1. Xodimlar bilan mehnatga oid munosabatlar

1. Xodimlar bilan mehnatga oid munosabatlar
2. Biznesda yo’l qo’yiladigan iqtisodiy jinoyatlar, ularning turlari va sanksiyalar
3. Biznеsdа ijtimоiy, iqtisоdiy vа tехnоlоgik оmillаr
4. Biznesning zamonaviy turlari: IT korxonalar va ularning moliya-xo’jalik faoliyatining o’ziga xos jihatlari
5. O’zbekistonda biznes subyektlarini soliqqa tortishning asosiy jihatlari
1- savolning bayoni
Jamiyatimiz jamoa shartnomasi va kelishuvlari orqali ijtimoiy sherikchilik tamoyilini rivojlantirish, korxonalarda xodimlar bilan ish beruvchilar o’rtasidagi mehnatga oid munosabatlarni shartnomalar asosida tartibga solishni taqozo etadi. Shu munosabat bilan Mehnat kodeksining umumiy qismida jamoa shartnomasi va kelishuv¬lariga oid normalar alohida bobda kodifikatsiyalashtirilgan instituti tarzida joylashtirilgan. Mazkur institutning ahamiyati quyidagilar bilan belgilanadi: jamoa shartnomasi va kelishuvlari orqali mehnatning shartlari, xodimlarning iqtisodiy-ijtimodiy masalalarga oid munosabatlarini shartnomalar asosida tartibga solish, shuningdeq mehnat jamoasi hamda vakillik organining bu shartnomalarni tuzish borasidagi huquq va vakolatlari kengaytirildi;
muzokaralar chog’ida kelib chiqadigan ixtiloflarni hal qilish tartibi ko’rsatildi;
jamoa shartnomalari va kelishuvlarini tuzish yuzasidan olib boriladigan muzokaralardan bo’yin tovlaganlik ularning muddatlarini buzganlik komissiyaning ishini ta’minlamaganlik tegishli; axborotlarni taqdim etmaganlik shuningdeq jamoa shartnomasi va ularda kelishuvlarida ko’zda tutilgan majburiyatlarni bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilandi.
Yuqorida ta’kidlanganidek amaldagi Qonunchilikda jamoa shart¬nomalari va kelishuvlarini tuzishning asosiy tamoyillari aniq bel¬gilab qo’yilgan. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat:
- qonun xujjatlari normalariga amal qilish:
- taraflar vakillarining vakolatlarga ega bo’lish;
- taraflarning teng huquqligi;
- jamoa shartnomasi va kelishuvlari mazmunini tashkil etuvchi masalalarni
erkin tanlash va muhokama etish;
- ixtiyoriy ravishda majburiyatlar olish;
- olinayotgan majburiyatlarning chinakamiga bajarilishini ta’minlash, muntazam ravishda tekishrib borish va javobgarlikiing muqarrarligi.
Jamoa kelishuvi deganda, korxona doirasidan ancha yuqori pog’onada turadigan shartnoma tushuniladi. Jamoa kelishuvlari — muayyan kasb, tarmoq, xududga tegishli xodimlar uchun mehnat shartlari, ish bilan ta’minlash va ijtimoi kafolatlarni belgilash borasidagi majburiyatlarni o’z ichiga olgan muhim normativ xujjat hisoblanadi. Bunday kelishuvlar xodimlar bilan ish beruvchilarning mehnatga oid munosabatlarini shartnomasosida tartibga solish va ularning ijtimoiy iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida tuziladigan shartnomaning aniq bir turidir.
Jamoa kelishuvining yana bir muhim hususiyati shundan iboratki u korxona doirasidan yuqoriroq pog’onada turgan ish beruvchilar bilan ijtimoiy sherikchilikni amalga oshiradigan markaziy vakillik organi o’rtasida tuziladi. Huquqiy xujjat sifatida u halk xo’jaligining barcha sohalarida hudud va mintaqalarda tadbiq etiladi.
Jamoa kelishuvining turlari Mehnat kodeksining 47-50-moddalarida mustahkamlab qo’yilgan.
Jamoa kelishuvlari muzokaralarda ishtirok etayotgan taraflarning kelishuviga muvofiq ikki taraflama va uch taraflama bo’lish mumkin. Kelishuv tuzish vaqtida taraf sifatida ijroiya hokimiyat organi ham ishtirok etishi mumkin. Kasaba uyushmasi, xodimlarning boshqa vakillik organlari ish beruvchilar yoki ish beruvchining vakili bo’lmagan ijroiya hokimiyat organidan ular bilan ikki taraflama kelishuv tuzishni talab etishga haqli emas (MKning47-moddasi).
Bosh kelishuv O’zbekiston kasaba uyushmalari Federapiyasi Kengashi va ish beruvchilarning respublika miqiyosidagi birlashmalari o’rtasida tuziladi.
Taraflarning kelishuviga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi xukumati bilan ham bosh kelishuv tuziliish mumkin.
Bosh kelishuv O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar xususida kelishib siyosat olib borishning umumiy tamoyillarini belgilab beradi.
Shuning uchun O’zbekiston kasaba uyushmalarining harakat dasturida ish beruvchilarning Respublika birlashmasini tashkil etish, ijtimoiy sherikchilikning qonuniy asosini takomillashtirish va mustahkamlash kabi masalalar asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Tarmoq kelishuvlari muayyan tarmoqni ijtimoiy-iqtisodiy Yollanmadan rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari, mehnat shartlari va unga haq to’lash, tarmoq xodimlarining ij¬timoiy kafolatlarini belgilab beradi.
Xududiy mintaqaviy kelishuv muayyan xududning hususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan dolzarb ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish shartlarini belgilaydi. Bu kabi kelishuvlar aloxida hususiyatga ega huquqiy xujjatdir. Chunki ana shunday kelishuvlar orqali mehnat qonunchiligi normalari differentsiyalanadi.
Jamoa kelishuvlarini ishlab chiqish va tuzish tartibi, muddatlari yuqorida eslatilgan komissiya tomonidan belgilanadi. Uning qarori bilan rasmiylashtiriladi.
Jamoa kelishuvlarida:
- mehnatga haq to’lash, mehnat shartlari va uni muhofaza qilish mehnat va dam olish tartibi;
- narxlarning o’zgarib borishi, inflyatsiya darajasi, kelishuvlarda belgilab qo’yilgan ko’rsatkichlarning bajarilishiga qarab mehnatga xaq to’lashni tartibga solish mexanizmi;
- eng kam miqdori qonun xujjatlarida nazarda tutiladigan konseptsiya tarzidagi qo’shimcha to’lovlar;
- xodimlarning ishga joylashishiga, ularni qayta o’qitishga ko’maklashish;
- ekologiya xavfsizlikni ta’minlash hamda ishlab chiqarishda xodimlarning
sog’liqlarini muhofaza qilish;
- xodimlar hamda ularning oila a’zolarini ijtimoiy himoya qilish bo’yicha maxsus tadbirlar;
-davlat korxonalarini xususiylashtirish chog’ida xodimlarni manfaatlari -
ni himoya qilish;
- nogironlar va yoshlar (shu jumladan, 18 yoshga to’lmagan shaxslar) mehnatidan foydalanish maqsadida ular uchun qo’shimcha ish joylarin tashkil etuvchi korxonalarga beriladigan imtiyozlar;
- ijtimoiy sherikchilik hamda uch taraflama hamkorlik, jamoa shartnomalarini tuzishga ko’maklashish, mehnat nizolarining oldini olish, mehnat intizomini mustahkamlash to’g’risidagi qoidalar nazarda tutilishi mumkin.
Jamoa kelishuviga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish tartibi shundan iboratki avvalo jamoa kelishuviga uning o’zida belgilangan tartibda, taraflarning o’zaro roziligi bilan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritiladi. Agar jamoa kelishuvida bu nazarda tutilmagan bulsa, u holda mehnat kodeksida uni tuzish belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Jamoa kelishuvi u imzolangan paytdan yoki kelishuvda belgilan¬gan vaqtdan boshlab kuchga kiradi.
Jamoa kelishuvining amal qilish muddati taraflar tomonidan belgilanadi va u 3 yildan oshib ketmasligi lozim
2. Iqtisodiy jinoyatlar - milliy iqtisodiyotga, uning tarmoqlari yoki sohalariga ziyon yetkazadigan yoki ziyon yetkazishi mumkin boʻlgan va jinoyat qonunida nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmish (harakat yoki harakatsizlik). Bunday jinoyatlarning sodir etilishi natijasida jamiyat, jamoat birlashmalari yoki ayrim fuqarolarga moddiy ziyon yetkaziladi, jamiyatning iqtisodiy negizlariga tajovuz qilinadi. Ijtimoiy jinoyat-ga: 1) oʻzgalar mulkini talon-toroj qilish; 2) oʻzgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bogʻliq boʻlmagan ji-noyatlar; 3) iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar; 4) xoʻjalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar kiradi. Moddiy neʼmatlar i.ch. va mehnat mahsuli boʻlgan boyliklarni taqsimlash sohasidagi ijtimoiy munosabatlarga tajovuz qiluvchi jinoyatlardan eng xavflisi oʻzgalar mulkini talon-toroj qilish hisoblanadi. Oʻzgalar mulkini oʻzlashtirish usuliga koʻra, Oʻzbekiston Respublikasi JKda talon-toroj qilishning: bosqinchilik, tov-lamachilik, talonchilik, oʻzlashtirish (rastrata), firibgarlik, oʻgʻrilik kabi shakllari ajratilgan (164—169-moddalar). Talon-torojning predmeta moddiy qiymati, pul bahosiga ega boʻlgan va oʻzgalar mulki hisoblangan pul, qimmatbaho qogʻozlar va sh.k.dir. Oʻzgalar mulkini talon-toroj qilish bilan bogʻliq boʻlmagan jinoyatlarga aldash yoki ishonchni suiisteʼmol qilish yoʻli bilan mulkiy zarar yetkazish, jinoiy yoʻl bilan topilgan mulkni olish yoki oʻtkazish, mulkni qoʻriqlashga vijdonsiz munosabatda boʻlish, mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetkazish, axborotlashtirish qoidalarini buzish kabi qilmishlar kiradi (Oʻzbekiston Res-publikasining JK, 170—174-moddalar). Iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar sirasiga OʻzR manfaatlariga xilof ravishda bitimlar tuzish, qalbaki pul yoki qimmatli qogʻozlar yasash, ularni oʻtkazish, valyuta bilan qonunga xilof ravishda muomala qilish, chet el valyutasini yashirish, soxta tadbirkorlik, soxta bankrotlik, bankrotlikni yashirish, bojxona toʻgʻrisidagi qonunlarni buzish, rangli metallar, ularning parcha va rezgichiqitlarini tayyorlash, olish, ulardan foydalanish hamda ularni sotish qoidalarini buzish kabilar kiradi. Xoʻjalik faoliyati sohasidagi jinoyatlar esa sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish, etil spirtli, alkogolli mahsulot va tamaki mahsulotlarini qonunga xilof ravishda i.ch. yoki muomalaga kiritish, savdo yoki vositachilik faoliyati bilan qonunga xilof ravishda shugʻullanish, savdo yoki xizmat koʻrsatish qoidalarini buzish faoliyati bilan litsenziyasiz shugʻullanish, qonunga xilof ravishda axborot toʻplash, uni oshkor qilish yoki undan foydalanish, raqobatchilikni ob-roʻsizlantirish kabilardan iborat.

I.j. uchun javobgarlik masalasida "Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan OʻzbekistonRespublikasi Jinoyat, Jinoyat pro-sessual va Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodekslariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisi-da"gi OʻzR qonuni (2001-yil 18 okt.)ga asosan koʻproq iqtisodiy taʼsir choralarini qoʻllash nazarda tutilgan. Mazkur qonunda ozodlikdan mahrum qilish jazosi oʻrniga koʻproq jarima jazosini qoʻllash belgilangan. Bundan tashqari, I.j.ga jazo tayinlashda ja-zoni ogʻirlashtiruvchi holatlarga alohida eʼtibor berilgan. Shuningdek, yetkazilgan zararning va undan kelib chiqqan oqibatning xususiyati ham hisobga olinishi qayd etilgan. Yuqoridagi qonunga binoan, JKga jabrla-nuvchi bilan yarashganlik munosabati bilan jinoiy javobgarlikdan ozod qilishni nazarda tutuvchi 66-modda kiritildi. Ushbu moddaga I.j.dan bir nechtasi kiritilgan boʻlib, unga koʻra shaxs ushbu turdagi qilmishlarni 1-marta sodir etgan, oʻz aybiga iqror boʻlgan, yetkazilgan zararni qoplagan va jabrlanuvchi bilan yarashgan boʻlsa, jinoiy jazodan ozod qilinishi nazarda tutilgan.

3-1. Biznеsdа ijtimоiy omillar
3-2. Biznеsdа iqtisodiy omillar
3-3.Biznеsdа texnologik omillar
Bozor iqtisodiyoti iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari manfaati va ular o‘rtasidagi ishonch asosida amalga oshiriladigan jarayonlar majmuasidir. Bir-biri bilan o‘zaro iqtisodiy munosabatlarga kirishayotgan sub’ektlarning asosiy maqsadi – manfaat ko‘rish, ya’ni o‘zaro munosabatlar natijasidan foyda olish hisoblanadi.
Iqtisodiy munosabatlardan manfaatdorlikni ta’minlash avvalo, tadbirkordan biznes yuritish shart-sharoitlarini o‘rganishni talab etadi. Biznes yuritish shart-sharoitlari bozor munosabatlari sharoitida sub’ektlarning o‘zaro manfaatdorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyati natijalarini ifodalovchi ko‘rsatkichlar majmuasini o‘zida aks ettiradigan hujjat - bu hisobotdir.
Har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt eng avvalo bo‘lajak hamkorini iqtisodiy ahvoli qandayligi bilan qiziqadi. Chunki uning foyda olish-olmasligi, hamkor bo‘ladigan sub’ektning iqtisodiy ahvoliga bog‘liq. Shu tufayli har bir korxonaning iqtisodiy ahvolini to‘g‘risidagi axborotlarni olish, ularni baholash, tahlil qilish va mablag‘lari samaradorligini oshirish yo‘llarini belgilash bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari bo‘lgan tadbirkorlik sub’ektlari uchun muhim ahamiyatga ega hisoblanadi.
Erkin iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik sub’ekti bozorda faoliyati barqarorligini ta’minlash maqsadida Biznes hamkor ishonchlimi?, Korxona to‘lov qobiliyatiga egami?, Korxona iqtisodiy barqarormi?, Korxonaning bozordagi imidji qanday?, Korxona mahsloti sifatlimi?, Korxona raqobatbardoshmi? kabi savollarga javob topishga harakat qiladi. Mazkur savollarga javob topish biznes egasi (boshqaruvchisi)ga butun bir moliya –iqtisodiy faoliyat natijasi to‘g‘risidagi tezkor axborotlarga bo‘lish imkoniyatini beradi. Shu tufayli, ushbu savollar mazmuniga mos aniq javob topish uchun har bir mutaxassis, menedjer, rahbar ular to‘g‘risida bilim beradigan fanlar o‘rganishi shart bo‘ladi.
Bozor munosabatlari sharoitida korxona rahbarlari qaror qabul qilishi uchun zarur axborotlarni bilishi etarli bo‘lmaydi. Endilikda rahbarlar axborotlardan foydalanish usullarini, ulardan to‘g‘ri va asosli xulosa chiqarish uchun tahlil qilish yo‘llarini bilishi hamda axborotlardan ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga safarbar qilish tamoyillarini bilishi zarurdir. Tadbirkor uchun zarur axborotlar korxonaning hisobotlari va buxgalteriya hisobi schyotlarida mavjud bo‘ladi. Ulardan to‘g‘ri va maqsadga muvofiq foydalanish uchun esa har bir mutaxassis hamda rahbar hisobotlarni iqtisodiy jihatdan o‘qish usullarini bilishi talab etiladi.
Buning uchun mulkdorlar o‘z mulki va uning harakati, holati to‘g‘risidagi haqqoniy axborotlar manbasi bo‘lgan biznes uchun buxgalteriya fanini o‘rganishi, uning usullari to‘g‘risida tushuncha, bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi lozim.
"Yashil iqtisodiyot" atamasini tushunish uchun siz juda oddiy narsani tushunishingiz kerak: har qanday faoliyat nafaqat moliyaviy-iqtisodiy natijaga, balki tashqi qo'shimcha ta'sirga ham ega. Ham ijobiy, ham salbiy.
Yaqin vaqtgacha Rossiya biznesida bu ta'sir asosan salbiy edi — resurslarni tortib olish, landshaftlarni o'zgartirish, atrof-muhitning ifloslanishi. Biroq, iste'molchi, ayniqsa z avlodi deb ataladigan narsa, endi nafaqat sotib olgan narsasi, balki sotib olish ishlab chiqarish bilan bog'liq tarixi ham muhimdir. Va bu biznes yuritish usullarini ekologik javobgarlikka qarab o'zgartira boshlaydi.
Masalan, o'rmon xo'jaligini olaylik: siz cho'lni ortda qoldirishingiz yoki yana o'rmon ekishingiz mumkin va agar siz to'g'ri g'amxo'rlik qilsangiz, bir necha o'n yillar o'tgach, xuddi shu joyda yangi xom ashyoga ega bo'lishingiz mumkin. Ha, biz qo'shimcha yuk — investitsiyalar, infratuzilmani yaratish, imkoniyatlarni jalb qilish haqida gapiramiz. Ammo yo'qotishlar yoki rentabellikning pasayishi bundan kelib chiqishi shart emas.
1.Biznеsdа ijtimоiy omillar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ijtimoiy soha xodimlarining moddiy nе’matlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar faoliyatiga qo’shayotgan hissalari yuqori darajaga ko’tarilmoqda. SHuning uchun ham ijtimoiy sohani rivojlantirishga davlatning salmoqli ulushdagi moddiy, mеhnat va moliyaviy rеsurslari sarflanmoqda.
Xizmat ko’rsatish sohalari xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, san’at va madaniyat, ilm-fan, jismoniy tarbiya va sport, ilmiy izlanishlar, davlat boshqaruvi, mudofaa, maishiy xizmat kabi sohalarni qamrab oladi. Bularsiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur qilish mumkin эmas. CHunki bu soha xodimlari mеhnatning umumiy yo’nalishi inson va jamiyatning ijtimoiy, ma’naviy rivojlanishi uchun qaratilgan.
Aholi sonining oʻsish surʻatlari nisbatan yuqori darajadagi tugʻilish va past darajadagi oʻlim taʼsirida shakllanmoqa. Aholi 1995-yil Yer shari Aholisi tugʻilishining umumiy koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan tugʻilganlar soni) 24,0 ‰ ni, oʻlimning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 aholiga nisbatan oʻlganlar soni) 9 ‰ ni tashkil etdi. Oʻsha yili Afrika mamlakatlarida tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti 41 ‰ ga teng boʻldi. Oʻlimning umumiy koeffitsiyenti Osiyoda 8 ‰ ni, Yevropada esa 11 ‰ ni tashkil etdi. Yer shari Aholisining muntazam koʻpayib borishi Aholining oʻrtacha umr koʻrishi bilan ham bogʻlikdir. 1995-yilda Aholining oʻrtacha umr davri Yevropada 74 yosh, Osiyoda 65 yosh, Shimoliy Amerikada 75 yoshni, Janubiy Amerikada 68 yosh, Afrikada 54 yosh, Avstraliya va Okeaniyada 73 yoshni tashkil etdi. Dunyoda aholining oʻrtacha umr davri yuqori boʻlgan mamlakatlar qatoriga Yaponiya (79 yosh), Shvetsiya, Shveytsariya, Avstraliya, Kanada, Fransiya (78 yosh), Gretsiya, Niderlandlar, Ispaniya, Italiya, Isroil, Belgiya (77 yosh), Buyuk Britaniya, Germaniya, AQSh (76 yosh) kiradi.
Ekologik omillar — atrof muhitning organizmlar faoliyatiga oʻziga xos taʼsir etuvchi maʼlum sharoitlari va elementlari majmui. Ekologik omillar 2 katta guruh — abiotik va biotik omillarga boʻlinadi. Ekologiyada „cheklovchi omillar“ tushunchasi ham mavjud, ular tarkibiga organizmlar mavjudligi va rivojlanishini cheklovchi har qanday omilni kiritish mumkin.
Tirik organizmlarga taʼsir etuvchi muhitning har qanday boʻlaklari ekologik omillar deyiladi.
Muhit — quruqlik, suv, havo va yer osti qismlaridan iborat. Tashqi muhit tushunchasidan tashqari yashash sharoitlari degan tushuncha ham mavjud boʻlib, bu tushunchaga organizmning yashashi uchun zarur boʻlgan elementlar yoki omillardan yorugʻlik, issiqlik, suv, oziqlanish va shu kabilar kiradi. 1933-yilda D.N.Kashkarov muhit omillarini 3 guruh (iqlim, edafik va biotik)ga boʻladi. Keyinchalik 1950-yilda Alyoxin ekologik omillarni iqlim, edafik, orografik, biotik, antropogen va tarixiy guruhlarga ajratib oʻrganishni taklif qiladi.
Ekologik omillar 3 ta asosiy guruhga boʻlinadi:
1. Abiotik omillar — anorganik tabiat sharoitining yoki oʻlik tabiatning yigʻindisi. Bularga harorat, yorugʻlik, namlik, suv, tuproq, relyef kiradi.
2. Biotik omillar: Bunga tirik tabiat elementlari (tirik organizmlarning bir-biriga va yashash muhitiga taʼsiri) kiradi. Biotik omillar fitogen va zoogen omillarga boʻlinadi. Fitogen omillar deganda yuksak va tuban oʻsimliklarning organizmga taʼsiri eʼtiborga olinsa, zoogen omillar deganda esa organizmga barcha hayvonlarning taʼsiri nazarda tutiladi.
3. Antropogen omillar — bu inson faoliyati bilan bogʻliq boʻlgan omillar, yaʼni odamlarning oʻsimlik va hayvon turlari yoki ular guruhlarining tuzilishiga koʻrsatgan taʼsiridir. Tirik organizmlarga juda koʻp omillar taʼsir koʻrsatadi.
Ana shu omillarning ayrim organizmlarga koʻrsatgan taʼsiri natijasi esa xilma-xildir. Omilning organizm hayoti uchun eng qulay darajasi — optimal daraja deyiladi. Har qanday ekologik omillarning eng yuqori darajasi maksimum va eng quyi darajasi minimum boʻladi. Tabiiyki, har bir tirik organizm uchun u yoki bu ekologik omilning oʻz maksimumi, minimumi va optimumi boʻladi. Chunonchi, uy pashshasi 7° dan 0° gacha yashashi mumkin. Ular uchun yashashning optimum darajasi 36—40° ni tashkil etadi. Shuni ham taʼkidlash zarurki, ekologik omillar organizmlarga kompleks taʼsir etgandagina ular yuqori natija beradi.
E (Atrof-muhit) - ESG kontseptsiyasining atrof-muhitni muhofaza qilish tamoyillariga muvofiq biznes yuritish bilan bog'liq jihati. Ushbu tamoyillarga rioya qilish investorlar va iste'molchilar nazarida jiddiy ustunlik bo'lib, ularga e'tibor bermaslik obro'ni yo'qotish yo'lidir. IT sektori sayyorani qutqarish, biznesni optimallashtirish va yashil investitsiyalarni jalb qilish uchun texnologiyalar va xizmatlarni taklif qiladi va Softline bu tashabbuslarni qo'llab-quvvatlaydi.
ESG tarixi 2000 yilda, BMTning sobiq Bosh kotibi Kofi Annan yirik global kompaniyalarni o'zi ishlab chiqqan tamoyillarni o'z strategiyalariga kiritishga taklif qilgan paytdan boshlanadi. Asosiy e'tibor iqlim o'zgarishiga qarshi kurashga qaratildi - oldingi avlodlar iste'mol kapitalizmi foydasiga ko'p e'tibor bermagan masala. ESG kontseptsiyasi Mas'uliyatli investitsiyalar tamoyillarida, shuningdek, BMT tomonidan ishlab chiqilgan 17 barqaror rivojlanish maqsadlarida ifodalangan, ulardan 6 tasi atrof-muhit bilan bog'liq:
1.Toza suv va kanalizatsiya
2.Arzon va toza energiya
3.Mas'uliyatli iste'mol va ishlab chiqarish
4.Iqlim o'zgarishiga qarshi kurash
5.Okean ekotizimlarini saqlash
6.Yer usti ekotizimlarini saqlash
ESG dasturi tashabbusi G'arbda paydo bo'lganiga qaramay, hozirda u Rossiyada keng tarqalmoqda. 2019-yilda mamlakat Parij iqlim kelishuviga qo‘shildi, 2060 yilgacha uglerod neytralligiga o‘tishni qabul qildi, “Ekologiya” milliy loyihasi doirasida 2030 yilgacha chiqindilarni 100 foiz saralash va chiqindilarni ko‘mish hajmini ikki baravar qisqartirish vazifasini qo‘ydi. Mustaqil Yevropa reyting agentligi RAEX-Europe Rossiya kompaniyalarini baholaydi va ularni reyting pozitsiyalari bo'yicha taqsimlaydi. Nima uchun ESG mafkurasi shu qadar mashhur bo'ldi?
Investorlar ESGni nafaqat olijanob tavsiya, balki bozorda muvaffaqiyatli mavjud bo'lish sharti bo'lishiga yordam bergan kuchdir.
Britaniyaning EY audit va konsalting kompaniyasi ma'lumotlariga ko'ra, investorlarning 97 foizi qaysi kompaniyalarga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilishda ESG indeksiga amal qiladi.
Ya'ni, agar kompaniya atrof-muhitni muhofaza qilish tamoyillariga e'tibor bermasa, investorlar uchun u pastroq ustuvorlikka ega. Va bu nafaqat biznesdagi moda tendentsiyalari, balki singdirilgan dunyoqarashdir. McKinsey & Company ESGni yetakchi kun tartibiga aylantirdi, Hukumat tahlil markazi tegishli reytinglar va qonunchilik bazasiga ega ESG navigatorini chiqardi, Gartner investorlar uchun ESG imperativlari ro'yxatini tuzdi. Barqaror rivojlanish bo'yicha direktorlar lavozimlari Rossiya kompaniyalarida ham paydo bo'ldi - Yandex, Sberbank, Beeline. Banklar ESG reytingidagi pozitsiyalar asosida kreditlar berishadi. Masalan, Sberbank AFK Sistema-ga 2020 yil noyabr oyida atrof-muhit siyosati va mas'uliyatli investitsiya talablariga rioya qilish bilan bog'liq foiz stavkasi bilan kredit berdi. Ammo nafaqat yirik korporatsiyalar ESG harakatini bir tomonlama qo'llab-quvvatlamoqda. Har doimgidek, biznes harakatlari iste'molchi talabiga javobdir.
Yoki bu erda kon va metallurgiya kompaniyalari. Nega ular biznesga boshqacha qarashni boshlaydilar? Chunki sheriklar savollar berishadi: bu resurslar qanday qazib olingan? Tasvir xatarlari baholanadi: ishchilarning ijtimoiy huquqlari buzilganmi, masalan, Daryo havzasidagi barcha tirik mavjudotlar yo'q qilinishi mumkin bo'lgan baxtsiz hodisalar xavfi bormi? Bu nafaqat kompaniyaning o'ziga, balki uning kreditorlariga, xaridorlariga, etkazib beruvchilariga, xodimlariga ham tegishli xatarlar. Bunday xatarlarning kamayishi, garchi investitsiyalarni talab qilsa-da, oxir-oqibat ta'minot zanjiri bo'ylab xarajatlarning pasayishiga olib keladi. Shunday qilib, "rubl plyus" tushunchasi amalga oshiriladi.
Biz bu haqda o'n yildan beri gaplashmoqdamiz va yaqinda ular bizni eshita boshladilar. Biz davlat va biznesdagi qaror qabul qiluvchilarga ekologik mas'uliyatli bo'lish foydali ekanligini etkazishga harakat qilmoqdamiz. ESG reytingi (atrof-muhit, ijtimoiy, hukumat — atrof-muhit, jamiyat, korporativ boshqaruv) haqiqiy misollar mavjud. - RBC) arzonroq qarz mablag'larini jalb qilishga yordam berdi. Men ING moliyaviy guruhining kamida uchta bunday hikoyasini bilaman, bu erda atrof-muhit xavfini boshqarish sifati yuqori bo'lgan kompaniyalar uchun maxsus kredit va investitsiya mahsulotlari yaratilgan, chunki bunday kompaniyalar yanada barqaror va barqaror qiymat o'sishini ko'rsatmoqda.
Chakana savdo biznesidagi muvaffaqiyat nafaqat xaridorlarga sizning mahsulotingizni sotib olish imkoniyatini berish bilan bog'liq. Sizning mijozlaringiz sizning korxonangizni o'zlari belgilaydilar, xuddi sizning mahsulot qatoringiz sizning korxonangizni belgilaganidek. Yolg'iz qolganingizda, siz o'zingizning ideal mijozingiz, u nimani qidirayotgani va qanday qilib xarid qilishni afzal ko'rishi haqida o'ylashingiz mumkin; va bu bilim sizga o'zingizning biznes identifikatoringiz va bozor joyingizga e'tibor qaratish imkoniyatini beradigan bo'lsa-da, mijozlar bazasini keng ko'rib chiqish muvaffaqiyat uchun eng yaxshi imkoniyatni yaratadi.
Ijtimoiy omillar sizning bozoringizni guruh, iste'molchilarning ommaviy xatti-harakatlari deb biladi. Savdo bitimi bitta mijoz bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqada bo'lib qolishi mumkin bo'lsa-da, ushbu shaxsni sotib olish to'g'risida qaror qabul qilishga olib keladigan voqealar ketma-ketligi ancha kengroq maydondan boshlanadi. Ayniqsa, tez o'zgarib borayotgan va yangi texnologiyalar bilan bog'liq bo'lgan chakana savdo dunyosida ijtimoiy omillar sizning hozirgi va kelajakdagi muvaffaqiyatingizga ta'sir qilishda davom etmoqda.
Ijtimoiy omillar-bu turmush tarziga ta'sir qiluvchi va belgilaydigan ta'sirlar, oila, jamiyat, ijtimoiy-iqtisodiy holat va din kabi elementlar. Chakana savdo biznesi uchun bu demografiyadan tashqariga chiqadigan istiqboldir, chunki bu nafaqat sizning mijozlar bazangizni tashkil etadigan odamlarni, balki ular qanday yashashlarini va bu omillar ular bilan bo'lgan munosabatlaringizga qanday ta'sir qilishi mumkinligini aniqlashga yordam beradi. Ijtimoiy omillar biznes qarorlariga ta'sir qilishi mumkin, masalan, qanday inventarizatsiya qilish kerak, g'isht va ohak do'konlarini qaerdan topish mumkin va siz onlayn sotish imkoniyatlarini qanchalik agressiv tanlaysiz.
Zamonaviy Internet iqtisodiyotida ta'sir o'tkazuvchilarning roli tobora sezilarli bo'lib bormoqda va u o'sishda davom etmoqda. "Og'izdan og'izga" kontseptsiyasini yangilash, bu sizning mijozingiz yordam so'rab murojaat qiladigan odamlardir. Birlamchi ta'sir o'tkazuvchilar do'stlar, oila va hamkasblar, kichik ta'sir o'tkazuvchilar esa klublar, diniy tashkilotlar yoki sport jamoalari bo'lishi mumkin.
Umuman olganda, ijtimoiy omillarning standart ro'yxati yo'q, chakana biznes murojaat qilishi mumkin bo'lgan aniq ro'yxat haqida gapirmasa ham bo'ladi. Sizning xohishingiz sizning savdo muvaffaqiyatingizga qaysi ijtimoiy omillar eng katta ta'sir ko'rsatishi mumkinligini aniqlaydi. Hatto bitta kompaniya ichida ham ijtimoiy omillar joylashuvga qarab farq qilishi mumkin, masalan, shahar atrofidagi savdo markazlariga tashrif buyuradigan boy mijozlar va shahar markazida xarid qiladiganlar. Hatto sizning veb-dizayningizga ijtimoiy omillar ta'sir qilishi mumkin, chunki siz ideal mijozlar bazasi bo'lgan bozor segmentini jalb qilishni maqsad qilgansiz.
Chakana biznesga ta'sir qiluvchi ijtimoiy omillarning ayrim misollari:
-Internet-tijoratni qabul qilish.
-Reklama afzalliklari.
-Yoshga qarab taqsimlash.
-Xarid qilish odatlari.
-Texnologiya bilan qulaylik.
-Mijozlarga xizmat ko'rsatishni kutish.
-Bir martalik daromad darajasi.
-Ta'lim darajasi.
-Oila.
-Jinsiy taqsimot.
-Sog'liqni saqlash to'g'risida xabardorlik.
-Immigratsiya.
-Umr ko'rish davomiyligi.
-Ozchiliklar.
-Aholining o'sishi.
-Sifatli kutishlar.
-Ijtimoiy tashkilot.
-Idrokning qiymati.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar-bu kompaniya faoliyati dinamikasiga yoki uning rivojlanishiga bevosita yoki bilvosita ta'sir ko'rsatadigan jihatlar majmui.
Qoida tariqasida, ijtimoiy va iqtisodiy omillarni farqlash odatiy holdir. Gap shundaki, bu holatlar hayotning turli sohalariga tegishli.
Ijtimoiy jihatlar inson va jamiyat bilan chambarchas bog'liq bo'lgan barcha fikrlarni o'z ichiga oladi. Masalan, jamoadagi psixologik iqlim, ishchilarning farovonlik darajasi, moddiy ta'minot va boshqalar.
Iqtisodiy omillar vaziyatga ta'sir qiluvchi kengroq sharoitlarni ifodalaydi. Bularga inflyatsiya, siyosiy vaziyat, narx siyosati va boshqalar kabi jihatlarni kiritish mumkin.
Ijtimoiy-iqtisodiy omillar ichki va tashqi omillarga bo'linadi. Birinchisi, kompaniyada mavjud bo'lgan holatlar bo'lib, ular korxona faoliyati dinamikasiga va uning rivojlanishiga bevosita ta'sir qiladi.
Shunga ko'ra, tashqi ijtimoiy-iqtisodiy jihatlar kompaniyaning ishidan mustaqil ravishda yuzaga keladigan, ammo uning faoliyatiga bevosita ta'sir ko'rsatadigan omillardir.
Agar biz umuman mamlakat haqida gapiradigan bo'lsak, unda ijtimoiy-iqtisodiy omillarga aholi soni, ishsizlik darajasi, fuqarolarning o'rtacha boyligi, tug'ilish darajasi, o'lim darajasi, fuqarolarning ijtimoiy moslashuvi, yoshi, umr ko'rish davomiyligi, valyutaning o'zgarishi va boshqalar kiradi.
Afsuski, barcha ijtimoiy-iqtisodiy omillarni sanab bo'lmaydi. Ammo kontseptsiyani umumlashtirish uchun ularni shartli ravishda guruhlarga bo'lish mumkin:
-moddiy boylik-o'rtacha ish haqi, pensiya, ijtimoiy nafaqalar;
-moddiy ta'minot-ko'chmas mulk, transport, fuqarolarning mulki, moliyaviy zaxiraning mavjudligi;
-oilaviy, masalan, turmush qurishga tayyorlik, ajralishlar soni;
-demografik-jinsi, yoshi, aholisi, o'rtacha umr ko'rish;
-shaxsiy-odamlarning afzalliklari, xarakteri;
-siyosiy-davlatlar o'rtasidagi munosabatlar, davlatga qarshi sanktsiyalar;
-qonun chiqaruvchi-hukumat tomonidan qabul qilingan NPA;
-soliq – soliq sohasidagi qonunchilikdagi o'zgarishlar;
-moliyaviy-inflyatsiya darajasi, zaxira qiymati;
-tabiiy-iqlim sharoiti, zona;
-infratuzilma-tumanning rivojlanish darajasi, aholi soni.
Iqtisodiy omillar, shuningdek, ijtimoiy omillar ichki va tashqi bo'linadi. Birinchi jihatlarga quyidagilar kiradi:
-ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori;
-kreditlar, kreditlar mavjudligi;
-qo'shimcha moliyaviy faoliyatni amalga oshirish;
-korxonani rivojlantirish, rentabellikni oshirishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish;
-narxlar siyosati;
-hamkorlar bilan tuzilgan shartnomalarning qiymati;
-daromadlarni taqsimlashning ratsionalligi va boshqalar.
Tashqi iqtisodiy omillar korxona faoliyatiga bog'liq emas. Ularni tekislash yoki oldini olish mumkin emas. Tashqi jihatlar bilan bog'liq xavflarni yumshatish uchun ularni oldindan aytib berishga harakat qilish kerak. Va bu muntazam tahliliy ishlarni talab qiladi.
2.Biznеsdа iqtisodiy omillar.
Ham xalqaro, ham ichki biznes ko'pincha bozorda mavjud bo'lgan dinamik iqtisodiy sharoitlarga bog'liq. Talab va taklif, foiz stavkalari, turg'unlik, inflyatsiya va boshqalar kabi omillar ko'pincha biznesga ta'sir qiladi. Har bir biznes o'z daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun bitta maqsadga ega. Buni iste'molchilarning talabini tahlil qilish, tegishli ta'minotni ta'minlash, shuningdek tovarlar va xizmatlar sifatini saqlab qolish orqali amalga oshirish mumkin. Ammo, bundan tashqari, bu oddiy faoliyatga ta'sir qiluvchi ko'plab omillar mavjud. Ushbu iqtisodiy elementlar tufayli biznesni sotish, ishlab chiqarish va sotib olish salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Talab va taklif har qanday biznes modelining ishlashiga ta'sir qiluvchi ikkita asosiy omildir. Talab – bu iste'molchilarning ma'lum bir mahsulotni sotib olish irodasi va qobiliyati, taklif esa biznesning iste'molchilar talabini qondirish qobiliyatidir. Aytaylik, bozorda eng yangi texnologiyalarga ega mobil telefon mavjud bo'lib, u bozorda talab tufayli yuqori narxga ega bo'ladi. Agar taklif talabga javob bermasa, uning narxi o'sishda davom etadi.
Foyda-bu iste'molchilar tomonidan tovarlarni iste'mol qilishdan olinadigan qoniqish miqdori. Shunday bo'ladiki, bir xil mahsulot birliklarini doimiy va izchil iste'mol qilgandan so'ng, iste'molchi boshdan kechiradigan qoniqish pasayishni boshlaydi. Bu ko'pincha sotishning qisqa yoki uzoq muddatli pasayishiga olib keladi. Ba'zi tashkilotlar foydalilik va sotuvlar pasayishidan oldin boshqa brendni ishga tushirishga tayyorlanmoqda. Yangi brendning ishga tushirilishi biznesning daromad tendentsiyasi pasaymasligini ta'minlaydi. Kommunal xizmatlarning pasayishi biznesga ta'sir qiluvchi tashqi omillardan biridir.
Masalan, pizza sotib olayotganda, dastlabki bir necha luqma bizga katta mamnuniyat baxsh etadi. Ammo biz uni to'liq tugatganimizda, qoniqish darajasi pasayadi. Aytaylik, birinchi bo'lakni iste'mol qilish natijasida olingan marginal foyda 90 edi. Ammo foydaliligining pasayishi tufayli ikkinchi bo'lak 80 ballga ega edi, uchinchisi esa atigi 70 edi. Iste'moldan qoniqish kamayadi.
Bank ishi biznesga, shuningdek, biznes mijozlariga ta'sir ko'rsatadigan pul-kredit va fiskal siyosatni qo'llab-quvvatlaydi. Muomaladagi pul sotib olish qobiliyatini, aniqrog'i iste'molchilarning talabini belgilaydi. Boshqa tomondan, bank tizimi jismoniy shaxslarni, shuningdek biznesni qarz olish imkoniyatlarini belgilaydi. Bank siyosati investitsiyalar va aktivlar narxlari bilan bir qatorda tovarlar narxlari va foiz stavkalariga ta'sir ko'rsatishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Mamlakatlarning pul-kredit siyosati iqtisodiy faoliyat va inflyatsiyaga ham ta'sir qiladi. Ushbu dinamik jarayonning barchasi pul-kredit siyosatini o'tkazish mexanizmi sifatida ham tanilgan.
Iqtisodiy o'sish butun jamiyat oladigan moliya miqdorini belgilaydi va rivojlanish uzoq muddatli modernizatsiya kanallariga investitsiya qilinadigan pul miqdorini ko'rsatadi. Barcha iqtisodiy omillar orasida rivojlanish eng muhim hisoblanadi, chunki biznes iqtisodiy dinamik jamiyatning ehtiyojlarini qondirishi kerak. Masalan, hashamatli brendlar iqtisodiy o'sish davrida yaxshi ishlaydi, bu muhim takliflarni ishlab chiqaradigan kompaniyalarga qaraganda ancha katta.
Iqtisodiyotning biznes yuritishiga ta'sir qiluvchi boshqa muhim jihatlari bandlik zichligi va daromad darajasidir. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan daromad va bandlik zichligi talab darajasini, talab zichligini va odamlarning sotib olish qobiliyatini belgilaydi. Masalan, iqtisodiy tiklanish davrida odamlarga yuqori xarid qobiliyatiga ega bo'lishga imkon beradigan daromad keltiradigan ish imkoniyatlari mavjud. Aksincha, turg'unlik davrida bandlik zichligi va daromad darajasi pasayganligi sababli, odamlarning sotib olish qobiliyati ham pasayadi.
Iqtisodiyotning biznesning o'sishida rol o'ynaydigan yana bir muhim jihati-bu tovarlarning umumiy narx darajasi. Xom ashyo xarajatlari, odamlarning to'lov qobiliyati, mahsulot tannarxi va transport xarajatlari narxlarning umumiy darajasini belgilaydigan va o'z navbatida biznesning rentabelligini pasaytiradigan eng muhim tarkibiy qismlardan biridir.
Masalan, narxning oshishi umumiy daromadning pasayishiga olib keladi, chunki talab pasayishi mumkin. Aytaylik, biz 16 ta pitsani 4 dollarga sotib oldik. Biroq, pizza narxi ko'tarilgandan so'ng, biz 6 dollar qo'yganimizdan keyin ham faqat 8 ta pizza sotib olishimiz mumkin.
Savdo tsikli iqtisodiyotdagi tovarlar va tovarlarning qiymatini o'zgartirishda muhim rol o'ynaydi. Farovonlik, tanazzul, tushkunlik va tiklanish – bu barcha tovarlarning talab va taklifiga ta'sir ko'rsatadigan biznes tsiklining bosqichlari. Bundan tashqari, savdo tsikllari ko'pincha asosiy va ikkilamchi tovarlarning umumiy narx darajalariga ta'sir qiladi.
Inflyatsiya-bu iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar chiqarilishi bilan qo'llab-quvvatlanmaydigan juda ko'p pul mavjud bo'lganda yuzaga keladigan hodisa. Atrofda juda ko'p pul borligi sababli, biznesni davom ettirish uchun tovarlarning narxi ham o'sib bormoqda, bu esa ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan xom ashyo narxining oshishiga olib keladi. Shunday qilib, xom ashyo narxining oshishi mahsulot narxini ham oshiradi.
Oddiy qilib aytganda, odamlarning daromadlari doimiy bo'lib qolganda va tovarlar va xizmatlar narxi ko'tarilganda sotib olish qobiliyati pasayadi. Bu tovarlarga bo'lgan talabga ta'sir qiladi. Masalan, 2008 yilda Zimbabve inflyatsiyaning eng yomon holatiga duch keldi, bu uning iqtisodiyotiga putur etkazdi va uning valyutasidan voz kechishga olib keldi.
Turg'unlik davrida kompaniyalar daromad va sotishdan tushgan daromadning pasayishiga duch kelishmoqda. Xarajatlarni kamaytirish uchun ular yangi xodimlarni yollash, kapital xarajatlar, marketing va reklama xarajatlari, tadqiqot va ishlanmalar va boshqalarni kamaytirishga murojaat qilishadi.bu nafaqat yirik tashkilotlarga, balki ushbu yirik kompaniyalar uchun etkazib beruvchi sifatida ishlaydigan kichik tashkilotlarga ham tegishli.
Kichik tashkilotlar moliyaviy resurslarning etishmasligi yoki kreditlarning mavjudligi sababli retsessiya sharoitida omon qolish qiyinlishuviga duch kelishi mumkin. Bundan tashqari, odamlar turg'unlik davrida o'z afzalliklarini arzon mahsulotlarga o'zgartirishi yoki hashamatli mahsulotlarga umuman sarflamasligi mumkin. Bu, shuningdek, ushbu mahsulotlarga bo'lgan talabga salbiy ta'sir qiladi. Turg'unlik davrida aktsiyalarning pasayishi, dividendlarning etishmasligi, sifatning pastligi, xodimlarning ishdan bo'shatilishi, bankrotlik va boshqalar kabi omillar ham biznesga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan, 2007 yilda, bank sanoati ipoteka bozorining qulashiga qarshi tura olmaganida, bu beixtiyor fond bozorining erkin pasayishiga va iste'mol xarajatlarining pasayishiga olib keldi. Bu, shuningdek, yil davomida global tanazzulga olib kelgan voqealar zanjirining boshlanishi.
Kompaniya Amerika tashkilotidan ma'lum tovarlarni sotib olganda, to'lovni amalga oshirish uchun o'z valyutasini AQSh dollariga aylantirishi kerak. Agar xaridorning valyutasi AQSh dollaridan kuchliroq bo'lsa, bu kompaniya uchun foydali bo'ladi. Ammo, agar u zaif bo'lsa, kompaniya ko'proq pul sarflashi kerak bo'ladi. Bu eksport biznesining namunasi edi. Shunga o'xshash mantiq import qilinadigan biznesga ham tegishli bo'ladi. Bundan tashqari, xalqaro bozorda narxlar raqobati ko'pincha narxlarning o'zgarishiga olib keladi. Buning sababi shundaki, AQSh bozoridagi xorijiy kompaniya valyuta kursidagi o'zgarishlarga qarab o'z narxlarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Aytaylik, bir muncha vaqt oldin 1 funt 1,5 dollar edi. Biroq, bugungi kunda, agar dollar qiymati ko'tarilsa, u 1,3 dollargacha tushishi mumkin. Bu Buyuk Britaniyadan import qilinadigan tovarlarning AQSh iste'molchilari uchun arzonlashishiga olib keladi. Biroq, bu AQSh eksportchilari uchun yaxshi yangilik bo'lmaydi, chunki britaniyalik iste'molchilar bir funt uchun kamroq daromad olishlarini aniqlaydilar.
Foiz stavkasi biznesning o'sishini ta'minlash yoki rag'batlantirish uchun olgan kreditlariga bevosita ta'sir qiladi. Foiz stavkalari qanchalik yuqori bo'lsa, investitsiyalarni talab qiladigan loyihalarda biznes bilan shug'ullanish shunchalik qiyin bo'ladi. Aksincha, past stavkalar odamlarga avtomobil va uy sotib olish uchun qarz olishga imkon beradi. Kredit stavkalarining pastligi, shuningdek, odamlarga boshqa narsalarga ko'proq pul sarflash imkoniyatini beradi, shu bilan turli xil tovar va xizmatlarga talabni keltirib chiqaradi va shu bilan iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi.
Odamlar, hayvonlar va atrof-muhit xavfsizligi uchun biznesni tartibga soluvchi bir nechta davlat idoralari mavjud. Ba'zi sanoat tarmoqlari qattiq tartibga solinadi va yangi qonunlarning kiritilishi fabrikalar va fabrikalarning nazoratsiz o'sishiga to'sqinlik qiladi. Masalan, ko'mir bilan ishlaydigan elektr stantsiyasidan atrof-muhit tahdidi tufayli yopilishini so'rash mumkin. Bu biznesga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Iqtisodiyotdagi omillarning har bir o'zgarishi biznes faoliyatiga ta'sir qiladi. Shunday qilib, kompaniyalar bunday dinamik o'zgarishlarni hal qilish uchun ishonchli strategiya va kutilmagan xarajatlar zaxiralariga ega bo'lishi kerak. Foiz stavkalari past va talab yuqori bo'lganda, hisoblangan xatarlarni qabul qilish va biznesni kengaytirish yaxshiroqdir.
Qaror qabul qilish va biznesni boshqarishda iqtisodiy omillar katta rol o'ynaydi.
Iqtisodiy omillar tovarlar, xizmatlar va pul bilan bog'liq. Korxonalarga bevosita ta'sir ko'rsatishiga qaramay, ushbu o'zgaruvchilar iqtisodiyotning moliyaviy holatini yuqori darajada – mahalliy yoki global darajada anglatadi. Buning sababi shundaki, iqtisodiyotning holati biznesda yuzaga keladigan ko'plab muhim tafsilotlarni, shu jumladan iste'molchilar talabi, soliqlar va aktivlar qiymati kabi mavzularni hal qilishi mumkin.
-Biznesga ta'sir ko'rsatadigan iqtisodiy omillarga misollar:
-Foiz stavkalari.
-Valyuta kurslari.
-Inflyatsiya.
-Soliqlar.
-Talab va taklif.
Keling, ushbu misollarning ba'zilarini biznesga qanday ta'sir qilishi mumkinligini bilish uchun batafsilroq ko'rib chiqaylik.
1.Foiz stavkalari. Foiz stavkalari turli joylarda paydo bo'lishi mumkin, ular bir qator turli odamlar tomonidan belgilanadi. Shubhasiz, foiz stavkalari bo'yicha status-kvo bank muassasalari uchun katta qiziqish uyg'otadi, ammo bu strategiyalari katta kreditlar berishga asoslangan kompaniyalarga ham ta'sir qilishi mumkin.
2.Valyuta kurslari. Valyuta kurslari murakkab mavzu, ammo ular mahsulotlarni eksport qilish yoki import qilish bilan shug'ullanadiganlarga nisbatan qo'llanilishi kerak. Valyuta kurslarining o'zgarishi kompaniyaning xalqaro etkazib beruvchiga ularni qondirish uchun qancha to'lashi kerakligiga ta'sir qilishi mumkin, bu esa rentabellikka ta'sir qilishi mumkin.
3.Turg'unlik. Iqtisodiy tanazzul (har qanday miqyosda) xaridorlarning mahsulotga bo'lgan munosabatini o'zgartirishi mumkin, bu esa kompaniyalarni o'z narxlaridan voz kechishga yoki mahsulot hajmini kamaytirishga olib kelishi mumkin.
Iqtisodiy omillarni tahlil qilish har bir strategik tahlilning ajralmas qismidir, shu jumladan PEST, STEEP, PESTLE tahlillari.
1. Iste'molchilarning optimizmi.
2. Iqtisodiyotning yaxshi holatiga ishonish.
3. Pul sarflashga va yangi tovarlarni sotib olishga tayyorlik.
4. Xarajatlar darajasi.
5. Potentsial iste'molchilarning sotib olish qobiliyati.
6. Bozor talabi va taklif darajasi.
7. Iste'molchilarning bozor kuchi.
Bandlikning iqtisodiy ko'rsatkichlari.
1. Ishsizlik darajasi va umumiy bandlik tendentsiyalari.
2. Bozorda yaratilgan ish o'rinlari soni.
3. Mehnat bozoridagi raqobat (yuqori ish haqini to'lash zarurati).
4. Yuqori malakali mutaxassislar soni.
5. Ish qidirayotgan xodimlar soni.
6. Pensiya yoshidagi odamlar soni.
7. Aholining daromad darajasi (aholi jon boshiga daromad).
8. Daromadlardagi farqlar, iqtisodiy tengsizlik darajasi.
9. Ishdan bo'shatish xavfi.
10. Kasaba uyushmalarining kuchi.
11. Qo'shimcha ish haqi yuki.
Shunday qilib, ijtimoiy-iqtisodiy omillar - bu jamiyat duch keladigan dinamikani shakllantiradigan va belgilaydigan ijtimoiy omillar. Bular ijtimoiy-iqtisodiy sinf deb ham ataladigan ma'lum bir guruhning xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi omillardir. Ehtimol, ijtimoiy-iqtisodiy sinf vakillarining eng qiziqarli xatti-harakatlari ularning iste'molchi xatti-harakatlaridir. Turli xil ijtimoiy-iqtisodiy sinflar odatda turli xil ustuvorliklarga ega bo'ladi va bu ularning pullarini qanday sarflashlariga ta'sir qiladi.

Bu jihatlarning barchasi biznesning nazoratidan tashqarida bo'lgan tashqi omillardir. Shuning uchun biznes bo'linmalari omon qolish va biznesda muvaffaqiyat qozonish uchun ushbu o'zgarishlarga moslashishlari kerak. Biznes va uning makro muhiti o'rtasida yaqin va uzluksiz o'zaro bog'liqlik mavjud.

Iqtisodiy omillar
Ular nafaqat ma'lum bir biznesga, balki butun iqtisodiyotga ta'sir qiluvchi omillardir. Foiz stavkalari, ishsizlik darajasi, valyuta kurslari, iste'molchilarga bo'lgan ishonch, iste'molchilarning ixtiyoriy daromadlari, iste'molchilarning tejash stavkalari, tushkunlik va tushkunliklar ushbu toifaga kiradi.
3.Biznеsdа texnologik omillar.
Texnologik omillar yoki ilmiy-texnik muhit (ingl. technologica environment), hodisalar va jarayonlar, shuningdek, yangi ilg'or texnologiyalarni ishlab chiqishga yordam beradigan shaxslar va tashkilotlar, buning natijasida yangi tovarlar, xizmatlar va marketing imkoniyatlari yaratiladi.
So'nggi o'n yilliklardagi inqilobiy o'zgarishlar, masalan, axborot texnologiyalari, aloqa, genetik muhandislik, farmakologiya sohasidagi o'zgarishlar inson yashaydigan va ishlaydigan muhitni sezilarli darajada o'zgartirdi.
Bunday vaziyatning klassik namunasi zamonaviy farmakologik kontratseptivlarni yaratishdir. Ularning bozorda paydo bo'lishi uzoq muddatda oilalar sonining kamayishiga, ishlaydigan turmush qurgan ayollar sonining ko'payishiga va mustaqil daromadlarining oshishiga olib keldi. Bu, o'z navbatida, sayohat va turizm, uzoq muddatli tovarlarni sotib olish uchun o'rtacha xarajatlarning oshishiga olib keldi.
Texnologiyalarni doimiy ravishda takomillashtirish mahsulotning o'rtacha ishlash muddatini doimiy ravishda qisqartiradi, shuning uchun tashkilotlar ilm-fanning so'nggi yutuqlaridan iqtisodiy jihatdan foydalanish imkoniyatini doimiy ravishda baholashlari kerak.
Prognozdagi xato raqobatchining bozorga yangi mahsulot bilan birinchi bo'lib kirishiga, unga monopol huquqlarni olishga vaqt topishiga va shu bilan foyda olish imkoniyatlarini boshqalarga cheklashiga yoki allaqachon o'zlashtirilgan texnologiyalar va mahsulotlarni almashtirish bo'yicha shoshilinch harakatlar yaxshilanishiga olib keladi.o'rnatilgan ishlab chiqarishdan olinadigan foyda o'sishi. O'z vaqtida tovarlar yoki xizmatlarni yaratish kerak, amaliy, arzon, bozor tomonidan yaxshi qabul qilingan, iste'molchiga murojaat qilish uchun qulay.
Texnologik o'zgarishlar nafaqat ishlab chiqarishga, balki mahsulot va xizmatlarni bozorga chiqarishga ham ta'sir qiladi. Masalan, Internet texnologiyalarining paydo bo'lishi ishlab chiqaruvchi - vositachi, vositachi - oxirgi foydalanuvchi munosabatlarini tubdan o'zgartiradi. Onlayn savdo va reklama mutlaqo yangi mutaxassisliklarga ega xodimlarga ehtiyoj tug'diradi. Bu ularni tanlash yoki qayta tayyorlash bilan bog'liq muammolarni keltirib chiqaradi. Marketing xizmatlari ushbu jarayonlarni diqqat markazida ushlab turishi, bozorga yangi turdagi mahsulotlar va xizmatlarni ilgari surishning maqbul usullarini topishi kerak.
Siyosiy omillar yoki siyosiy muhit (ingl. political environment), jamiyatning ijtimoiy-siyosiy va davlat tuzilishi, qonunlar, siyosiy an'analar, davlat va jamoat tuzilmalari majmui, ularning ta'siri kompaniyalar va shaxslarning bozor va boshqa xatti-harakatlariga ta'sir qiladi.zamonaviy dunyoda davlat tadbirkorlik faoliyatiga faol ravishda kirib boradi, asosan tashkilotning makro muhitini shakllantiradi.
Biznesga ta'sir etuvchi siyosiy omillar qatoriga barcha qonun hujjatlari, prezident farmonlari, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soluvchi hukumat farmoyishlari, shuningdek mahalliy hokimiyatning shunga o'xshash farmoyishlari kiritilishi kerak.
Rossiya Federatsiyasida qabul qilingan yangi fuqarolik kodeksi, bojxona kodeksi, soliq kodeksi, arbitraj protsessual kodeksi, "to'lovga layoqatsizlik (bankrotlik) to'g'risida" federal qonunlari, "qimmatli qog'ozlar bozori to'g'risida" kabi huquqiy normalarning ta'sirini ortiqcha baholash qiyin."," tovar birjalari va birja savdosi to'g'risida " va boshqa qonun hujjatlari.
Marketingning huquqiy bazasi doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Bozorda muvaffaqiyatli ishlash uchun tashkilot xodimlari tashkilotga ta'sir ko'rsatadigan siyosiy va huquqiy omillarning tafsilotlarini doimiy ravishda hisobga olishlari kerak.
Ularning ko'plari bor. Makro muhitni tahlil qilish uchun eng keng tarqalganlarini ajratib ko'rsatish odatiy holdir: mamlakatda va dunyoda siyosiy kuchlarning joylashishi, ularning mulk va tadbirkorlik masalalariga munosabati, tadbirkorlik faoliyati sohasidagi davlat tomonidan tartibga solish, soliq qonunchiligidagi o'zgarishlar, davlat byudjeti tarkibi va davlat sohasidagi siyosat .xarajatlar, biznes va hukumat o'rtasidagi munosabatlar, atrof-muhitni muhofaza qilish to'g'risidagi Qonunchilik, barcha hokimiyat organlariga saylovlar.
So'nggi o'n yilliklarda dunyoda "iste'molchilik" deb nomlangan harakat o'sib bormoqda. (ingl. consumerism, consumer - iste'molchi), iste'molchilar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilariga ta'sirini kuchaytirish uchun kurashayotgan fuqarolar va tashkilotlarni birlashtiradi. Rossiyada iste'molchilar huquqlarini himoya qilish jamiyati muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda invayronmentalizm (ingl. atrof - muhit, atrof-muhit-atrof-muhit). Atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilash masalalari bilan shug'ullanadigan fuqarolar va tashkilotlarning harakatlari keng tarqalgan. Ular orasida "Yashillar" partiyasi ham bor. Germaniyada ommaviy axborot vositalari tomonidan doimiy ravishda eslatib o'tiladigan Greenpeace tashkiloti (ingl. Yashil Rease-yashil dunyo). Ijtimoiy hayotning ushbu yo'nalishi Rossiyada ko'plab tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan, masalan, Butunrossiya tabiatni muhofaza qilish jamiyati, Boltiq ekologik Kongressi va boshqalar.
Texnologik omillarning jamiyatga, uning hayotining barcha sohalariga, shu jumladan dasturlar va loyihalarga ta'siri shunchalik ravshanki, ular ishlab chiqarish va kengroq ijtimoiy taraqqiyotning asosiy dvigateli hisoblanadi. So'nggi o'n yilliklardagi inqilobiy texnologik o'zgarishlar va kashfiyotlar, masalan, robotlar yordamida ishlab chiqarish, kompyuterlarning insonning kundalik hayotiga kirib borishi, aloqa, transport, qurollarning yangi turlari va boshqalar menejerlar bilishi va ularning ta'sirini baholashi kerak bo'lgan jiddiy imkoniyatlar va tahdidlarni keltirib chiqaradi. Ba'zi yangiliklar yangi sanoat tarmoqlarini yaratishi yoki eskilarini yopishi mumkin. Yaxshi misol — audio disklarning ixtirosi. Moskva yaqinidagi aprel oyiga o'xshash vinil yozuvlarni ishlab chiqaradigan ulkan zavodlar yopildi yoki o'zgartirildi va ularning bozor joylari audio disklarning ko'plab kichik ishlab chiqarishlari o'rtasida taqsimlandi.
Texnologik o'zgarishlar juda tez sodir bo'lganligi sababli, kompaniya uchun texnologik segmentning turli elementlarini sinchkovlik bilan o'rganish, o'z texnologik darajasini kerakli balandlikda saqlash bo'yicha loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish muhimdir. Qoida tariqasida, texnologik taraqqiyot ushbu sohada maxsus ishlab chiqilgan dasturlar va loyihalar orqali amalga oshiriladi.
Ijtimoiy va madaniy omillar. "Uzoq" muhitning ushbu elementlari jamiyatning turli xil ijtimoiy munosabatlari va madaniy qadriyatlari bilan bog'liq. Aloqalar va qadriyatlar uning yadrosi bo'lganligi sababli, ular ko'pincha demografik, iqtisodiy, siyosiy va huquqiy, texnologik o'zgarishlarga olib keladi. Kompaniyalar o'z mamlakatlari va boshqa mamlakatlardagi bunday o'zgarishlarni diqqat bilan kuzatib boradilar (agar ular xalqaro loyihalarga ega bo'lsa) va ularga javob berishadi.
Tadqiqotchilar so'nggi o'n yilliklarda texnologiyaning o'zgarish tezligini tasvirlab berishdi va bu tendentsiya davom etishini da'vo qilishdi. Ushbu hodisaning sabablaridan biri shundaki, bizning davrimizda er yuzida avvalgidan ko'ra ko'proq olimlar yashaydi. Ba'zi so'nggi yirik texnologik (ya'ni, ilmiy va texnik-taxminan. tashkilotlar va jamiyatga chuqur ta'sir ko'rsatgan yangiliklar kompyuter, lazer, mikroto'lqinli, yarimo'tkazgich texnologiyasi, integratsiyalashgan aloqa liniyalari, robototexnika, sun'iy yo'ldosh aloqasi, atom energetikasi, sintetik yoqilg'i va oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, genetik muhandislik.
Mashhur sotsiolog Daniel Bellning fikricha, kelajak avlodlar miniatyuralash texnologiyasini eng qimmatli yangilik deb bilishadi. Silindrsimon magnit domenlardagi iz elementlari va xotira kabi bugungi yangiliklar kichik diskda bunday hajmdagi ma'lumotlarni saqlashga imkon beradi, buning uchun ilgari ma'lumotlar bazasining ko'plab fayl bloklari bo'lgan binolar kerak edi. Yarimo'tkazgichlar va mikroprotsessorlar kichik kompyuterlarni osongina foydalanishga imkon berdi.
Shuningdek, ular ko'plab mahsulotlarning tabiatini o'zgartirdilar (masalan, elektron soatlar mexanik soatlar bilan almashtirildi) va yangi turdagi mashinalar va asboblarni yangi sohalarga (masalan, tibbiyotda diagnostika va davolash uchun mo'ljallangan qurilmalar) joriy etishga olib keldi.
Loyihaning taqdiri to'g'risida jamoaviy fikr ochiq yoki yashirin ovoz berish natijasida aniqlanadi. Ba'zida ovoz berish talab qilinmaydi, chunki munozarada umumiy fikr ishlab chiqiladi. Ushbu usul katta moddiy va vaqt xarajatlarini talab qilmaydi, ammo u bir qator kamchiliklarga ega: u konformizm xavfini o'z ichiga oladi, chunki fikrlar ochiq aytiladi, "guruh tafakkuri" ning namoyon bo'lishini istisno etmaydi — jamoaviy aldanish, "yashirin kun tartibidan" etarlicha himoyalanmagan — ba'zi komissiya a'zolari o'z fikrlarini himoya qilish uchun munozarada qatnashish imkoniyatidan foydalanadilar. muhokama qilinadigan masala bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan shaxsiy manfaatlar.
Qiymatlarni profillash. Bu erda tadqiqot usullari ma'lum bir aholi uchun qiymat shkalasini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi. Bunga ma'lum bir aholi guruhiga xos mavzular to'plami bo'yicha bir qator savollarga javob to'plash orqali erishiladi. Natijada ma'lum bir aholi guruhining qadriyatlari shkalasi olinadi. Ushbu o'lchov tashkilotga jamoatchilikning turli loyihalarga bo'lgan munosabatini baholashda katta yordam beradi. Bunday savolga misol bo'lishi mumkin: "shahar hokimligi loyihasining hovlilarda shaxsiy transport to'xtash joylarini cheklash bo'yicha foydaliligini qanday baholaysiz?"
Ssenariylar. Stsenariylar kelajakdagi mumkin bo'lgan voqealar va o'zgarishlar ehtimolini o'rganish, mavjud omillar o'rtasidagi munosabatlarni aniqlash, loyihaning hayotiy tsiklining turli bosqichlarida uning holatlari rasmini chizish, shuningdek, muayyan holatlar ta'siri ostida loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan muammolar uchun ishlatiladigan vositadir. Loyiha uchun stsenariylar loyihani birlashtirgan tashkilotning turli xil xususiyatlaridan kelib chiqqan holda vaziyatni rivojlantirish loyihalarini tashkil etuvchi mutaxassislar, mutaxassislar guruhlari yoki loyiha menejerlari tomonidan ishlab chiqiladi. Maxsus kompyuter dasturlaridan foydalanish ko'plab o'zgaruvchilar harakati bilan belgilanadigan stsenariylarga juda ko'p sonli alternativalarni qayta ishlashga imkon beradi.
Delphi Usuli. Ushbu usul skript usuliga o'xshaydi. Mutaxassislar guruhiga uning a'zolari dastur yoki loyihalarni ishlab chiqishdagi turli hodisalar va tendentsiyalarni qanday ko'rishlarini ko'rsatish, ular sodir bo'lganda sodir bo'ladimi yoki yo'qligini baholash taklif etiladi.ularning paydo bo'lish ehtimoli qanday. Delphi usuli bo'yicha ekspertiza to'rt bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda tanlangan mutaxassislarga muammoning mohiyati va javoblar kutilayotgan savollar beriladi. Guruhning har bir a'zosidan olingan ma'lumotlar umumlashtiriladi, so'ngra umumlashtirilgan baholash guruhga umumiy nuqtai nazarni yanada muhokama qilish va ishlab chiqish uchun beriladi. Keyingi bosqichda mutaxassislar umumlashtirilgan baholash va ekstremal nuqtai nazarlarni asoslashadi. Va keyingi bosqichlarda bu protsedura takrorlanadi. Shu bilan birga, har bir keyingi bosqichda fikrlarning tarqalishi kamayadi va mutaxassislar tobora o'rtacha baholashga yaqinlashadilar. Ushbu usul keng ko'lamli dasturlar va Mega loyihalar uchun ishlatiladi, chunki u katta vaqt va pul sarflashni talab qiladi.
Xulosa
Ilmiy va texnik yutuqlar kompaniyaning ish muhitini jiddiy ravishda o'zgartiradi. Yangi texnologiyalar, yangi mahsulotlar paydo bo'lmoqda, bu albatta raqobatni kuchaytiradi. Ko'pgina kompaniyalar ilmiy va texnologik taraqqiyot tendentsiyalarini muntazam ravishda kuzatib boradilar, bu ularning faoliyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ilmiy-texnik ishlanmalar iste'molchining turmush tarzini o'zgartiradi, iste'molchilarning qoniqish sifatini oshiradi. Ilmiy va texnik yangiliklar dizayn, modellarni loyihalash, tarqatish va sotish, marketingda paydo bo'ladi va shu bilan tashkilotning umumiy strategiyasiga ta'sir qiladi.
To'g'ri strategiyani ishlab chiqish uchun kompaniya rahbariyati mintaqada qanday iqtisodiy sharoitlar mavjudligini bilishi kerak:
-tarmoqlarning o'sish sur'ati;
-bozorning rivojlanish dinamikasi va uning to'yinganligi;
-inflyatsiya va ishsizlik darajasi;
-kredit uchun foiz stavkalari;
-investitsiya va soliq siyosati;
-ish haqi va narxlar siyosati;
-soliq bazasi;
-mintaqadagi iqtisodiy vaziyat;
-aholining daromad darajasi;
-mamlakat iqtisodiyoti va sanoatining o'sish sur'ati;
-tashqi savdo to'siqlari;
-bojxona siyosati.
Jahon iqtisodiyoti kompaniyaning hayoti va faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi, umumiy iqtisodiy jarayonlarni diqqat bilan tahlil qiling (masalan, ishsizlik va inflyatsiyaning o'sishi, import yoki eksport uchun ishlaydigan kompaniyalar sonining ko'payishi).
Shu bilan birga, ijtimoiy-siyosiy tizimning o'zgarishi, diniy murosasizlikning avj olishi va millatchilikning tiklanishi kabi muhim omillarni hisobga olish kerak. Qurolli mojarolar tahdidini, import yoki eksportning keskin qisqarishini, embargo va iqtisodiy bostirish uchun mo'ljallangan turli xil savdo sanksiyalarini chegirib bo'lmaydi.
Qonunchilikdagi o'zgarishlar biznes faoliyatining ko'plab turlariga bevosita ta'sir qiladi. Ushbu o'zgarishlar juda yuqori darajada sodir bo'ladi (masalan, Rossiyada soliq hisobini joriy etish qo'shimcha buxgalteriya hisobini joriy etishni tashkil etishga majbur bo'lgan korxonalar faoliyatiga kuchli ta'sir ko'rsatdi) va ma'lum bir tarmoq muammolari sohasida (masalan, muayyan sanktsiyalar va qoidalarni joriy etish bilan bog'liq masalalar doirasi, mehnat qonunchiligidagi o'zgarishlar va boshqalar.

4
Innovatsiya” tushunchasi (ingl. Innovation-kiritilingan yangilik, ixtiro) yangilikka investitsiya kiritish ma’nosida ishlatiladi. Innovatsiya tushunchasi iqtisodiyotga XX asr boshlarida kirib kelgan. Avstraliyalik iqtisodchi olim Y.Shumpeter birinchi marotaba innovatsiyalarga oid masalalarni ko’rib chiqqan va innovatsion jarayonga to’liq ta’rif bergan. Iqtisodiy adabiyotlarda “innovatsiya” tushunchasiga ko’pchilik mualliflar tomonidan turlicha yondoshuvlar keltirilgan.

IT biznesi. IT biznesini boshlashdan oldin o'zingiz uchun ishlashga harakat qiling. Kichkina yarim kunlik ishni toping va mijoz bilan muzokaralardan yakuniy natijani yetkazib berishgacha bo'lgan barcha yo'llarni bosib o'ting. Bu ahamiyatsiz bo'lib tuyulgan bosqichda siz juda ko'p narsalarni qilishingiz mumkin muhim topilmalar O'zingiz uchun. Ulardan eng muhimi - sizga yoqdimi? Siz bunday faoliyatdan butunlay hafsalamiz pir bo'lishi mumkin va hech qanday qimmatga tushmasdan, biznes sizning hududingiz emasligini tushunasiz. Xuddi shunday, boshqa tomondan, siz kompaniyaning boshlanishiga bo'lgan ishonchni yanada mustahkamlashingiz, shuningdek, yo'lda birinchi doimiy mijozlarni olishingiz mumkin bo'ladi. Katta buyurtmalarni qabul qilmang, ular yangi boshlanuvchilar uchun juda qiyin bo'lishi mumkin. Agar sizda allaqachon potentsial biznes sherigingiz bo'lsa, ular bilan ishlang! Darhol uning professional va axloqiy fazilatlarini, shuningdek, birgalikda ishlash qanchalik qulayligini tekshiring. Bularning barchasini o'qib chiqqandan so'ng, siz biznesni qanday va qachon boshlash haqida jiddiyroq o'ylashingiz mumkin. Biznesni yuritishda o'ylangan yondashuv sizga nafaqat boshida, balki kompaniyangizning butun rivojlanishida yordam beradi. Zamonaviy biznes g'oyalar dunyosida bu nafaqat o'z fikrlaringizni hayotga tatbiq etish, balki munosib pul ishlashning bir usuli. O'n yildan ortiq vaqt davomida IT sohasidagi ish MDHda tez sur'atlar bilan mashhur bo'lib kelmoqda. Bu zamonaviy odamlarning "tiqilib qolgan kompaniyalarda bug'lanish" dan charchaganligi va ular o'zlari uchun ishlashni xohlashlari bilan izohlanadi. Agar odamning g'oyasi bo'lsa, uni nafaqat sotish, balki foydalanish mumkin. Ammo savol qolmoqda: uni qanday ishlatish kerak? Qanday qilib g'oya bilan IT biznesini boshlash kerak? Ikkinchi savol shunday eshitiladi: g'oya tegishli bo'ladimi? Ushbu muammolarni tushunish uchun siz biznesning barcha eng mashhur mavzulari bilan tanishishingiz kerak.
Veb-dizayn - bu yangi dunyo san'ati.Noyob, chiroyli va tushunarli veb-sayt yaratish qobiliyati mijozlar tomonidan qadrlanadi. Dunyo bo'ylab har kuni millionlab veb-saytlar yaratiladi. Veb-dizayn sohasidagi biznes g'oyalar har qachongidan ham dolzarb va talabga ega. Veb-dizayn bilan bog'liq biznes g'oyalaringizni hayotga tatbiq etish uchun nimalarni bilishingiz kerak:
•badiiy tasavvurga ega;
•grafik muharrirlarni yaxshi bilish;
•hech bo'lmaganda HTML‚ CSS bo'yicha asosiy bilimga va asosiy tartib ko'nikmalariga ega bo'lish;
•veb-saytdan foydalanish tamoyillari haqida tushunchaga ega bo'lish;
•foydalanuvchi interfeyslarini loyihalash va vizualizatsiya qila olish;
•Android va iOS da ishlashning barcha xususiyatlarini tushunish;
•flesh-animatsiyada aniqlanishi;
•chizish qobiliyatiga ega.
Veb-dizaynda startap qilish uchun siz portfelga (taxminan 10 ta veb-sayt yetarli) va grafik muharrirlarni yaxshi bilishingiz kerak. Bu bilimlarni ixtisoslashtirilgan kurslarni tamomlash yoki o'z-o'zini o'qitish orqali olish mumkin. Qidirilayotgan va yuqori haq to'lanadigan dizayner bo'lishni istaganlar nafaqat saytning go'zalligini yaratishni, balki uning qulayligini qanday yaratishni ham bilishlari kerak. Bu foydalanish qulaylik tamoyillarini bilish, foydalanuvchi o'zini qanday tutishini bilish va g'oyalarni ijodiy, tez va samarali amalga oshirishni anglatadi.
Shunday qilib, agar insonda bu borada g'oya, biznes-reja va ko'nikmalar bo'lsa, yaxshi veb-dizaynerlar doimo talabga ega.
"Biznes IT" kompaniyasi. IT bozorida ishlaydi 1995 yildan beri. Biz amalga oshirdik 1000 IT loyihalari. Biz biznesdagi ish jarayonlarini optimallashtirish, qo'llab-quvvatlash va malakali rivojlantirish bo'yicha yetakchi o'rinni egallaymiz. Har yili Rossiyaning hududlarida yangi ofislar ochiladi. Kavkazda ofislarimizni ochdik Mineralnye Vodi va Rostov-na-Donuda mijozlarga yaqin bo'lish. Yangi ofislarning ochilishi bizga mijozlar muammolarini tezda hal qilishga yordam beradi. Sertifikatlangan mutaxassislar operativ hisobni avtomatlashtirish bo'limlari; axborot texnologiyalarini qo'llab-quvvatlash; elektron hujjat aylanishi va ish yuritish haftada 24/7 kun davomida muammolarni hal qiladi. Ularning malakasini tasdiqlash - 1C, EOS, Microsoft, Expert Systems, Bitrix va boshqalardan 230 dan ortiq sertifikatlar.
1. Biznes haqida tushuncha va uni yuritish tamoyillari
Har bir mavjud faoliyat turi maqsadli auditoriyaning muayyan ehtiyojlarini hal qilishga qaratilgan bo’lib, o’zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Zamonaviy iqtisodiyot barcha biznesni 4 asosiy toifaga ajratadi:
1.Bozorga turli xil tovarlar va xizmatlarni etkazib beradigan kompaniyalar.
2.Tijorat faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan biznes.
3.Moliya sohasiga yo’naltirilgan faoliyat.
4.Konsalting kompaniyalari.
Tadbirkorlik shakllari qonun bilan belgilanadi. Ro’yxatdan o’tayotganda tanlangan g’oya uchun eng mos shakl tanlanadi. Ularni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
•Yakka tartibdagi tadbirkorlik.
•Aksiyadorlik jamiyati – jamoat va nodavlat.
•Mas’uliyati cheklangan jamiyat – MChJ.
•Unitar tashkilot.
•Ishlab chiqarish korxonasi.
•Dehqon xo’jaligi.
Biznes turlarining qisqacha tavsifi:
1.Ishlab chiqarish biznesi. Ushbu turdagi tashkilot, maxsulotni o’zi ishlab chiqish va sotish orqali foyda ko’radi va bu butun biznesning rivojlanishiga asos bo’lib xizmat qiladi. Bozorni to’g’ri tahlil qilib, reklama va marketing strategiyasini yaxshi yo’lga qo’ygan bunday kompaniya egasi inqiroz paytida yoki iqtisodiyotdagi boshqa o’zgarishlar paytida ham barqaror foyda oladi.
2.Tijorat tashkilotlari. Bunday kompaniyalar biznes dunyosida vositachilar bo’lib, birjalar va mahsulot sotilishi mumkin bo’lgan boshqa platformalarda mahsulotlarni sotish bilan faoliyat yuritishadi. Iqtisodiyot barqaror bo’lgan sharoitda, bunday biznes egalari yuqori foyda olishadi, ammo ular har qanday o’zgarishlarda kasodga uchrashi mumkin. Iqtisodiyotdagi o’zgarishlar bunday firmalarga ta’sir qiladi, chunki ular o’zlarining ishlab chiqarishlariga ega emaslar, ular faqat qayta sotish bilan shug’ullanadilar.
3.Moliyaviy tashkilotlar. Banklar, auditorlik, lizing, sug’urta kompaniyalariga bo’linadi. Iqtisodiyotdagi har qanday o’zgarishlar, alohida bir tumandagi bunday kompaniyalarga katta ta’siri tufayli doimiy ravishda diversifikatsiyani talab qiladi. Boshqaruvga to’g’ri yondashishgina firmaning barqarorligiga va foyda olishiga olib kelishi mumkin.
4.Konsalting firmalari. Ko’plab yangi boshlayotgan ishbilarmonlar qanday qilib biznesni yuritish, uni qanday qilib to’g’ri yo’lga qo’yish kerakligini tushunmaydilar. Bu yerda konsalting kompaniyalari yordam berishi mumkin, ular yuzaga keladigan barcha masalalarni hal qilishga yordam berishadi. Kompaniyaning muvaffaqiyati, bunday xizmatlarga muhtoj bo’lgan yangi mijozlarni doimiy izlashga bog’liq.
Kichik biznes turlari
Kichik biznes – faoliyati odatda tor sohalarga yo’naltirgan bo’lib, ishchilari soni 200 gacha bo’lgan kichik firma va korxonalardir. Kichik biznesni boshlash g’oyasini amalga oshirish uchun minimal ishchi kuchi, kam vaqt va pul mablag’lari talab etiladi. Bozorda dolzarb deb hisoblangan ko’plab tadbirkorlik turlari mavjud. Shulardan eng muvaffaqiyatlilarini ko’rib chiqamiz. Aholiga turli xil xizmatlar ko’rsatish, jumladan:
•Ta’mirlash ishlari – poyabzal, kiyim-kechak, mebel, jihozlarni tuzatish.
•Fitness markazlari – suzish havzalari, turli sport seksiyalari.
•Sartarosh, vizajist xizmatlari – har qanday go’zallik salonlari, doimiy makiyaj, solyarilar.
•Qurilish va ta’mirlash kompaniyalari – santexnika o’rnatish, eshik va derazalar almashtirish.
•Yuridik xizmatlar.
•Dizaynerlik xizmatlari (interyer dizayni, landshaft dizayni), fotograf (fotosessiyalar, tadbirlarni suratga olish).
•Transport kompaniyalari – taksilar, yuk tashish.
Ishlab chiqarish sohasi:
•Bolalar va kattalar uchun poyabzal, kiyim tikish.
•O’yinchoqlar, jihozlar ishlab chiqarish.
•Oziq-ovqat mahsulotlari – kolbasa sexi, sut mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash, parrandachilik, novvoyxona.
•Turli xil fermalar – ko’katlar, quyon etishtirish.
•Qurilish biznesi – tortma shiftlar, penobloklar
•Savdo sohasi – har qanday mahsulotni savdo rastasi yoki savdo do’koni orqali sotishni tashkil qilish. Eng oddiy va oson faoliyat turlaridan biri – tovarlarni sotib olish va aholiga qayta sotish.
Jamoat umumiy ovqatlanish biznesi:
Restoran, kafe.
•Turli xil perashkalar, pitsalar, sushi barlari.
•Fastfud – shaurma, xod-dog, burgerlar.
Ko’ngilochar sohalar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
•Tungi klublar, barlar.
•Bouling, billyard, karaoke klublari.
•Bolalar markazlari.
•Kinoteatrlar, turli bolalar oromgohlari.
•Dam olish maskanini ochish, pulli turli o’yinlar tashkil etish.
Internetda biznes qurish:
•Veb-studiya.
•Marketing xizmatlari.
•Web-saytlarni ishlab chiqish, rivojlantirish.
•Internet-do’kon.
Biznesning har qanday turi uchun yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xatarlarni hushyorlik bilan baholash, bozor va raqobatchilarni tahlil qilish muhimdir.
Minimal sarmoyali biznes
Sarmoyani deyarli talab qilmaydigan turli xil g’oyalar mavjud. Bunday g’oyalarni biznesga aylantirish uchun 1500 $ gacha bo’lgan mablag’ etarli. Bunday sarmoya bilan o’z biznesini boshlashga har qanday odam qodir. Odatda, bunday g’oyalarga kiritilgan sarmoyalar tez orada o’zini oqlaydi va bir necha oydan so’ng sof daromadga erishishga imkon beradi. Minimal sarmoyali biznes g’oyalar turlari:
•Avtoulov g’ildiraklari disklarini yaltiroq ranglarga bo’yash.
•To’y va boshqa bayramlar uchun turli xil aksessuarlar tayyorlash.
•Sotish uchun ko’katlar yetishtirish.
•Gilam tozalaydigan kichik firma.
•Kvass, mors sotish punktlarini tashkil etish.
•Mevalarning stakanlar ko’rinishidagi tezkor ovqatlanish do’koni.
•Issiqxonalar ishlab chiqarish va o’rnatish.
•Go’sht va tuxum sotish uchun broylerlarni yoki tovuqlarni etishtirish.
•Mevalardan chipsilar ishlab chiqarish.
•O’zingizning uchastkangizda yoki issiqxonada qulupnay va malina etishtirish.
•Sotish uchun baliq etishtirish.
•Choyshablar ishlab chiqarish.
•Kipriklarni kengaytirish, manikyur, bo’yanish bo’yicha xizmatlar ko’rsatish.
•Uyga etkazib berish xizmati.
•Bayramlarni tashkil qilish bo’yicha kompaniya.
•Mebel yasash – divanlar, kreslolar.
•Printerda nusxa qilish kioski.
•Fito-yostiq ishlab chiqarish.
Bu siz boshlashingiz mumkin bo’lgan minimal sarmoyali g’oyalarining bir nechtasi. Har bir tadbirkor o’z xohishiga ko’ra ish topa oladi.
Dunyoda paydo bo’lgan yangi biznes toifalari
Tadbirkorlik bir joyda to’xtamaydi, doimo rivojlanadi, odatiy bo’lmagan yo’nalishlar o’ylab topiladi va oqibatda ommalashib boradi. Endi rivojlana boshlayotgan yoki O’zbekistonda umuman bo’lmagan yo’nalishlar:
1.Poker-bar ochish – Bu yo’nalishda Gavaya oshxonasi hozir trendda, va bunday restoranlarning ochilishi ko’payib bormoqda.
2.EMS Fitness-Studio – jismoniy mashqlar paytida mushaklarni elektr bilan stimulyatsiya qilish sport sanoatida katta yutuq bo’ldi.
3.Xaltadan sovuq ichimliklar sotish – bu issiq havoda foydali ishdir, chunki siz doimo do’konga borishni xohlamaysiz yoki shunchaki yaqin o’rtada do’kon yo’q. Bu erda «ryukzakdan» ichimliklar yordam beradi, orqasida muzlatgich bo’lgan sotuvchi shunchaki ko’chada yurib, ichimliklar taklif qilishi mumkin.
4.Xobbi-klubi – Sovet tuzumidagi madaniyat uylariga o’xshash faoliyat turi.
5.Avtomobillarni ijaraga berish – bu O’zbekistonda deyarli raqobatchisi bo’lmagan tur bo’lib, chet elda keng tarqalgan biznes.
6.Vending avtomat qurilmasi – Foydali va qiziqarli o’yinchoqlar, sovg’alar bilan to’ldiriladi va aholi gavjum joylarga o’rnatiladi. Agar siz shunga o’xshash qurilmani aeroportga yoki temir yo’l stantsiyasiga o’rnatsangiz yaxshi daromad olishingiz mumkin.

7.Turli o’yinlarni targ’ib qilish uchun veb-sayt yaratish – videoo’yinlarning ommalashuvi davrida bu g’oya har qachongidan ham ko’proq foyda keltiradi.

8.Kapsulli mehmonxona – Evropada mashhur sanoatdir, u katta sarmoyani talab qiladi, ammo u tezda o’z samarasini beradi.
9.Glitserin tarkibidagi gullardan zargarlik buyumlari va sovg’alar ishlab chiqarish – AQShdagi eng dolzarb sovg’alardan biri.
10.Mehmonlar o’zlari kokteyl tayyorlaydigan bar – bu Yaponiyaliklar g’oyasi.
11.Gullar qurilmasi – qurilma sovutgich kamerasi bilan jihozlangan bo’lib, unga kichik-kichik gul buketlari joylashtiriladi.
12.Salatni mijozning o’zi shakllantiradigan salat-bar – bu juda qiziqarli g’oya, Amerikadagi muassasalarda, bitta salatning o’rtacha narxi 15 dollardan oshadi, chunki odamlar o’zlari xohlagan narxda mahsulot tanlashadi. Bozordagi ba’zi mahsulotlarning xaridorgirligi o’zgarishsiz qoladi. Kiyim-kechak, oziq-ovqat, maishiy texnika jihozlari savdosi bilan shug’ullanuvchi har qanday do’kon va supermarketlar doimo foydali bo’lib qoladi. Ammo tobora kengayib borayotgan istemolchilar hisobiga vaxshi daromad keltiradigan yangi sohalar ham paydo bo’lmoqda:
•Turli xil qahvaxonalar – oddiy va ko’chma kabinalar.
•Vending Avtomat qurilmalari biznesi
•Tozalash xizmatlarini ko’rsatuvchi kompaniyalar.
•Do’konlardan, turli xil muassasalardan oziq-ovqat etkazib berish.
•Kafe va restoranlarning nostandart variantlari.
•Internet-biznes – veb-saytlar ochish, dizayn ishlab chiqish, saytlarni rivojlantirish. Internet-do’konlarni yaratish.
Shaxsiy xizmatlar ham dolzarb bo’lib borayapdi, ammo mijozlar tobora yuqori sifatli xizmat taqdim etilayotgan xizmatlarni talab qilayapdi.
Turli xil biznes turlari, yo’nalishning dolzarbligini hisobga olgan holda biznesni ochish va yanada rivojlantirishning aniq kontseptsiyasini tuzib, mas’uliyatli yondashishni talab qiladi. Biznesning muvaffaqiyati, tadbirkorlarning biznesni ochishga sarflagan mehnatiga bog’liq. Shu bilan birga, har qanday ishbilarmon, vaziyatni to’g’ri baholashi, sergakligi, o’ziga ishonishi, iqtisodiyotda yuzaga keladigan har qanday o’zgarishlarga teran munosabatda bo’lishi kerak. Faoliyat sohasini tanlashda, kasbingizga bo’lgan muhabbatingizdan kelib chiqib, uning foydaliligi va sarmoyangiz qoplanishini boshqarishingiz kerak. Yigirma birinchi asr – biznesning yangi yo’nalishlari paydo bo’lishi uchun ochiqdir.Faoliyat yo’nalishini belgilashda, xarakteringizning barcha xususiyatlarini hisobga olish muhimdir, chunki bu, biznesga bevosita ta’sir qiladi. Nimalarga qodirligingizni anglash uchun, o’zingizning kamchiliklaringizga va ijobiy tomonlaringizga begona odamning qarashlari bilan qarang.

2. Korxonalar innovatsion faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi.

Korxonalar innovatsion faoliyatining shakllanishi va rivojlanishi yoki darajasi o‘zgarishi ma’lum bir omillar ta’siri natijasida sodir bo‘ladi. Korxona innovatsion faoliyatini boshqarishni obyektiv va har tomonlama tadqiq etish davomida, unga ta’sir o‘tkazuvchi omillarni aniqlash va tizimlashtirish muammosi dolzarb va yetarlicha ishlab chiqilmagan bo‘ladi. Innovatsion faoliyat omili deganda, korxona innovatsion o‘sishining jadalligi va tavsifiga ta’sir o‘tkazuvchi shartlar, sabab va ko‘rsatkichlarni tushunamiz. Bunda innovatsion jarayon, ko‘plab omillarning o‘zaro ta’siri natijasi sifatida maydonga chiqadi. Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, innovatsion faoliyatga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning tasnifi ayni vaqtda ishlab chiqilmagan. Ko‘plab mualliflar korxonaning innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarga o‘z e’tiborini qaratishgan. T.G. Filosofova o‘z asarida, sanoat korxonalarida innovatsiyalarga to‘sqinlik etuvchi quyidagi omillarni qayd etib o‘tgan: -iqtisodiy - moliyaviy resurslar bilan kam ta’minlanganlik, davlat tomonidan kam moliyalashtirilish, innovatsiyalarni targ‘ib qilishga yuqori sarf-harajatlar, iqtisodiy xavfning yuqori darajasi, innovatsiyalar qaytimlarining uzoq muddati; -ishlab chiqarish - malakali kadrlar yetishmasligi, yangi texnologiyalar, sotish bozorlari to‘g‘risida zarur ma’lumotlarning yo‘qligi, tashkilotning innovatsiyalarni tezda qabul qila olmasligi, boshqa tashkilotlar, korxonalar va ilmiy tashkilotlar bilan hamkorlikni yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi yoki yo‘qligi; -boshqa omillar - innovatsion mahsulotga iste’molchilar tomonidan past narxdagi talab, innovatsion faoliyatda yetarlicha qonuniy va meyoriy-huquqiy asoslarning, tartibga solishning yo‘qligi, davlat tomonidan innovatsion faoliyatni yetarlicha rag‘batlantirilmasligi, sust rivojlangan innovatsion infratuzilma, texnologiya bozorida rivojlanishning yo‘qligi. A.A. Bovin esa tashkilotning innovatsion muhitiga quyidagi ta’sir o‘tkazuvchi omillarni keltirib o‘tadi va tahlil qiladi:
-ijtimoiy infratuzilma (ishchilarning ta’lim, tibbiy va madaniy inshootlardagi
xizmatlardan foydalanish imkoniyati);
-aloqa sohasi (aloqa, axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati mavjudligi);
-tabiiy - geografik sharoitlar (transport, moddiy-texnik, energiya, yoqilg‘i va
xomashyo resurslarining mavjudligi);
-texnologik va ilmiy-texnik soha (ishlanmalar bozorining mavjudligi, ilmiytadqiqot institutlari va boshqalarning mavjudligi);
-iqtisodiy va moliyaviy soha (innovatsion faoliyatni davlat tomonidan milliy va mintaqaviy darajada qo‘llab-quvvatlanishi, innovatsion ishlanmalardan manfaatdor investorlarning mavjudligi);
-siyosiy-huquqiy soha (innovatsion va ilmiy-texnik sohani huquqiy tartibga
solishda milliy, mintaqaviy reja va dasturlarning mavjudligi);
-xo‘jalik yuritishning strategik qamrovi (bozorning muayyan segmentida
innovatsiyalarning paydo bo‘lish tezligi);
-mehnat resurslari bozori. Bizning fikrimizcha, keltirilgan tasniflar, korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning faqatgina kichik bir qismini qamrab olgan. Shuni ta’kidlash joizki, ilmiy adabiyotlarda innovatsion faoliyatga bevosita ta’sir o‘tkazuvchi omillar aniqlangan emas. Tadqiqotimizning asosiy maqsadi korxona innovatsion faoliyatiга ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tasniflash asosida sanoat korxonalari faoliyatini mintaqa iqtisodiyoti samaradorligiga ta’sirini aniqlash. Fikrimizcha, korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni bir qator belgilariga ko‘ra tasniflash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida boshqaruvchanlik darajasiga ko‘ra korxona innovatsion faoliyatiga ta’sir o‘tkazuvchi omillarning quyidagi tasnifiy belgilari taklif qilin mumkin. Kelib chiqish manbalariga ko‘ra, omillar tabiiy-iqlimiy, ijtimoiy, moliyaviyiqtisodiy, sanoat-texnologik, ilmiy-texnik va tashkiliy-boshqaruv guruhlariga bo‘linadi. Tabiiy-iqlimiy omillar sanoat korxonalari innovatsion faoliyati natijalariga katta ta’sir o‘tkazadi. Mintaqada joylashgan sanoat korxonalari innovatsion faoliyati rivojlanishi va innovatsion faoliyatning o‘sishiga suv ta’minoti, qulay iqlim, ish sharoitlar va yirik yoqilg‘i va xom-ashyo manbalarining mavjudligi katta hissa qo‘shadi. Tabiiy-iqlimiy sharoitning murakkabligi, ishchi kuchining yetishmasligi, ishlab chiqarish kuchlari, transport rivojlanish darajasining pastligi, aksincha korxona innovatsion faoliyati rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi bilan birgalikda, korxona innovatsion faoliyat darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi yuqorida keltirilgan muammolar yechimi uchun juda katta mablag‘ talab qiladi. Ijtimoiy omillarga demografik vaziyat, ijtimoiy keskinlik darajasi, ishchilarning yashash sharoiti, korxonada sog‘lomlashtirish, sport va madaniy xordik ishlarini tashkillashtirish, kadrlarning madaniy, ta’limdagi umumiy darajasi va boshqalarni kiritish mumkin. Bular korxona ishlab chiqarish resurslarining samarali va to‘laroq ko‘llanishiga, inson kapitalining koorporativ rivojlanishi va shakllanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Moliyaviy-iqtisodiy omillar mablag‘, xom-ashyo, materiallar bilan ta’minlanganlikni, qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari darajasini aniqlaydi. Innovatsion faoliyatning moliyaviy-iqtisodiy omillarini tadqiq qilish, eng avvalo, korxonaning innovatsion rivojida moliyaviy imkoniyatlarini tadqiq qilish imkoniyatini, kornonaning hozirgi va kelajakdagi moliyaviy holatida innovatsion strategiya rivojlanishining yo‘nalishini oldindan ishlab chiqish imkoniyatini beradi.Korxona innovatsion faoliyatini shakllantirish va yuzaga keltirish jarayonlari boshqaruvi innovatsion menejment tizimi tomonidan amalga oshiriladi. Korxona moliyaviy resurslari ko‘lami ITTKIni o‘tkazish uchun, asosiy fondlarni modernizatsiyalash, kadrlarni o‘qitish va malakasini oshirish, faollashtirish, korxona innovatsion faoliyati darajasini oshirish uchun muayyan tadbirlarni o‘tkazishga imkon berishi kerak. Bizning fikrimizcha, tadqiqotning natijalari korxona innovatsion faoliyati darajasini aniqlash va amalga oshirishni amalga oshirishga imkon beruvchi va oqibatda sanoat korxonalari innovatsion faoliyatini baholash usullarini takomillashtiruvchi kompleks ko‘rsatkichlarni ishlab chiqishga sharoit yaratib beradi. Shuningdek, har bir hududdada sanoat korxonalarini innovatsion asosda rivojlantirish orqali qo‘shimcha qiymat yaratish mintaqa iqtisodiyotini rivojlantirishning lokomotivi bo‘lib xizmat qiladi.
Mikro va makro muhit sharoitlariga qarab, tashkilot innovatsion strategiyaning asosiy turlaridan birini tanlashi mumkin:
• moslashuvchan (himoya, passiv)
• ijodiy (tajovuzkor, faol)
Umuman olganda, mohiyat moslashish strategiyasi tashkilotda o'rnatilgan faoliyat tuzilmalari va tendentsiyalari doirasida ilgari o'zlashtirilgan mahsulotlarni, texnologik jarayonlarni, bozorlarni takomillashtirishga imkon beradigan qisman, asosiy bo'lmagan o'zgarishlarni amalga oshirishdan iborat. Bunday holda, innovatsiyalar biznesning tashqi muhitidagi o'zgarishlarga majburiy javob berish shakli sifatida qaraladi, bu esa ilgari qo'lga kiritilgan bozor pozitsiyalarini saqlab qolishga yordam beradi. Doirasida moslashish strategiyasi ajralib turadi:
Mudofaa strategiyasi - raqobatchilarga qarshi kurash choralari majmui, ularning maqsadi mavjud bozorga o'xshash yoki yangi mahsulotlar bilan chiqish. Tashkilotning bozor pozitsiyasi va salohiyatiga qarab, bu strategiyani ikkita asosiy yo'nalishda ishlab chiqish mumkin:
Ushbu mahsulotlar bozorida raqobatchilar uchun nomaqbul bo'lgan shart -sharoitlarni yaratish va ularning keyingi kurashdan bosh tortishiga yordam beradi. O'z ishlab chiqarishimizni raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga yo'naltirish, shu bilan birga ilgari qo'lga kiritilgan pozitsiyalarni saqlab qolish yoki kamaytirish. Asosiy xususiyat, mudofaa strategiyasining muvaffaqiyat omili vaqt hisoblanadi. Tavsiya etilgan barcha tadbirlar odatda juda qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi, shuning uchun kutilgan natijaga erishish uchun tashkilot ma'lum ilmiy -texnik asosga va barqaror pozitsiyaga ega bo'lishi kerak;
innovatsion taqlid strategiyasi tovar ishlab chiqaruvchi raqobatchilarning yangiliklarini nusxalash orqali ularning muvaffaqiyatiga tayanadi, deb taxmin qiladi. Strategiya zarur ishlab chiqarish va resurs bazasiga ega bo'lganlar uchun juda samarali bo'lib, bu simulyatsiya qilingan mahsulotlarning ommaviy ishlab chiqarilishini va ularni hali bosh ishlab chiqaruvchi o'zlashtirmagan bozorlarda joriy etilishini ta'minlaydi. Ushbu strategiyani tanlagan ishlab chiqaruvchilar ilmiy -tadqiqot ishlariga kamroq xarajat va xavfni kamaytiradi. Shu bilan birga, yuqori daromad olish ehtimoli ham kamayadi, chunki ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqaruvchiga qaraganda yuqori, bozor ulushi nisbatan kichik va simulyatsiya qilingan mahsulotlarning iste'molchilari ularga nisbatan tabiiy ishonchsizlikni his qilib, mahsulotni sotib olishga intilishadi. taniqli brendlar tomonidan ishlab chiqaruvchilar tomonidan kafolatlangan yuqori sifat xususiyatlari. Innovatsion taqlid strategiyasi ishlab chiqaruvchiga erkin bozor segmentida o'z o'rnini egallashga imkon beradigan agressiv marketing siyosati usullarini qo'llashni nazarda tutadi. Kutish strategiyasi tashqi muhitda yuqori noaniqlik va iste'molchilarning innovatsiyaga bo'lgan talabi sharoitida tavakkalchilik darajasini minimallashtirishga qaratilgan. Agar korxona o'zining innovatsion rivojlanishida mudofaa reaktsiyasi siyosatiga amal qilsa va innovatsiyalarni tijoratlashtirish bilan bog'liq iqtisodiy xavflardan qochish uchun bozor etakchilariga ergashishni ma'qul ko'rsa, unda bunday xo'jalik yurituvchi sub'ekt kutish va ko'rish strategiyalariga amal qilishi kerak. va bozorda allaqachon sinovdan o'tgan tovarlarning takomillashtirilgan versiyalarini bozorga olib chiqishga harakat qiling. Innovatsiyalarni ishlab chiqish va joriy etishning tashkiliy bosqichlari soni ularning tsikl bosqichlarini aks ettiruvchi asosiy yoki takomillashtiriladigan texnologiyalar uchun bir xil bo'ladi. Sababi, mahsulot va texnologik yangiliklar, ularning yangilik darajasi va ko'lamidan qat'i nazar, ma'lum bosqichlardan o'tadi. Innovatsion menejment va strategik menejment joriy etilayotgan texnologiya ko'lami. Bu yana bir bor strategik va innovatsion boshqaruv jarayonlarini tizimlashtirish va ularning iqtisodiy aylanishga tubdan yangi yoki faqat takomillashadigan texnologiyalarni jalb etishga yo'naltirish zarurligi haqidagi xulosani tasdiqlaydi. Yangi va takomillashadigan texnologiyalarni ishlab chiqish bilan bog'liq xarajatlarni shakllantirish modellari bosqichma-bosqich ketma-ketlikni va rahbar yoki izdosh strategiyasini amalga oshirishda bajarilishi kerak bo'lgan harakatlarning taxminiy ro'yxatini ochib beradi. Biroq, bu modellar biznes -rejalashtirishni amalga oshirishda va investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog'liq taxminiy xarajatlarni baholashda hisobga olinishi kerak bo'lgan ayrim xarajatlarni baholashni hisobga olmaydi.

Korxonaning Zamonaviy Innovatsion Faoliyati:

Tashkilot xususiyatlari zamonaviy ishlab chiqarish va uning samarali foydalanishni ta'minlash, kompaniya rahbariyati tomonidan ko'plab ilmini, lekin ularni qo'llash muvaffaqiyat va samaradorligini nafaqat bugun talab. Barcha innovatsion korxonalar majmui maqsadlarini amalga oshirish haqida o'ylash kerak. Bu ishlab chiqarish ishga tushirilganini standart vazifalar bilan bir qatorda, zarur va uning to'g'ri funktsional faoliyatini nazorat va o'z vaqtida yangilanishlarni nafaqat innovatsion ishlab chiqarish inshootlari va texnologiyalar, balki ishlab chiqarishni tashkil eng zamonaviy shakllari beradi. Korxonalar barcha yangilik faoliyati rejalashtirilgan va diqqat bilan boshidan tartibini ko'rib chiqilishi kerak. boshqarish jamoasi sa'y-harakatlari, odatda, qidiruv va mahsulot aralashmasi yangilash yoki yaxshilash uchun eng so'nggi yangiliklar yanada joriy etish uchun tushgan, uning sifati xususiyatlarini takomillashtirish, ishlab chiqarish, balki korxonaning tashkiliy komponent eng nafaqat yangi texnologiyalardan foydalanish. Zamonaviy innovatsion kompaniya faoliyati bir necha asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi:
Zamonaviy innovatsion kompaniya faoliyati bir necha asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1.Kompaniya korxona rahbarlari innovatsion salohiyatini tahlilchilar uchun zarur operatsiyalari bir qator amalga oshiriladi, va, birinchi navbatda, ishlab chiqarish, barcha asosiy xususiyatlari bilan korxonaning barcha muammolarni, belgilaydi.
2.Bundan tashqari, uning qismlari ehtiyot rivojlanishini amalga oshirilayotgan innovatsion jarayonning kompaniya.
3.Tahlil va nazorat qilish zamonaviy tizimi bilan korxonaning innovatsion faoliyat rejasiga muvofiq, barcha o'zgarishlar, tashkil etish va amalga oshirish uchun bir qator tadbirlarni. zarur bo'lsa zudlik bilan zarur o'zgarishlar va o'zgarishlar qildi. Uchinchi partiya tashkilotlari qo'shimcha ekspertlar va tahlilchilar taklif mumkin korxonaning innovatsion salohiyatini aniqlash uchun. Axir, kelajakda kompaniya boshlang'ich holatiga to'g'ri va aniq tasvir moliyaviy foyda shaklida, faqat innovatsion echimlarni tanlash, balki yakuniy mahsulot olingandan uning ijrosi va samaradorligini butun jarayoni emas, balki bog'liq bo'ladi. O'ng nozil innovatsion salohiyatini korxona - bu faqat bir muntazam diagnostika butun ishlab chiqarish va biznes ishlab chiqarish faoliyati, mahsulot va bozorlar baholash, balki korxona innovatsion o'zgarishlar kelajakda muvaffaqiyatining asosi emas. Kompaniya innovatsion strategiyani ishlab chiqish bir necha asosiy nuqtalari tashkil topgan. Ikki yirik bo'lganlar - eng innovatsion texnologiyalarni tanlash va butun innovatsion moliyalashtirish ta'rifi. Zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda umumjaxon bozor iqtisodiyoti paydo bulmoqda, iqtisodiyot «globallashmoqda», mahsulotlar tez (3-4 yilda) almashmoqda, yangiliklar (innovatsiyalar) doimiy ravishda yaratilmoqda. Bu sharoitlarda marketing va innovatsiyalarning roli va ahamiyati ortib bormoqda. Yuqori texnologik tovar va xizmatlar bozori kengayib bormoqda, bu bozor xajmi har yili o’rtacha 1,2-2 %ga o’sib borib, xom ashe – neftg’, gaz, yogoch bozorlaridan bir necha marotaba kattarokdir. Rossiya Federatsiyasi bu bozorda atigi 0,3 % joy olgan, AKSH – 32 %, Yaponiya –23 %, Germaniya – 10 % bozor ulushiga ega. Ko’rinib turibdiki, istiqbolga qarab o’z iqtisodiyotlarini innovatsion yondoshuv asosida qurgan mamlakatlar hozirgi kunda jaxon iqtisodiyotida yetakchi o’rinlarda bormoqdalar. Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyoti raqobatbardoshligini oshirish bo’yicha bir qator chora-tadbirlar va dasturlar ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Ushbu dasturlarning asosida iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash va texnik qayta kurollantirish, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish, xamda bank tizimini kullab-kuvvatlash ishlari turganligi mamlakatimiz iqtisodiyotini raqobatbardoshligini va barkaror o’sish surhatlarini ta’minlashga zamin yaratadi. Innovatsiyalar jaxon iqtisodiyotidagi tuzilmaviy o’zgarishlarning xarakatlantiruvchi omili bo’ldi. Iqtisodiyot rivojlanishining innovatsiyaviy turi ishlab chiqarilayotgan mahsulotga xarajatlarning kamayishiga sabab bo’lib kolmaydi. Balki innovatsiyalar iqtisodiyotning tarmoqlar tuzilmasiga, ixtisoslashuv xamda tarmoqlar va tubtarmoqlar urtasidagi kooperatsiya alokalarining rivojlanishiga xam sezilarli ta’sir ko’rsatadi. O’zbekiston yuksak texnologik, zamonaviy ishlab chiqarishlarni yaratish hisobiga milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishga intilmoqda. Bunday sharoitda jaxon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvdagi eng muhim vazifalardan biri – bu iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish yo’liga o’tkazishdir. Sunggi yillarda iqtisodiy manbalarimizda «innovatsiya», «innovatsion jarayon» va «innovatsion faoliyat» terminlari ko’p uchramoqda. Ayniksa, iqtisodiyotni modernizatsiyalash davrida keng ko’lamda talqin etilmoqda. SHu boisdan innovatsiya tushunchasining mohiyatini anglashda atroflicha yondoshish
maqsadga muvofikdir. Iqtisodiy manbalarda «innovatsiya» ga turlicha tahrif berilgan. Ko’plab xorijiy iqtisodchi olimlar N.Manchev, I. Perlaki, V.D.Xartman, Ye.Mensfild, B.Tviss, I. SHumpeter, Ye.Rodjers va boshqalar ushbu tushunchani turlicha talkin qilishadi. Masalan: B.Tviss: - «Innovatsiya - bu kashfiyot yoki g’oya, iqtisodiy mazmunga ega jarayon». F.nikson: «Innovatsiya - bu texnik, ishlab chiqarish va tijorat tadbirlarining majmui bo’lib, yangi bozorlarda yangilangan ishlab chiqarish va qurilmalarni yuzaga kelishi». I.SHumpeter: «Innovatsiya - bu ishlab chiqarish omillarining ilmiy-tashkiliy umumlashuvi bo’lib, tadbirkorlik ruhiyatiga undaydi». B.Santo: «Innovatsiya - bu shunday ijtimoiy, texnik, iqtisodiy jarayonki, g’oya va kashfiyotlarni amaliyotda foydalanish, mahsulot, texnologiyalarni yaxshi sifat fazilatlariga ega bo’lishiga olib keladi, ya’ni innovatsiya yuqori samarani ko’zda tutadi. Uning yuzaga kelishi bozorda qo’shimcha daromad keltirishi mumkin ». Ushbu tahriflarni umumlashtirib aytish mumkinki, innovatsiyalar – bu ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) jarayonlarini, texnologiyalarni takomillashtirish, mahsulot va xizmatlarning yangi sifat jixatlarini ta’minlash, boshqaruv samaradorligini oshirishga qaratilgan barcha texnik, texnologik, iqtisodiy, tashkiliy-boshqaruv jarayonlari majmuidir. Mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligiga uning xalkaro mehnat taqsimotidagi o’rni, uning tabiiy, mehnat va moliyaviy resurslari shakllanishi sharoitlari ta’sir ko’rsatadi. Keyingi vaqtlarda tabiiy resurslarning yetarliligi ko’rsatkichlari resurs tejovchi tendentsiyalarning rivojlanishini taqozo etmoqda. Mehnat resurslaridan foydalanishda ularning arzon yoki qimmatliligi emas, balki birinchi navbatda, ishlab chiqarish xodimlarining bilimlari, malakasi, innovatsiyaviy salohiyatning mavjudligi afzallikka ega
bo’lmoqda. Innovatsiyaviy mexanizm o’sishning eng muhim qo’shimcha omili sifatida qo’llanilishi lozim. Tashki savdoga nisbiy afzallikka ega potentsial tovarlar va xizmatlarni jalb qilibgina qolmaslik kerak. Birlamchi
xom ashyoni qayta ishlash texnologik zanjiriga asoslangan qo’shimcha kiymatli mahsulotlarni yaratibgina qolmasligi kerak. Milliy iqtisodiyotni sezilarni darajada mustaxkamlashga va uning eksport saloxiyatini oshirishga kodir innovatsiyaviy jarayonlarni va innovatsiyaviy mahsulotlarni yaratish lozim. Innovatsiya iborasi inglizcha «innovation» so’zidan olinib, yangi ilmiy –texnik yutuqni ifodalab, yangi mahsulotni amalda qo’llanilish jarayonini bildiradi. Innovatsiyalar o’zida tom ma’noda yangilik ma’nosini berib, u mikromiqyosdan to makromiqyosgacha amal kiladi, ya’ni unda korxona ishlab chiqarish mexanizmiga nisbatan uning smaradorligini oshirish maqsadida ma’lum bir o’zgarishlar kiritish yoki mamlakatning iqtisodiy siyosatida yangi yunalishlarni joriy qilinishi tushuniladi. Innovatsiyaning turli tahriflari tahlilidan kelib chiqib, Avstriyalik olim Y. SHumpeter uning 5 ta aloxida tavsiflarini ajratib berdi:
- Yangi texnika va texnologik jarayonlardan foydalanish yoki yangi bozorlarni ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan ta’minlash;
- Yangi xususiyatlarga ega mahsulotlarni ishlab chiqarishga joriy qilish;
- Yangi xom ashe turlaridan foydalanish;
-Ishlab chiqarishni tashkil etish va uning moddiy –texnik bazasini ta’minlashdagi ijobiy o’zgarishlar;
-yangi sotish bozorlarini yuzaga keltirish.
Innovatsiyalarning asosiy turlari :
- masulotlar innovatsiyasi;
- texnika – texnologiya innovatsiyasi;
- tashkiliy boshqaruv innovatsiyasi.
Mahsulotlar innovatsiyasi – eng keng tarqalgan bo’lib, juda ko’p korxonalarda mavjud. Bunda bir
korxonadan boshqa korxonaga utish xarakteri farklanadi. Ayrimlar uchun anhanaviy profilga kiruvchi mahsulotlar assortimentini almashtirish yoki mahsulotlar sonini sezilarli darajada oshirish, boshqalar uchun iste’mol talablarini inobatga olgan xolda ananaviy mahsulotning iste’mol sifatini oshirishdan iborat. Agar yangilik – texnologik jarayon bo’lsa, u yerda ishlab chiqaruvchi va iste’molchi bitta xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’lishi mumkin. Innovatsion jarayonning yettita tarkibiy elementlari mavjud bo’lib, ularning birlashuvi innovatsion jarayon strukturasini tashkil kiladi. bu elementlar quyidagilar:
- innovatsiya tashabbusi
- innovatsiya marketingi
- innovatsiyani ishlab chiqish
- innovatsiyani amalga oshirilishi
- innovatsiyani joriy qilish
- innovatsiyaning iqtisodiy samaradorligini baholash
- innovatsiya diffuziyasi (tarqalishi).
Innovatsion jarayonning boshlanishi bo’lib tashabbus hisoblanadi. Tashabbus – bu innovatsiya maqsadini belgilashdan, innovatsiya orkali bajariladigan ishni tashkil etishdan, innovatsiya g’oyalarini qidirishdan xamda uni texnik – iqtisodiy asoslash va g’oyalarni moddiylashtirishdan tashkil topgan faoliyatdir. G’oyalarni moddiylashtirish – g’oyani tovarga aylanishini bildiradi. Yangi mahsulot asoslangandan keyin kiritilayotgan innovatsiyaning marketing tadqiqoti olib boriladi. Bunda yangi mahsulotga bulgan talab o’rganiladi, mahsulot ishlab chiqarish xajmi aniqlanadi, innovatsiya kiritilishi kerak bulgan bozorga chiqayotgan tovar iste’mol xususiyatlari va tovar xarakteristikasi aniqlanadi. Keyin esa innovatsiya amalga oshiriladi, ya’ni bu innovatsiyaning katta bo’lmagan partiyasini bozorda paydo bulishi, uni tarkalishi, samaradorlik bahosi va diffuziyada namoyon bo’ladi.Innovatsiyaning tarqalishi innovatsiyani realizatsiya qilishga karatilgan kompleks chora – tadbirlarni o’z ichiga oladi. Innovatsiyani amalga oshirish va uni tarkalishiga ketgan xarajatlarni statistik tahlil qilish asosida innovatsiyaning iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi. Innovatsion jarayon innovatsiya diffuziyasi bilan yakunlanadi. Innovatsiya diffuziyasi avvaldan egallab kelingan, yangi mintaqa, yangi bozorlarda innovatsiyaning tarqalishini nazarda tutadi. Umumlashtirib aytish mumkinki, innovatsion faoliyat – bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiyalashda asosiy dastaklardan biridir va shu sababli iqtisodiy tizimning barcha pog’onalarida innovatsion faollikni oshirish zarur. Tashkilotning innovatsion faoliyatdagi zaruriy vazifalarni bajarishga qaratilgan jarayonlari va harakatlarining majmuasini; Tizimni ichki tartibga solinganligi va uning elementlari tizimchalari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni takomillashuvini ta’minlovchi tuzilmalarni. Ushbu nuqtai nazardan innovatsiyalarni tashkil qilishni innovatsion faoliyatni tartibga solish jarayoni sifatida, subhekt, firma, institut, innovatsion korxona sifatida, bo’linmalarning tarkibi va o’rnini belgilab beruvchi, hamda innovatsion faoliyatda amalga oshiriladigan shakllar, usullar, jarayonlar tadbirlarini tartibga soluvchi tashkiliy tuzilmalar sifatida tushunish kerak. Tashkilot firma nuqtai nazaridan odamlarning birlashmasi yoki innovatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha ishlarni bajarish haqidagi ularning kelishuvi sifatida ko’rib chiqilishi mumkin. Turli xildagi elementli va turli o’lchamlardagi firmalar, kompaniyalar, assotsiatsiyalar, OO’Yu, ilmiy institutlar, texpolislar, texnoparklar va h.k. innovatsion faoliyatining subhektlari bo’ladilar. Bu barcha tashkilotlar ishlab chiqarishni haqiqiy yangilanishini amalga oshiruvchi asosiy manbalar va xo’jalik yurituvchi subektlar bo’ladilar. Yashash davrasining “o’zining” bosqichi bilan yaqindan bog’langan maxsus innovatsion biznesni paydo bo’lishi vaqtning taqazosi bo’ladi. Masalan, innovatsion korxonalar va tashkilotlar fundamental tadqiqotlar (akademik va OO’Yu sektori va ITI (amaliy ilmiy tadqiqotlar va ishlamalar)ga ixtisoslashishlari mumkin, bular ilmiy innovatsion korxonalar, Oliy o’quv yurtlari, kichik tadbirkorlik subhektlari, ilmiy-texnik majmualar va birlashmalar bo’lishlari mumkin. Tajribaviy namunalarni yaratish va tadbiq etish bosqichi bilan ham tadbirkorlik tuzilmalari va ham ITTKI ning rivojlangan bazasiga ega firmalar, institutlar va korporatsiyalar bog’langanlar. Amaliy ITTKI va TKI bazasida innovator-izbosarlar bazaviy texnologik, ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni yaratadilar. Ilmiy-texnik va mahsulotli yangiliklarni tadbiq etish va ishlab chiqarish bilan, qoidagi ko’ra, yaxshi resurs bazasi, malakali xodimlar, bozordagi belgilangan o’rinlarga ega yirik firmalar shug’ullanadilar. Tadqiqotchilar firmaning o’lchamini kashfiyotlar soni bilan bog’lamasalar ham, G’arbiy Yevropada innovatsion rivojlanishning katta tajribasi to’plangan. Ammo Frantsiya va Buyuk Britaniyada shunday fikr tarqalganki, ilmiy ishlab chiqishlar bosqichida akademik va OO’Yu sektori va kichik firmalar asosiy rolni o’ynaydilar.

3. Elektron tijorat tizimining avfzalliklari

Elеktron tijorat tushunchasi. Elеktron tijorat faoliyati O’zbеkiston Rеspublikasining “Elеktron tijorat to’g’risida”gi 2004 yil 29 aprеldagi 613-II son Qonuni bilan bеlgilanadi va amalga oshiriladi.Elеktron tijorat Intеrnеt tarmog’idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda oldi-sotdini amalga oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi. U kompyutеr tarmog’idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, sеrvis xizmatini ko’rsatishni amalga oshirish, markеting tadbirlarini o’tkazish imkoniyatini ta'minlaydi.Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turlaridan farqi. Elеktron tijoratning an'anaviy savdo turidan quyidagi xaraktеrli xususiyatlari bilan farqlanadi:
•xaridor o’ziga qulay vaqt, joy va tеzlikda mahsulotni tanlash va sotib olish imkoniyatiga ega;
•savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga parallеl ravishda, ya'ni ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud;
ko’p sonli xaridorlarning bir vaqtning o’zida bir nеchta firmalarga murojaat qila olishi. Bu ko’p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida sotuvchilar bilan muloqotda bo’lish imkoniyati;
•kеrakli mahsulotlarni tеzlikda izlab topish va shu mahsulotlari bor firmalarga murojaat qilishda tеxnika va transport vositalaridan samarali foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig’ish va ularni sotib olishda aniq manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va xarajatlarni kamaytiradi;
xaridorning yashash joyi, sog’lig’i va moddiy ta'minlanish darajasidan qat'iy nazar hamma qatori tеng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati;
hozirgi kunda chiqqan jahon standartlariga javob bеradigan mahsulotlarni tanlash va sotish imkoniyati;
•elеktron tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish jarayonidagi imkoniyatini yanada kеngaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi mahsulotlarini sotish jarayonini tеzlashtirishi, yangi va sifatli mahsulotlarni muntazam almashtirishi, mahsulotlarning aylanma xarakatini tеzlashtirishi kеrak bo’ladi.Elеktron tijoratda savdoni tashkil qilish firmalarning raqobatini kuchaytiradi, monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish imkoniyatini bеradi. Xaridorlar kundalik xayotida kеrakli mahsulotlar ichida sifatlilarini tanlashi mumkin. Chеt el firmalariga murojaat qiladi. Elektron tijorat tizimida mavjud imkoniyatlar turlicha bo‘lishiga qaramay, ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Raqobatning oshishi va xizmat sifatining ortishi,xizmatning ommaviy ravishdan yakka tartibda olib borilishiga o‘tishi, qisqa vaqt va masofalarda xaridorga yetkazib berish sarf harajatlarni kamaytiradi, bu o‘z navbatida, mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. Elektron tijoratda real mahsulot bilan elektron mahsulot ma’lumoti materiali o‘rtasida farq bor. Elektron material savdosida (dasturiy ta’minot, tijorat ma’lumotlari, axborot xizmati, video, ovozli mahsulotlar, grafiklar, o‘yinlar, multimedia ilovalari va boshqalar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘liq tijorat kelishuvi bosqichi amalga oshirilishi mumkin. Ushbu holatda mahsulot va xizmat o‘rtasidagi farqni aniqlash muammo. Agar kompakt diskka musiqa yozib, pochta orqali yuborilsa,u tovar-mahsulot ko‘rinishiga ega bo‘ladi va mahsulotni sotish hisoblanadi. Agar musiqani raqam ko‘rinishida xaridorga uzatilsa bu mahsulot bo‘ladimi yoki xizmat, degan savol yuzaga keladi. Shuning uchun ham elektron mahsulot almashinuvida elektron mahsulot deb yuritish, yangi elektron bozorni tashkil etadi, jumladan, nashriyotlardagi elektron kitob bunga misol bo‘ladi. Bunday elektron tijoratning ko‘rinishi raqobatni yuzaga keltirib, yangi ish joylarini tashkil etilishiga olib keladi.
Elеktron pullar tushunchasi. Elеktron pul – bu pul birligiga tеnglashtirilgan bеlgilar hamda kupyura va tanga rolini bajaruvchi juda katta son yoki fayllardir. Bunday tizimning faoliyat ko’rsatish harajatlari boshqalaridan ancha kam. Bundan tashqari, elеktron pullar to’liq anonimlikni ta'minlashi mumkin, chunki uni ishlatgan mijoz haqida hеch qanday ma'lumot bеrilmaydi.
Elеktron pul birliklari.
WMY – O’zbеkiston zonasida opеratsiyalarni amalga oshirish uchun UZSning Y-hamyondagi ekvivalеnti.
WMR – rubl zonasida opеratsiyalarni amalga oshirish uchun RURning R-hamyondagi ekvivalеnti, WMR opеratsiyalarining kafili bo’lib WebMoney Transfer ning Rossiya hududidagi vakili “BMP” MChJ xizmat qiladi.
WMZ – AQSh dollarida opеratsiyalarni amalga oshirish uchun USD ning Z-hamyondagi ekvivalеnti.
WME – ЕVRO da opеratsiyalarni amalga oshirish uchun EURning E-hamyondagi ekvivalеnti, WMZ va WME opеratsiyalarining kafili bo’lib Amstar Holdings Limited, S.A. xizmat qiladi.
WMU – Ukraina zonasida opеratsiyalarni amalga oshirish uchun UAHning U-hamyondagi ekvivalеnti, WMU opеratsiyalarining kafili bo’lib “Ukrainskoе Garantiynoе Agеntstvo” MChJ xizmat qiladi.
WMB – Bеllorusiya zonasida opеratsiyalarni amalga oshirish uchun BYRning V-hamyondagi ekvivalеnti.
WMG – 1 gramm oltinning G-hamyondagi ekvivalеnti.
WBC va WMD – WMZningn S va D hamyonlardagi krеdit opеratsiyalari uchun ekvivalеnti.
Intеrnеt to’lov tizimlari, ular orqali to’lovlar va xaridlarni amalga oshirish. Tеxnika vositalaridan, axborot tеxnologiyalaridan va axborot tizimlari xizmatlaridan foydalangan holda elеktron to’lov hujjatlari vositasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish elеktron to’lovdir. Elеktron to’lov tizimida tovarG`xizmatlar to’lovi xaridorning elеktron hisobidan shaxsiy bank raqami hisobiga pul mablag’larini chiqarish imkoniga ega bo’lgan sotuvchining elеktron hisobiga pul mablag’larini o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Quyidagi elеktron to’lov tizimlari mavjud: WEBSUM; iPAY; PAYNET; WEBMONEY; IntellectMoney; Perfect Money; RBK Money; V-money. Elеktron to’lov tizimlari yordamida Intеrnеt va IP-tеlеfoniyaga ulanish uchun «PIN» kodlar va intеrnеt do’konlardan tovarlarni harid qilish, uyali aloqa xizmati, shaxar tеlеfoniyasi, kommunal xizmatlar, domеn va xosting, rеklama, tеlеvidеniе, chiptalar, datatsеntrlar, vеb rеsurslar uchun haq to’lash mumkin. iPAY – bu UzExdagi birja savdolarida, www.uzbex.com global savdo maydonchasida, hamda iPAY tizimiga qo’shilgan intеrnеt do’konlarda onlayn to’lovlarni amalga oshirish imkonini bеruvchi, O’zbеkiston Rеspublikasi tovar hom-ashyo birjasining to’lov tizimidir. Intеrnеt-banking. To’lov tizimlari orasida alohida guruh, bu Intеrnеt banking funktsiyasini bajaruvchi tizim, ya'ni Intеrnеt orqali bank opеratsiyani amalga oshirish hisoblanadi.
Intеrnеt-banking – bankdagi hisob raqamni Intеrnеt orqali boshqarish imkoniyatini bеradigan xizmat. Intеrnеt banking tizimida samarali ishlash uchun Intеrnеtga ulangan va Intеrnеt brouzеrga ega kompyutеr bo’lishi еtarli hisoblanadi. Intеrnеt-banking imkoniyatlari quyidagilarni bajarishga imkon bеradi:
•bankka barcha turdagi moliyaviy hujjatlarni yuborish;
•istalgan davr uchun bankdagi hisob raqamlardan ko’chirmalar va ularga tеgishli boshqa hujjatlarni olish;
•haqiqiy vaqt tartibida to’lov hujjatlari bank ishlovidan o’tishining barcha bosqichlarini kuzatish;
•xatolar to’g’risida xabarlarni tеzkor olish;
•kirim va chiqim to’lov hujjatlarini ko’rish va chop etish. Intеrnеt-banking va bankdan tashqari elеktron to’lovlar tizimlarining yanada rivojlanish jarayonida on-layn sotuvlar sеktorida jadal o’sishni kutish lozim, bunda ulgurji va chakana savdo bilan shug’ullanuvchi barcha kompaniyalar Intеrnеt tarmog’i orqali tovarlarini bеmalol sotishlari mumkin bo’ladi. To’lovlarning bankdan tashqari sеktorini rivojlantirishning kеyingi bosqichi bu mobil to’lovlar tizimlari bo’ldi.
Elеktron karmon, ularni to’ldirish va pul olish. Elеktron karmon - bu elеktron pullarni saqlash uchun mo’ljallangan vosita.
Tovarlarni sotish va xarid qilishga mo’ljallangan vеb tеxnologiyalar asosida yaratilgan axborot tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalar quyidagilardan tashkil topadi:
•mijozga tovar (xizmat) haqida ma'lumot bеrish;
•mijozdan tovar (xizmat)ga buyurtma qabul qilish. Ba'zan onlaynli to’lov tizimlaridan foydalanilganda uchinchi vazifa-to’lov haqini olish, tovarni sotishda esa yana to’rtinchi vazifa - haqi to’langan tovarni jo’natish qo’shiladi. Elеktron karmonni to’ldirish va ulardan pul еchishni quyidagi usullar bilan amalga oshirish mumkin:
•Tijorat banklarida naqd pul bilan;
•Bank kartalari (VISA, MasterCard, UzKart) yordamida;
•Pochta orqali;
•Intеrnеt-banking yordamida;
•Pul o’tqazmalar tizimlari yordamida;
•Mobil aloqa yordamida.
Elektron tijoratni rivojlantirish jamiyatimiz uchun qanday natijalar beradi?
Elektron tijoratning rivojlanishi O’zbeksiton mehnat bozori strukturasiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Yuqori axborot texnologiyalarini sanoatlashtirish minglab yangi ish o’rinlarini yaratadi. O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashishi, tovar va xizmatlarning raqobatbardoshligi kuchayishi va elektron tijorat rivojlanishining bir paytda sodir bo’lishi eksport imkoniyatlarimizning oshishiga olib keladi. Elektron tijorat aholi turmush darajasining yaxshilanishini, marketing, menejment kabi sohalarning rivojlanishini ta’minlaydi.
Muammolar…
Shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, o’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish bilan bir qatorda bu sohaning takomillashishiga to’sqinlik qilayotgan bir qancha muammolar ham mavjud. Bu muammolarning tezkor va aniq yechilishi bugungi kunning muhim talablaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan quyidagi yechimini kutayotgan masalalar jahon tajribasida keng tarqalgan bo’lib, ularning to’gri hal qilinmasligi oqibatida bu sohada jiddiy inqirozlar vujudga kelishi mumkin.
Birinchidan, zarur infrastrukturaning hali ham yetarli darajada takomillashmagani. Quyida bir nechta misollar keltiramiz:
•internetning global tarmog’i bilan to’gridan-to’g’ri bog’langan provayderlar soni cheklangan miqdorda va buning natijasida internet mijozlarga provayder o’rtasida biridan ikkinchisiga tashish orqali yetkazilmoqda, ma’lumki bunday holat xizmat ko’rsatishning sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
•viloyatlarda ko’rsatilayotgan internet xizmatining sifat ko’rsatkichlari poytaxtdagi holat bilan solishtirganda sezilarli darajada yomon. Ajratilgan ulanish (ADCL modem) uchun yetarli shart-sharoitning yaratilmaganligi natijasida mijozlar to’gridan to’g’ri qo’ng’iroq qilish orqali (Dial-up) ulanishdan foydalanishadi. Bu o’z navbatida xizmat sifatining yetarli darajada bo’lmasligiga olib keladi.
Ikkinchidan, internet foydalanuvchilarining miqdori shunday darajadaki, bu holat elektron tijorat bilan shug’ullanish uchun zarur bo’lgan yirik bozor yaratish imkonini bermaydi (O’zbekiston bo’yicha internet foydalanuvchilarining soni 2,5 mln. dan ortiq 4). To’gri oxirgi yillarda bu sohada bir qancha ijobiy natijalarga erishilmoqda, lekin bu faqatgina ma’lum bir hududlarda (asosan poytaxt va ba’zi bir viloyat markazlar) o’smoqda. Ko’pchilik viloyatlarda bunday holat haligacha muammoligicha qolmoqda. Ma’lumki, yetarlicha hajmdagi bozorga ega bo’lmasdan turib elektron tijorat faoliyatini yuritish ixtiyoriy tadbirkor uchun zarardir.
Uchinchidan, jismoniy shaxslarning bank hisob raqamlaridan on-line to’lovni amalga oshirishni ta’minlaydigan ishonchli tizimning rivojlanmaganligi. Banklarimiz tomonidan chiqarilayotgan plastik kartochkalardan faqatgina maxsus terminallardan foydalanib to’lovni amalga oshirishimiz mumkin, xalqaro tajribada esa plastik kartochkalar yordamida, to’lovni qabul qilish uchun o’rnatilgan maxsus modullar orqali, to’g’ridan to’g’ri on-line do’konlarda to’lovni amalga oshirish mumkin.
Asosiy muammo shundaki, O’zbekistonda jismoniy shaxslar uchun on-line banking xizmati keng tarqalmadi. On-line banking bank mijozlari uchun internet tarmog’ida yoki mobil aloqa yordamida o’z hisoblarini boshqarish va to’lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bir necha banklar tomonidan taklif etilayotgan SMS-banking bir tomonlama bo’lib, faqatgina hisob va operatsiyalar tarixi haqida ma’lumot olish uchun mo’ljallangan. Bu holat elektron tijoratning rivojlanishiga eng katta to’siq bo’layotgan muammolardan biridir.
To’rtinchidan, mavjud internet-do’konlar faoliyatida yetarli professionallik darajasi yetishmaydi.
Ayni paytda rеspublikamizning turli sohalarida, shu jumladan, soliq to‘lovi tizimida, axborot-kommunikatsiya sohalarida tatbiq etilayotgan himoyalangan elеktron pochta Е-XAT va himoyalangan elеktron hujjat almashuv E-Hujjatda mazkur patеntga asoslangan autеntifikatsiya va maxfiy kalitlarni gеnеratsiyalash tizimidan foydalanilmoqda. Bu tizimda axborotlarning maxfiyligi va butunligini ta’minlash mеxanizmlari joriy etilgan. Foydalanuvchi autеntifikatsiyasi uchun an’anaviy parollardan tashqari foydalanuvchining maxfiy kalitlaridan foydalaniladi. Bu esa badniyat tahdidchilarning tizimga kirishiga yo‘l qo‘ymaydi. Shuningdеk, ushbu ixtiroga asoslangan holda axborotni kriptografik muhofazalashning turli vositalari ham yaratilmoqda. Axborot xavfsizligi va kriptologiya ilmiy-tadqiqot bo‘limida yaratilgan elеktron qulf uskunasi (EQU-1)ning namunaviy nusxasi shular jumlasidandir. Bizga yaxshi ma'lumki, elektron tijorat yoki elektron tijorat bu ijtimoiy tarmoqlar va boshqa veb-sahifalar kabi elektron vositalar orqali mahsulot yoki xizmatlarni sotib olish va sotishdan iborat tijorat amaliyotidir. Natijada aniq ko'tarilish tendentsiyasida yangi texnologiyalarni rivojlantirish va bu sizning professional kelajagingizni yo'naltiradigan tadbirlardan biri bo'lishi mumkin.
Elektron tijoratdagi biznes modellar: raqamli reklama
Hech shubha yo'qki, bu ushbu turdagi onlayn professional faoliyatning klassiklaridan biridir. Bunday holda, bu reklama orqali daromad oladigan onlayn biznes modeli. Bu veb-saytga ko'p sonli tashrif buyurish strategiyasini yaratish va ishlab chiqishga asoslangan. Siz reklama ko'rinishi (taassurotlar) yoki reklama ustiga bosish uchun to'laysiz. Reklama barcha spektakllarning asosiy ko'rsatkichidir, garchi savdo tizimi homiylarning reklamalari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. Ehtimol, biznes modelini olib borish osonroq bo'lishi mumkin, chunki u tarkibini rivojlantirish strategiyasiga asoslanib, hozircha quyidagi xususiyatlarga javob berishi kerak:
•Tarkibda ham, fotosurat materialida ham yuqori sifat.
•Mavzu yoki toifada ixtisoslashgan bo'ling. Masalan, fond bozoriga sarmoyalar, jamoaviy sport turlari, xalqaro yangiliklar yoki oshpazlik retseptlari.
•Tarkibi muntazam bo'lishi kerak, shunda u har kuni foydalanuvchilarga ma'lumot uzatishi mumkin.
•Haqiqatan ham innovatsion va tanlov tomonidan ishlab chiqarilganlardan farqlanishi mumkin bo'lgan dizayn asosida.
Zamonaviy elektron tijorat odatda Butunjahon tarmog'i kabi boshqa texnologiyalardan foydalanishi mumkin bo'lsa-da, bitimning hayot siklining kamida bitta qismi uchun elektron pochta. Odatda elektron tijorat operatsiyalari orasida onlayn kitoblarni sotib olish kiradi (masalan Amazon ) va musiqa sotib olish (musiqa yuklab olish shaklida raqamli tarqatish kabi iTunes do'koni ) va ozroq darajada moslashtirilgan shaxsiylashtirilgan onlayn ichimliklar do'koni inventarizatsiya xizmatlar. Elektron tijoratning uchta yo'nalishi mavjud: onlayn chakana savdo, elektron bozorlar va onlayn kim oshdi savdosi. Elektron tijorat tomonidan qo'llab-quvvatlanadi elektron biznes.
Xulosa
Biz ushbu “ Biznesning zamonaviy turlari: IT korxonalar va ularning moliya-xo'jalik faoliyatining o'ziga xos jihatlari” mavzusini o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga keldik:
Birinchidan, «Harakat qilishni boshlash eng qiyin narsa, qolgani qat’iyatlilikka bog’liq», deydi Atlantika okeanini yakkaxon uchib o’tgan amerikalik birinchi uchuvchi ayol. Va keyin bu haqda bir nechta kitob ham yozgan.
Uning o’zi boy bo’lmagan. Va u yoshligidan erkaklar qilishi mumkin bo’lgan ishlarni qilishga qiziqishi kuchli bo’lganligi uchun uni ko’pchilik yomon ko’rgan va ish berishmagan. Oqibatda uning oilasi juda qashshoqlashdi. Ammo u o’rnidan turadi va harakat qila boshlaydi. Va u mohir uchuvchi bo’lib yetishadi, endi butun tarix uni eslaydi.
Siz ham yuqoridagi ishlar ro’yxatidan o’zingizga yoqqanini tanlang va hoziroq divandan turing va o’z ishingizni boshlang. Ehtimol siz ham tarixga kirarsiz.
Ikkinchidan, O'z faoliyatini raqobat kurashi tamoyillariga asoslangan firmalar uchun odatiy holdir. Bu yuqori tavakkalchilik va yuqori qaytarilish ehtimoli bilan tavsiflanadi. Ilmiy -texnik yangiliklarni amalga oshirishda, bozorning yangi istiqbollari va o'zgarishlarini berish, ularni tovarlarga tez joriy etish qobiliyatiga ega bo'lgan ma'lum bir tasnif rahbarlaridan talab qilinadi. Ko'pgina hollarda, yangi texnologiyalardan foydalangan holda tadqiqot yo'nalishi talab qilinadi. Bunday firmalar bozorda birinchi bo'lishga intilishadi, bu esa o'z menejmentidan yuqori darajadagi tashkilotchilik va malakani, samarali yangiliklarni izlashni, faol tadqiqot va ishlanmalarni, marketingni boshqarish tizimini talab qiladi. Bu birlashish strategiyasi, sotib olish strategiyasi. Bu kichik innovatsion firmalar uchun xosdir.
O’zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish imkoniyatlari yildan yilga o’sib borayotganligini alohida ta’kidlab o’tish lozim. Uning rivojlanishi milliy ishlab chiqaruvchilarimizga yangi bozorlar ochish, yangi mijozlar topish imkoniyatlarini yaratadi. Elektron tijoratni rivojlantirish bo’yicha tanlangan va amaldagi yo’ldan to’g’ri borish, kelajakda O’zbekiston iqtisodiyotini jahon bozorining yetakchi vakillaridan biriga aylantiradi. O’zbekistonda elektron tijorat bo’yicha mavjud muammolarni hal qilishning to’g’ri yo’li tanlanganligi xalq farovonligida, jamiyatimizning taraqqiy topishida, iqtisodiy rivojlanishimizda o’z aksini topadi. Shuni bemalol ta’kidlash mumkinki, O’zbekiston o’zining yuqori darajali intellektual imkoniyatlari bilan axborot texnologiyalari tamaddunining qirg’og’ida qolib ketmasligi zarur.
5.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash turli sohalarda tub islohotlar amalga oshirilishini taqozo etmoqda. Amalga oshirilayotgan islohotlar samarasi ko‘p jihatdan bugungi kunda kadrlarning bilim va ko‘nikmalariga bog‘liqligi bois ta’lim tizimini isloh qilishning keying bosqichlarida kadrlar tayyorlashning sifatiga alohida e’tibor qaratilib, bu borada qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqdaki, buning samarasi o‘laroq ta’lim tizimining joriy davr talablari darajasida ko‘plab darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar va boshqa adabiyotlar yaratilmoqda. Mazkur o‘quv qo‘llanma ham ta’lim tizimini isloh qilishning keyingi bosqichlari talablaridan kelib chiqqan holda yaratilgan bo‘lib, kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini soliqqa tortish mexanizmining nazariy va amaliy jihatlarini o‘zida mujassam etgan hamda bugungi kunda mazkur sohada shiddatli tarzda amalga oshirilayotgan islohotlar va yangiliklarni o‘zida mujassam etgan. Shuningdek respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini soliqqa tortish tizimini ham isloh qilishni, sohada yuzaga kelayotgan muammolarni o‘z vaqtida aniqlab, ularni bartaraf etish yuzasidan chora-tadbirlarni ishlab chiqishni talab etmoqda. Ma’lumki, bu borada amalga oshirilayotgan islohotlarning samarasi ko‘p jihatdan ularning nazariy hamda amaliy jihatdan qay darajada asoslanganligi bilan belgilanadi. Shu bois kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini soliqqa tortish tizimining nazariy jihatlarini tadqiq qilish davr talabidir. O‘quv qo‘llanmada kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini soliqqa tortish masalalari nazariy jihatdan atroflicha o‘rganildi hamda amaliy misollar yordamida tahlil etildi. Shuningdek o‘quv qo‘llanmada kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati rivojlanishining tarixiybosqichlari, soliqqa tortish mexanizmining takomillashuv jarayoni hamda mazkur sohada bugungi kunda yuzaga kelayotgan muammolar ilmiy jihatdan tadqiq qilingan. Talabalarning fan bo‘yicha fikrlashi va dunyoqarashini kengaytirish maqsadida qiziqarli ma’lumotlar, sohaning yetakchi xorijiy va mahalliy olimlarining ilmiy ishlaridan namunalar, fikr-mulohazalar keltirilgan. Har bir o‘rganilayotgan mavzuni talaba chuqur o‘zlashtirishi va amaliyotda olgan bilimlarini qo‘llay olishiga erishish maqsadida, bugungi kunda 10 dan ortiq turli sohalarda faoliyat yuritayotgan kichik biznes subyektlari hisobot ma’lumotlari tahlil qilinib, mavzular doirasida ilmiy asoslangan xulosalarga kelingan. Bundan tashqari talabalarning fan bo‘yicha bilimlarini yanadak engaytirish maqsadida, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari faoliyatida muhim ahamiyat kasb etayotgan soliq yuki darajasi ham atroflicha tadqiq etilgan. Aynan kichik biznes subyektlari zimmasidagi soliq yuki darajasidan kelib chiqib, soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish istiqbollari yuzasidan amaliy takliflar talabalar uhokamasiga taqdim etilgan. Soliq yuki darajasini aniqlash yuzasidan 20 dan ortiq uslubiyotlar tahlili amalga oshirilgan. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari zimmasidagi soliq yuki darajasini kamaytirishning xorijiy mamlakatlar tajribalari bayon etilgan. Shuningdek kichik biznes va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini soliqqa tortishning ilg‘or xorij tajribalaridan O‘zbekistonda foydalanish imkoniyatlari tahlili keltirilgan bo‘lib, bugungi kunda soliq menejmenti va soliqlarni rejalashtirish tadbirlaridan kichik korxonalar faoliyatiga tatbiq etish yuzasidan fikr-mulohazalar keltirilgan. Har bir mavzu so‘ngida takrorlash uchun savollarto ‘plami keltirilgan. Mavzuni qo‘shimcha ravishda mustaqil o‘zlashtirish uchun adabiyotlar ro‘yxati tavsiya etilgan.