1. Tog` jinslarining paydo bo’lishi bo’yicha tasnifi. Tоg’ jinslаrining dоnаdоrlik tаrkibi. Tоg’ jinslаrining g’оvаkligi

2. Tog` jinslarining donadorlik tarkibi

Tog` jinslarining donadorligi deb, ularning har xil kattalikdagi zarrachalardan qanday miqdorda tashkil topganligiga aytiladi.

Tog` jinslari turli kattalikdagi donador zarrachalardan tashkil topgan bo’ladi. Jinslarning donadorligi, ularning qay darajada mayda zarrachalardan tashkil topganligi hamda bu zarrachalarning o’lchamlari asosan mikroskop ostida ana shu tog` jinslaridan yasalgan shliflarda o’rganiladi. Agar o’rganilayotgan tog` jinslari o’ta qattiq, ya'ni sementlashgan bo’lsa, ularning tarkibini shliflar orqali o’rganish qulay bo’ladi. Lekin tog` jinslari o’ta qattiq bo’lmasa yoki kam sementlashgan bo’lsa, u holda ularning tarkibini o’rganish uchun granulometrik (donadorlik) usuldan foydalaniladi.
Tog` jinslarini tashkil qiluvchi minerallar qanchalik maydalanganligiga qarab jinslarning sig`im - o’tkazuvchanlik xossalari (g`ovakligi, o’tkazuvchanligi, solishtirma yuzasi, kapillyarlik xossalari va b.) ham tubdan o’zgarishi mumkin.
Tog` jinslarining donadorlik tarkibiga ularning geologik kelib chiqishi, qatlamlarning hosil bo’lishiga qarab ana shu geologik davrlarda bo’lib o’tgan jarayonlar xususida ma'lumotlar olish mumkin. Shuning uchun ham donadorlikni o’rganish geologik izlanishlarning boshlang`ich bosqichi hisoblanadi.
Tog` jinslarini tashkil qilgan zarrachalarning katta - kichikligiga qarab ana shu zarrachalar bilan neft orasidagi bog`lanish yuzasi har xil kattaliklarni tashkil qilish mumkin. Zarrachalar qanchalik mayda bo’lsa, shunchalik ular bilan neftning umumiy bog`lanish yuzasi katta bo’ladi. Demak, bunday tog` jinslaridan neft olinayotganda mana shu mayda zarrachalarning yuzasini juda yupqa neft pardasi qoplab oladi va natijada ana shu parda holatidagi neft yer ostida qolib ketib, olib bo’lmas yo’qotishga sabab bo’ladi. Neftning parda holatida qolib ketishiga sabab, jinslarning juda mayda zarrachalardan tashkil topganligi, neft ana shu zarrachalarni o’rab olib ularning molekulalari bilan neft molekulalari o’rtasidagi uzviy bog`lanishlar, hamda suyuqlikning kapillyarlik xossalaridir.
Shuning uchun ham ana shu yo’qotishlarni iloji boricha kamaytirish maqsadida avvalo tog` jinslari zarrachalarining qanday kattaliklardan tashkil topganligini, ularning umumiy (yoki solishtirma) yuzasi qanday kattalikni tashkil qilishini va nihoyat,neftning kapillyarlik xossalarini aniqlab olish kerak.
Tajribalar shuni ko’rsatdiki, tog` jinslarining tarkibi juda mayda-kolloid holatdagi zarrachalardan tortib, to kattaligi tosh bo’lakchalarigacha bo’lar ekan. Lekin asosiy qismini 1,0 - 0,01 mm dagi zarrachalar tashkil etadi.
Shuni aytish kerakki, juda mayda kolloid zarrachalar asosan loyli, argillit va alevrolitdan tashkil topgan qatlamlarda ko’proq uchraydi. Bunday zarrachalarni miqdoriga qarab ana shu tog` jinslarining nam ta'sirida bo’rtish qobiliyati ham har xil bo’ladi.
Tog` jinslarining donadorligini o’rganish natijasida ularni harakterlovchi yana bir muhim xossa - tarkibiy har xillik (turlilik) koeffitsienti ham aniqlanadi. Bu koeffitsient konlarni ishlash usullarini tanlashda, ularning matematik va geologik modellarini to’zishda, har xil matematik hisoblashlarda ishlatiladi.
Tog` jinslarining donadorlik tarkibini o’rganishning ikki xil usuli bor: elash va sedimentatsiya. (1.1 a va 1.1 b - rasmlar).
Elash usuli o’zining soddaligi va tez bajarilishi bilan juda keng tarqalgan. Usul asosan tog` jinslarini tashkil qiluvchi zarrachalarning kattaligi 0,05 mm dan kam bo’lmagan hollarda ishlatiladi. Ustma-ust qo’yilgan elaklar komplektiga 50 g tog` jinsi solinadi. Elaklar turining kattaligi yuqoridan pastga qarab quyidagichadir: 10; 7; 5; 3; 2; 1; 0,5 va 0,25 mm. Elaklar komplekti 15 minut davomida tebratiladi va har bir elakda qolgan zarrachalarning og`irligi o’lchanadi. Olingan ma'lumotlar maxsus jadvalga yoziladi.