10-ma’ruza. Mavzu: elektr o‘LChov asoslari reja O‘lchov haqida umumiy tushunchalar

Elektr o‘lchov qurilmalaridagi shartli belgilar. Barcha qurilmalarda, mashina va mexanizmlarda bo‘lgani singari elektr o‘lchov qurilmalarida ham, qurilmani xarakterlovchi ma’lum shartli belgilar ishlatiladi. Aynan shu belgilar orqali o‘lchov qurilmasi va uni ishlatish haqida ko‘plab ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.

Elektr o‘lchov qurilmalarida asosan qurilmaning qanday tokda ishlashi (o‘zgarmas, o‘zgaruvchan, uch fazali), aniqlik sinfi, uni ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan talablar, qurilmaning elektr zanjiri uning korpusidan qay darajada izolyatsiyalanganligi (izolyatsiya mustahkamligi qancha volt kuchlanishda tekshirib ko‘rilganligi) kabi ma’lumotlar shartli belgilar tarzida keltirilgan bo‘ladi. Ana shunday shartli belgilar 4.2-jadvalda ko‘rsatilgan.

4.2- jadval

t/r	Shartli	Shartli belgining izohi
№	belgi
1		Qurilma faqat o‘zgarmas tokda ishlaydi
2		Qurilma faqat o‘zgaruvchan tokda ishlaydi
3		Qurilma ham o‘zgarmas, ham o‘zgaruvchan tokda ishlaydi
4		Qurilma uch fazali tokda ishlaydi
5	1,5	Qurilmaning foizlarda ifodalangan aniqlik sinfi
		(aniqlik qurilmaning o‘lchov diapazoniga nisbatan)
6	1,5	Qurilmaning foizlarda ifodalangan aniqlik sinfi
		(aniqlik qurilmaning shkalasiga nisbatan)
7		Qurilmaning korpusi o‘lchov zanjiridan izolyatsiyalangan va
		izolyatsiya mustahkamligi	ko‘rsatilgan (2 kV) kuchlanishda
		tekshirilgan

8		Ehtiyot bo‘ling! Qurilma korpusining o‘lchov zanjiridan
		izolyatsiyasi meyorda emas.
9		Ishchi holatda o‘lchov qurilmasining shkalasi gorizontal
		holda
10		Ishchi holatda o‘lchov qurilmasining shkalasi vertikal holda

Shuningdek, o‘lchov qurilmasida qurilmaning ishlab chiqarilgan yili, zavod ishlab chiqarish raqami va ishlab chiqaruvchiga aloqador bo‘lgan boshqa belgilar ham ko‘rsatilgan bo‘ladi (masalan ishlab chiqaruvchi nomi, mahsulotning sifat ko‘rsatkichi, texnikaviy sharti, ishlab chiqaruvchi manzili va hokazo).

7- rasm. Amalda eng ko‘p iste’molda bo‘lgan s4317 markali universal elektr o‘lchov qurilmasi.

―O‘zgaruvchan elektr tokda ishlovchi, elektromagnitik sistemali voltmetr. Voltmetrning aniqlik sinfi 1,5%, qurilma korpusi uning elektr zanjiridan himoyalangan va bu 2kV kuchlanishda tekshirib ko‘rilgan. Voltmetr shkalasi vertikal turgan holda ishlaydi. Maksimal o‘lchash chegarasi 150 V. Qurilma 1975 yilda ishlab chiqarilgan, ishlab –chiqarish zavod raqami 3275‖.

8-rasm. Voltmetr shkalasi va undagi shartli belgilarning izoxi.

O‘lchov qurilmasida ko‘rsatiladigan asosiy belgilar qatoriga qurilmaning ishlash prinsipini ko‘rsatuvchi belgilar ham kiradi (3-jadval):

			4.3-jadval
t/r	Shartli belgi		Nomlanishi
№
		Magnitoelektrik sistemali o‘lchov qurilmasi
1.
		Magniti	qo‘zg‘aluvchan magnitoelektrik sistemali
2.		o‘lchov qurilmasi
		Elektromagnitik sistemali o‘lchov qurilmasi
3.
		Elektrodinamik sistemali o‘lchov qurilmasi
4.

		Ferrodinamik sistemali o‘lchov qurilmasi
5.
		Induksion sistemada ishlovchi o‘lchov qurilmasi
6.
		Magnitoinduksion sistema asosida ishlovchi			o‘lchov
7.		qurilmasi
		Elektrostatik sistema	asosida	ishlovchi	o‘lchov
8.		qurilmasi
		Magnitoelektrik o‘lchov tizimiga ega termoelektrik
9.		qurilma
10.		Magnitoelektrik o‘lchov	tizimiga	ega to‘g‘rilovchi
		qurilma

Ayrim o‘lchov qurilmalarida (aylantiruvchi moment tok kuchining kvadratiga bog‘liq bo‘lgan tizimlarda) shkalalar chiziqli bo‘lmaydi, 9- b rasmga qarang. Bunday hollarda o‘lchov qurilmasidan foydalanishda birmuncha noaniqliklar kelib chiqishi mumkin. O‘lchashlarda xatolikka yo‘l qo‘ymaslik uchun, masalan 4.9-b rasmdagi voltmetrda 80 V dan kam kuchlanishni o‘lchash tavsiya etilmaydi.

a chiziqli shkala, b- chiziqli bo‘lmagan shkala

9-rasm. Chiziqli va chiziqli bo‘lmagan shkalalar.

O‘lchov qurilmalarini imkoniyatlarini oshirish uchun bitta o‘lchov qurilmasi bir necha elektrik kattaliklarni o‘lchaydigan qilib chiqariladi (masalan 7-rasmda keltirilgan s4317 qurilmasi). Bunda, qurilma qanday elektrik kattalikni o‘lchashi tegishli dastaklar orqali o‘rnatiladi ( 7-rasmga qarang). Qurilmaning ish rejimidan tashqari, uning o‘lchash diapazonlari ham tegishli dastakni burab o‘zgartirilishi mumkin. Albatta bunday holda natijalarni bitta shkala orqali ko‘rsatib berish mumkin emas, shuning uchun qurilmada bir nechta shkala mavjud 10- rasm

a-qurilma shkalasi, b-diapazon va ish rejimi dastagi

10-rasm. Ko‘p shkalali o‘lchov qurilmasi.

4.10-rasmda s4317 o‘lchov qurilmasi shkalasi keltirilgan. Yuqoridagi 10, 25, 50 diapazonli shkalalar tok va kuchlanish uchun bo‘lib, shkalaning maksimal qiymati o‘ng tomondagi dastak holati bilan aniqlanadi. Qarshilikni o‘lchashda, dastak pastga, x100x10x1 raqamlardan biriga o‘rnatiladi, o‘lchash natijalari Ω, kΩ, MΩ yozuvli shkalalar

orqali aniqlanadi. Dastak 50 holatda turganda o‘lchash natijasi 50 diapazonli shkala asosida, dastak 250 holatda turganda o‘lchash natijasi 25 diapazonli shkala asosida aniqlanadi va hokazo.

O‘zgarmas tokda ishlovchi qurilmalarning kirish qisqichlarida qutblar «+» va «-» ko‘rsatilgan bo‘ladi. O‘zgaruvchan tokda ishlovchi qurilmalarda (agar bir fazali tok bo‘lsa) faza simi «*» belgili qisqichga ulanadi. Bundan tashqari o‘lchov qurilmalarida xavfsizlik nuqtai nazaridan va o‘lchov natijalarini turli xil tok va statik zaryadlar ta’siridan himoyalash uchun yerga ulash qisqichi va qurilma korpusi qisqichlari ham bo‘lishi mumkin:

1-qurilma korpusi, 2- yerga ulash qurilma korpusi yerga ulangan

Yuqori kuchlanishli elektr qurilmalarida elektr xavfsizlik nuqta-nazaridan qurilmaning korpusi yerga ulangan bo‘ladi (elektr xavfsizlik masalalariga keyingi boblarda aloxida to‘xtalamiz) .