Tarbiya – muayyan, aniq maqsad hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida shaxsni har tomonlama o’stirish, uning ongi, xulq-atvori va dunyoqarashini tarkib toptirish jarayoni. Boshqacharoq talqin etilganda, tarbiya yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama voyaga yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib toptirishga yo’naltirilgan faoliyat jarayonidir.
Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida keng va tor ma’nodagi tarbiya farqlanadi.
Tarbiya jarayoni - O’qituvchi va o’quvchi (tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida tashkil etiluvchi hamda aniq maqsadga yo’naltirilgan hamkorlik jarayonidir.Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ongi shakllana boradi, his-tuyg’ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur bo’lgan ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo’ladi.
Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini
chuqur urganishni talab qiladi. Bu qonuniyatlar voqieadlarning muayyan
rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi sabab va oqibat urtasidagi muhim, zarur
ichki aloqalarning ifodasi sifatida namoyon bo’ladi.
Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy xayotining ob`ektiv talabalarini, insonning
ijtimoiy mohiyatini va tabiatni aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi.
Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy ishlab chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy mafkura g`oyalari asosida
qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy g`oyaviy
asoslarini tashkil qiladigan tarbiyaning mazmuni va uning olib borilishiga
kuchli ta`sir ko’rsatiladigan ijtimoiy jarayonlar tarbiyaning sub`ektiv omillari
sirasiga tarbiya muassasalari, jamoat tashkilotlari, Oqituvchilar, tarbiyachilar, oila muhiti, jamotchilik dunyoqarashi, mafkura g`oyalari, shaxsni har tomonlama
rivojlantirishga oid faoliyat kabilar kiradi.
Shaxsning rivojlanishi tarbiyaning g`oyaviy mazmuni va sifat darajasiga bog`liqdir. Ayni chog`da tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari, shaxsning
rivojlanish darajasiga ham bog`liq.Tarbiya jarayoni psixologiya fani asoslarini,shaxsning psixologik va fiziologik rivojlanish qonunlarini bilishni talab qilad.
Tarbiyachi (Oqituvchi) tarbiyalanuvchi (oquvchi) shaxsnini har tomonlama
urganishi va shu asosida ta`sir ko’rsatishi lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olinmas ekan, tarbiyaviy ta`sir bir
tomonlama yoki tasodifiy bo’lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy
ta`sirlarga mos bo’lmay qoladi.
Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali ravishda
maqsadga muvofiq tashkil etilar, shaxs va jamiyat urtasidagi munosabatning
oqilona bo’lishi ta`minlar ekan, tarbiya jarayoni shunchalik samarali bo’ladi. Shaxs faoliyati ijtimoiy munosabatlar negizida yo’lga qo’yilib, tizimli tarzda
kechadi. Sub`ekt (shaxs ) > ob`ekt (ijtimoiy borliq) > ijtimoiy munosabatlar
tarzda tashkil etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati mazmuni va yo’nalishi-ni ham belgilashi mumkin. Ijtimoity munosabatlarni tashkil etish jarayonida shaxsga borliqni his etish, o’z- o’zini anglash, aloqa aralashuv va o’zlashtirish
sanaladi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglash ehtiuyojini qondirishga
qaratligan faoliyat jarayonida ijtimoiy bilimlarni uzlashtirishga nisbattan
qiziqish hosil bo’ladi. Qiziqish o’z navbatida shaxsda muayyan hayotiy
maqsadning qaror topishiga olib keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat
ijtimoiy bilimlarni egallashga intiladi, balki o’zlashtirilgan bilimlarni egallash layoqatini ham nomayon eta borish maqsadga muvofiqdir. Maqsad mazmunini ifoda etuvchi g`oyalar amaliy harakatlarni tashkil etish borisidagi rag`batlar-ning yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Rag`batlar o’zida quyidagi
xususiyatlarni aks ettiradi fuqoralik vatanparvarlik, insonparvarlik, ilmiy
anglash, ahloqiylik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, estetik, huquqiy va boshqalar.
Qayd etilgan rag`batlar amaliy xarakatning tashkil etilishi uchun turtki beradi.
Ijtimoiy munosobatlar jarayonida shaxs faoliyati mazmunini tahlil etish,
ularda o’z faoliyatlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni qaror toptirish, shunung-dek o’z faoliyatiga borish talab etiladi.
Tarbiya jarayonining qonuniyatlari quydagilardan iboratdir.
Tarbiya jarayonining qonuniyatlari
1. Tarbiyaning ijtimoiy muhitning ob`ektiv va sub`ektiv olimlarga bog`liqligi.
2. Tarbiyaning shaxs taraqikieti (rivojlanishi) bilan birligi uzaro aloqadorligi va
bog`liqligi
3. Faoliyat va sunosabat birligining shaqlda ijtimoiy ijobiy fazilatlarni
shaqlantirish negizi va asosiy manbai ekanligi
4. Tarbiyalanuvchilarning uzaro tarbiyaviy ta`siriga ega ekanliklari, ularning
uzro munosabatlari hamda faol faoliyatlari urtasidagi bog`lanish
Tarbiya tamoyillari deb yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib
chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni, metodlari va yo’nali-shiga qo’yiladigan eng muhim talabalarni belgilab beruvchi asosiy g`oya va
qoidalar yigindisiga aylanadi.
Tarbiya tamoyillari o’qituvchi, tarbiyalovchilarga yul-yuriq ko’rsatuvchi
qoidalar bo’lib, yosh avlodni tarbiyalash, barkamol insonni shakllantirish
vazifalariga muvofiq belgilanadi,shuningdek ular shaxs tarbiyai borasidagi
ilg`or ta`limotlar g`oyalriga hamda pedagogika fanida erishilgan yutuqlarga asos-lanadi.
Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks ettiradi.
Tarbiyaviy jarayonda ilg`or tamoyillarga amal qilinishi uning samarasini
ta`minlaydi.
Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat.
-tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi
-tarbiyada demokratik va insonparvarlik g`oyalar ustunligi
-tarbiyada milliy umumbashariyqadriyatlar ustunligi
-tarbiyada izchillik va tizimlilik
-tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo’shib olib borish
-tarbiyani mehnat bilan bog`lash
-tarbiyalanuvchi shaxsini xurmat qilish
-tarbiyada oquvchining esh va individual xususiyatlarini hisobga olish
-jamoa va jamoa erdamida tarbiyalash
-tarbiyada oquvchi xulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy tomonlarni
yuqotish. , tarbiyalangalik darajasiga. Tarbiya metodlarining qay
darajada urinli va samarali tanlan-gani hamda mohirona qullanilganligiga
bog`liq.
Tarbiya metodlarini to’g`ri tanlash tarbiya vazifalarini ijobiy hal
qilishda, oquvchilarning o’z-o’zini tarbiyalash va faoliyatini rag`batlantirishda yordam beradi.
3.
Dostları ilə paylaş: |