1. Tizim tushunchasi va uning turli ta’riflari

33. O ‘quv maqsadli elektron vositalarni yaratish va foydalanishdagi pedagogik talablar va ularni sifatini baholash. Pedagogik vazifalar, ergonik talablar,

Elektron  o’quv  adabiyotlari  va  ularni  ishlab  chiqishga  qo’yilgan  talablar. Keyingi

paytlarda darslik va o’quv qo’llanmalar yaratishga yangicha yondashuvlar paydo bo’lmoqda. Bu
borada elektron o’quv adabiyotlarini yaratish o’zining ijobiy pedagogik samaralarini bermoqda.
Bunda elektron kitoblar (multimedia kitoblar, yarim media kitoblar, gipremedia kitoblar,
intellektual kitoblar, telemedia kitoblar, kibernetik kitoblar), elektron nashr, elektron ta’lim
resurslari, elektron uslubiy qo’llanma, elektron forumlar, elektron shakldagi o’quv – uslubiy
materiallar, elektron o’quv nashri va shu kabilarning ahamiyati beqiyos. Quyida ular tavsiflarini
keltiramiz.
Elektron darslik – bu an’anaviy darslikdan farqli o’laroq, fanga oid tegishli materiallarni
dinamik talqinda, ya’ni foydalanuvchi e’tiborini jalb qiluvchi turli ranglardan, multimedia, audio
va video animasiyalar, gipermurojaatlardan o’rinli foydalangan holda tuzilgan yoxud
dasturlarshtirilgan darsliklar. U kompyuter texnologiyasiga asoslangan o’quv uslubini
qo’llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o’quv materiallari, ilmiy adabiyotlarning har
tomonlama samarali o’zlashtirilishiga mo’ljallangan adabiyot. Shuningdek, u muayyan fanning
o’quv hajmini to’liq qamragan va masofaviy o’qitish hamda mustaqil o’rganish uchun
kompyuter texnologiyalariga asoslangan, bo’lib, unda materiallar (o’quv va ilmiy materiallar
faqat virtual (matn) shaklida, o’quv materiallari esa virtual (matn) va ikki o’lchamli grafik
shaklida) multimedia elementlari, ya’ni ma’lumot ikki – uch o’lchamli grafik ko’rinishida, video,
animasiya va qisman virtual (matn) shaklida, obyektlarga nisbatan harakatlanish tasavvurini
ifodalaydigan shaklda yaratiladi.
Elektron kitoblarni yaratish ta’lim tizimiga CD – ROM va multimedia
texnologiyalarining keng joriy qilinishi, elektron o’quv adabiyotlarining ishlab chiqilishiga va
ularning ta’lim  - tarbiyada samarali qo’llanishiga katta imkoniyatlar yaratish jarayonidan iborat
bo’ladi.
Elektron kitoblar to’rtta yo’nalishdan iborat bo’ladi. Ular: Qomusiy; ma’lumot beruvchi;
o’qituvchi; imtihon oluvchi.
Elektron kitoblar axborot turlari va ularni foydalanuvchiga yetkazib berish bilan
shug’ullanadi. Bunda multimediali kitoblar – bu axborotlarni bitta axborot tashuvchi vositasiga
jamlagan bo’lib, u matnli, ovozli, statik, dinamik va videotasvirli ma’lumotlardan tashkil topgan
bo’ladi.
Yarimmedia kitoblar – bu multimedia kitoblardan farqli ravishda ma’lumotlarni yetkazib
berishda turli vositalarning kombinatsiyasidan foydalanuvchi kitoblar.
Gipermedia kitoblar – bu multimediali kitoblarning takomillashgan shakli bo’lib, bunda
foydalanuvchi asosiy matndan tashqari turli qo’shimcha manbalarga ham (sharhlarga,
atamalarning izohlariga, tuzatishlariga) murojaat qilishi mumkin.
Intellektual kitoblar – bu imtihon oluvchi kitoblarga o’xshash bo’lib, bunda ta’lim
oluvchilarning qobiliyatlari, bilim darajalari maxsus testlar yordamida ularning kompyuter bilan
muloqot jarayonida aniqlanadi va baholanadi.
Telemedia kitoblar – bu telekommunikatsiya vositalari yordamida masofadan o’qitishga
xizmat qiluvchi kitobdir.
Kibernetik kitoblar – bu matematik modellashtirish vositalari yordamida hodisalarni va
obyektlarni har tomonlama o’rganish va tadqiq qilishga yordam beruvchi kitobdir.

Elektron ta’lim resurslari – bu muayyan fan bo’yicha yaratilgan elektron o’quv

qo’lanma, elektron ko’rsatmalar, elektron ma’lumotnomalar, lug’atlar virtual stendlar,
multimediali vositalar va boshqa elektron nashrlar majmuasidir.
Elektron nashr – bu grafikli, matnli, raqamli, nutqli, mustaqil, video – foto va boshqa
axborot obyektlari majmuasidan iborat bo’lib, ular elektron axborot tashuv vositalari yoki
kompyuter tarmog’i orqali taqdim etishga mo’ljallangan.
Elektron o’quv nashri – bu ta’lim oluvchilar tomonidan egallashi lozim bo’lgan bilimlar,
ko’nikmalar va malakalarni ijodiy va faol ravishda o’zlashtirishiga ko’maklashuvchi nashr
bo’lib, u ilmiy amaliy bilim sohasiga mos ravishdagi tizimlashtirilgan o’quv materialini o’z
ichiga oladi.
Elektron uslubiy qo’lanma – bu ta’lim – tarbiya jarayonidagi pedagogik tajribani
(amaliyotni) umumlashtirish va uzatish hamda ta’lim – tarbiyaviy faoliyatining yangi
modellarini shakllantirish va tarqatishga mo’ljallangan nashr.
Elektron o’quv qo’llanma – bu muayyan fanning o’quv rejasidagi vaqt va o’quv
dasturidagi ma’lumot hajmini qisman yoki to’liq qamragan va fanni o’rganishga tegishli
ma’lumotni to’liq adaptasiya qila olgan masofaviy o’qitish va mustaqil o’rganish uchun
mo’ljallab tayyorlangan nashr. O'quv maqsadli elektron vositalarni yaratish mutaxassis
tomonidan amalga oshiriladi, ammo undan samarali foydalanish pedagog tomonidan amalga
oshiriladi. Ushbu didaktik materiallarning talabalarga bekamiko’st yetkazib berilishi uchun
pedagok uchun erganomik shart-sharoitlar yaratilgan bo’lishi kerak.
Elektron shaklidagi o’quv – uslubiy materiallar – bular elektron darslik, elektron o’quv
qo’llanmalari, elektron kutubxonalar, mos (CD, Flash va h.k.) sig’imdagi audiovizual
materiallar, interfaol o’quv kurslari, ko’mpyuterda hisoblash tajribasini o’tkazish uchun
labaratoriya vazifalari, test sinovlarini o’tkazish bo’yicha tizimlar.
Ta’limning ko’rgazmalilik metodidan amaliy faoliyatda foydalanishda namoyish etish,
tasvirlash va ekskursiya metodi bilan ish ko’rishda ta’lim oluvchilarni turli mavzularda tasviriy
materiallar bilan ishlashga jalb etish muhim didaktik ahamiyatga ega.

Ergonomik talablar:

- taqdim etiladigan o’quv materialining asosan monitor orqali taqdim etilishini hisobga olish;
- taqdim etiladigan o’quv materiali ta’lim oluvchini toliqtirmasligi;
- ta’lim oluvchiga “do’stona munosobatda” bo’lishi;
- kompyuter ekranida aks ettiriladigan o’quv materiali ta’lim oluvchiga aniq, ravshan, tez
  o’zlashtirilishi va tushunarli bo’lishi;
- o’quv materialini taqdim etishda qisqartmalar va noaniq atamalar bo’lmasligi;
- o’zlashtriladigan material imkoniyat doirasida ta’lim oluvchining diqqatini jalb etishi; va hakozo.

Pedagogik dasturiy vositalar haqida tushuncha

Pedagogik dasturiy vositalar – kompyuter texnologiyalari yordamida o`quv jarayonini qisman yoki to`liq avtomatlashtirish uchun mo`ljallangan didaktik vosita hisoblanadi. Ular ta`lim jarayonini samaradorligini oshirishning istiqbolli shakllaridan biri hisoblanib, zamonaviy texnologiyalarning o`qitish vositasi sifatida ishlatiladi. Pedagogik dasturiy vositalar tarkibiga: o`quv fani bo`yicha aniq didaktik maqsadlarga erishishga yo`naltirilgan dasturiy mahsulot (dasturlar majmuasi), texnik va metodik ta`minot, qo`shimcha yordamchi vositalar kiradi.