоbаyt (1 milliоn аtrоfidа)
Gigаbаyt	GB	2^30 yoki 1024 mеgаbаyt (1 milliаrd аtrоfidа)
Tеrаbаyt	TB	2^40 yoki 1024 gigаbаyt (1 trilliоn аtrоfidа)
Pеtаbаyt	PB	2^50 yoki 1024 tеrаbаyt (1 kvаdrilliоn аtrоfidа)
Еksаbаyt	EB	2^60 yoki 1024 pеtаbаyt (1 kvintilliоn аtrоfidа)

1-keste. Informaciyanı ólshew birlikleri.

Kompyuter yadı - bul, arnawlı elektron yacheykalar kompleksi bolıp, olardıń hár biri 0 hám 1 lar kombinaciyasınan ibarat bir báyit informaciyanı saqlay aladı.
Informaciya túsinigi. Ózbekstan Respublikasınıń 2002 jıl 12 dekabrdegi 439 -II san “Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında”gi Nızamıǵa qaray, informaciya - dárekleri hám usınıs etilish formasından qaramastan shaxslar, predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.
Informaciya keń qamtılǵan túsinik bolıp, oǵan tómendegishe tariypler da beriw múmkin:
1. Dálil, waqıya, xodisa, predmet, process sıyaqlı ob'ektler haqqındaǵı bilim hámde túsinikler yamasa buyrıqlar;
2. Belgili tán tekstte anıq mániske iye túsiniklerdi ishine alǵan dálil, waqıya, xodisa, predmet, process, prezentaciya sıyaqlı ob'ektler haqqındaǵı bilimler kompleksi;
3. Qızıǵıwshılıq oyatıwı múmkin bolǵan, saqlanıwı hám qayta isleniwi kerek bolǵan jámi dálil hám maǵlıwmatlar. Kitap teksti, ilimiy formulalar, bank esap betiden paydalanıw hám tólewler, sabaq kestesi, ólshew komplekslerinniń jer hám keńislik stanciyası ortasındaǵı aralıq tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar hám taǵı basqalar informaciya bolıwı múmkin.
Informatika tómendegi máselelerdi sheshedi:
- Qálegen informastion processlerin tekseriw;
- Informastion processlerin tekseriw nátiyjesinde alınǵan bazanı qayta islew ushın eń jańa texnika texnologiyalarını jaratıw hám jetilistiriw;
- Jámiyettiń barlıq tarawlarıda kompyuter texnikası hám texnologiyasınan ónimli paydalanıwdıń ilimiy hám injenerlik máselelerin tarqatıp alıw.
Shártli túrde informatikanı ush óz-ara baylanıslı bólekke bolıw múmkin:
- Apparatlı texnika quralı.
- Programma ortalıǵı.
- Algoritmlar ortalıǵı.
Informatika keń mániste insaniyat iskerliginiń barlıq tarawlarıda informaciyanı kompyuter hám telekommunikastiyalar járdeminde qayta islew, saqlaw, uzatıw menen baylanıslı bolǵan soha bolıp tabıladı.
Hususan, informaciyanıń eń tiykarǵı túrlerinen biri - ekonomikalıq informaciya. Onıń ayrıqsha tárepi sonda, ol adamlardıń úlken jámáátleri menen, shólkemler menen, kárxanalar hám sol sıyaqlı basqa ekonomikalıq strukturalardaǵı basqarıw processleri menen baylanıslılıǵında bolıp tabıladı.
Informaciyanıń ámelde qollanılıwı zárúr shárti onıń waqıtındalıǵı hám adekvatlıǵı bolıp tabıladı. Adekvatlıq bul alınǵan informaciya tiykarında qurılǵan obrazning haqıyqıy ob'ektke qanshellilik sáykesligin beredi hám ol ush formada ańlatpalanadı:
- Sintaktik adekvatlıǵı - bul informaciyanı uzatıw tezligi, anıqlıǵı, kodlastırıw sisteması, sırtqı tásirinleriniń bar ekenligi hám sol sıyaqlı processlerden ibarat.
- Semantik adekvatlıǵı - uzatılatuǵın informaciyanıń ruwxıy quramı, ob'ekt obraziga hám haqıyqıy kórinisine sáykes keliwligi esapqa alınadı.
- Pragmatik adekvatlıǵı - alınǵan informaciyanıń tiykarǵı basqarılatuǵın process menen sáykes keliwin belgileydi.
Kóp qallarda kompyuterge kirgizetuǵın informaciya bilimler yamasa maǵlıwmatlar bazası sıpatında kórinetuǵın boladı, ol jaǵdayda payda etińan informaciya bolsa óz qarıydarsına iye bolǵan joqarı bahalarǵa iye tavar sıpatında qadrlanadi.
Informaciyalıq texnologiyalar informaciyalardıi jiynaw, saqlaw, uzatiw, qayta islew usil ha`m qurallari jiyindisi.
Informaciyalıq texnologiyasinin` kelip shig`iwi ha`m rawajlaniwin belgilewshi ishki ha`m sirtqi faktorlar bar bolip, olardi to`mendegishe sipatlaw mu`mkin`