10-Mavzu: Axborot xavfsizligiga oid asosiy tushunchalar

Ijtimoiy  xavfsizlik.  Zamonaviy  axborot  –  kommunikatsiyalar 

texnologiyalarining milliy iqtisod barcha tarmoqlarida keng qo’llanilishi 

inson  psihalogiyasi  va  jamoa  ongiga  «yashirin»  ta’sir  ko’rsatish 

vositalarining samaradorligini yuksaltirib yubordi. 

---

Shukurov F.B. 

o’zlarini yaxshigina himoyalangandek sezadilar. Kerakli himoya darajasi aksariyat 

hollarda  ishingizning    holatiga  bog’liq.  Agar  tashkilotingiz  yoki  kompaniyangiz 

qandaydir tazyiq nishoni bo’lsa, agar siz milliy energetik resurslarni taqsimlovchi 

yoki  milliy  aloqa  tarmoqlariga  xizmat  qiluvchi  davlat  infratuzilmasi  tarkibida 

bo’lsangiz,  oddiy  terroristlar  bombalarini  va  pistoletlarini  chetga  qo’yib,  turli-

tuman  dasturiy  vositalar  yordamida  tashkilotingizga  elektron  xujumni  amalga 

oshirish masalasini ko’radilar.  

 

2-rasm. 

Ikkinchi  tomondan,  savdo-sotiq  va  marketing  bo’yicha  oddiy  tashkilot 

xususida  so’z  borsa,  faqat  mijozlar  ruyxatini  o’g’rilovchi  xizmatchilaringiz 

to’g’risida,  qalbaki  kredit  kartochkalari  bo’yicha  tovar  oluvchi  firibgarlar, 

tarmog’ingizga preyskurantlardan  foydalanish  maqsadida kiruvchi  raqiblar,  Web-

saytingizni  ta'magirlik  maqsadida  buzuvchilar  va  shunga  o’xshashlar  to’g’risida 

qayg’urishingizga  to’gri  keladi.  Ammo,  vahimaga  o’rin  yo’q.  Birinchi  navbatda 

kundalik  ehtiyoj  choralari  ko’rilishi  lozim.  Axborotga  ega  bo’lishning  eng 

ommabop  usuli  oddiy  o’g’rilik.  Siz  ish  stolingizda  kechaga  mumaygina  pulni 

qoldirib  ketmaysizu.  Nima  uchun  boquvchingiz-shaxsiy  kompyuter  xavfsizligini 

ta'minlashga  ozgina  vaqt  sarf  qilmaysiz?  Bu  nafaqat  apparat  vositalariga,  balki 

ma'lumotlarga    ham  taalluqli.  Ma'lumotlarni  o’g’irlatish  yoki  yo’qotish  katta, 

ba'zida,  tuzatib bo’lmaydigan  zarar keltiradi.    Ma'lumki,  tizim  ma'murlari  barcha 

mahfiy materiallardan foydalanish imkoniga ega va, odatda, kompaniya foydasidan 

o’z ulushlariga ega emaslar. Shu sababli xuddi ular tashkilot xavfsizligiga tahdid 

sola  oluvchilar  ichida  eng  kattasi  hisoblanadilar.  Ta'kidlash  lozimki,  kompaniya 

ishga  kiruvchilarni  sinchiklab  tekshiradi.  Xuddi  shunday,  xavfsizlik  xizmatini 

ta'minlovchilarga,  ayniqsa  maslaxat  berish,  rejalashtirish  va  mu'murlashni  tavsiya 

etuvchilarga  diqqat  bilan  qarash  lozim.  Sivilizatsiya  rivojining  zamonaviy 

bosqichida  axborot  nafaqat  jamoat  va  davlat  institutlari  faoliyatida,  balki  har  bir 

inson  hayotida    hal  qiluvchi  rolni  uynaydi.  Ko’z  oldimizda  jamiyatning 

---

Shukurov F.B. 

axborotlashishi  shiddat  bilan  va  ko’pincha  oldindan  bilib  bo’lmaydigan  tarzda 

rivojlanmoqda.  Biz  esa  uning  ijtimoiy,  siyosiy,  iqtisodiy  va  boshqa  oqibatlarini 

tushunib  etishga  boshlaymiz,  xolos.  Jamiyatimizning  axborotlashishi  yagona  

dunyo  axborot  makonining  yaratilishiga  olib  keladiki,  bu  makon  doirasida 

axborotni yig’ish, ishlash, saqlash va sub'ektlar — insonlar, tashkilotlar, davlatlar 

o’rtasida  almashish  amalga  oshiriladi.  Ravshanki,  siyosiy,  iqtisodiy,  ilmiy-

texnikaviy  va  boshqa  axborotlarni  tezlikda  almashish  imkoniyati  jamiyat 

hayotining barcha sohalarida va ayniqsa ishlab chiqarishda va boshqarishda yangi 

texnologiyalarning  qo’llanilishi  so’zsiz  foydalidir.  Ammo,  sanoatning  tezlikda 

rifojlanishi  Er  ekologiyasiga  tahdid  sola  boshladi,  yadro  fizikasi  sohasidagi 

yutuqlar yadro urushi xavfini to’g’dirdi. Axborotlashtirish ham jiddiy muammolar 

manbaiga aylanishi mumkin.  

Urushlar doimo bo’lgan. Vaqt o’tishi bilan urushni olib borish butun bir fanga 

aylandi. Harqanday fandagidek urushda o’zining tarixi, o’zining qoidasi, mashhur 

namoyondalari, o’zining metodologiyasi paydo bo’ldi.  

Zamonaviy  urush  g’oyasi  juda  ildamlab  ketdi.  Endi  uning  makoni  butun  er 

shari. Urush lokal qaroqchi xujumidan bir necha davlatlarni vayron qiluvchi global 

muammoga  aylandi.  Turli  mamlakatlarning  harbiy  doktrinalarida  elektron  qurol 

rivoji  rejalari  va  maxsus  vazifalarga  mo’ljallangan  dasturiy  ta'minot  to’g’risida 

eslatishlar  ko’zga  tashlanmoqda.  Turli  razvedka  manbalaridan  kelayotgan 

axborotning  tahlili  natijasida  xulosa  qilish  mumkinki,  ba'zi  bir  davlatlarning 

rahbarlari xujumkor kiber-dasturlarni yaratishni moliyalamoqdalar.  

Axborot  urushiga  oddiy  vositalar  yordamida  harbiy  harakatlar  samara 

bermaydigan hollarga nisbatan strategik alternativa sifatida qaralmoqda.  

Harbiylar  tomonidan  kiritilgan  axborot  urushi  atamasi  real,  qirg’inli  va 

emiruvchi harbiy harakatlar bilan bog’liq shafqatsiz va xavfli faoliyatni anglatadi. 

Bu urushning alohida qirralari-shtab urushi, elektron urushi, psixologik amallar  

va h.  

Harqanday  urush,  axborot  urushi  shu  jumladan,  zamonaviy  qurol  yordamida 

olib  boriladi. Axborot  quroli  yordamida, urush olib  boriluvchi barcha qurollardan 

farqli o’laroq, e'lon qilinmagan va ko’pincha dunyoga ko’rinmaydigan urushlarni 

olib  borish  mumkin  (olib  borilmoqda  ham).  Bu  qurolning  ta'sir  ob'ektlari  — 

iqtisodiy,  siyosiy,  ijtimoiy  va  h.  kabi  jamiyat  va  davlat  institutlari.  Ma'lumotlarni 

uzatish  tarmoqlarining  kelajak  janglar  maydoniga  aylanishi  allaqachon  e'tirof 

etilgan.  Axborot  quroli  xujumda  va  mudofaada  "elektron  tezlik"  bilan  ishlatilishi 

mumkin.  U  eng  ilg’or  texnologiyalarga  asoslangan  bo’lib,  harbiy  nizolarni 

dastlabki  bosqichida  hal  etilishini  ta'minlaydi  hamda  umummaqsad  kuchlarning 

qo’llanilishini istisno qiladi. Axborot quroli qo’llanishining strategiyasi xujumkor 

xarakterga  ega.  Ammo  xususiy  zaiflik  nuqtai  nazari  mavjud,  ayniqsa  fuqorolik 

sektorida.  Shu  sababli  bunday  quroldan  va  axborot  terrorizmidan  himoyalanish 

muammosi  hozirda  birinchi  o’ringa  chiqqan.  Foydalanuvchilariga  dunyo 

tarmoqlarida  ishlashni  ta'minlovchi  mamlakatlarning  milliy  axborot  resurslarining 

zaifligihar ikki tomonga xavfli narsa.   

Axborot quroli deganda axborot massivlarini yo’qotish, buzish yoki o’g’irlash 

vositalari,  himoyalash  tizimini  yo’qotish,  qonuniy  foydalanuvchilar  faoliyatini 

---

Shukurov F.B. 

chegaralash  asbob-uskunalar  va  butun  kompyuter  tizimi  ishlashi  tartibini  buzish 

vositalari  tushuniladi.  Hozirda  xujumkor  axborot  quroli  sifatida  quyidagilarni 

ko’rsatish mumkin:  

-  kompyuter  viruslari  —  ko’payish,  dasturlarda  o’rnashish,  aloqa  liniyalari, 

ma'lumotlarni  uzatish  tarmoqlari  bo’yicha  uzatilish,  boshqarish  tizimlarni  ishdan 

chiqarish va shunga o’xshash qobiliyatlarga ega;  

-  mantiqiy  bombalar  —  signal  bo’yicha  yoki  o’rnatilgan  vaqtda  harakatga 

keltirish  maqsadida  harbiy  yoki  fuqaro  infratuzilmalariga  o’rnatiluvchi 

dasturlangan qurilmalar;  

- telekommunikatsiya tarmoqlarida axborot almashinuvini bostirish vositalari, 

davlat va harbiy boshqaruv kanallarida axborotni soxtalashtirish;  

- testli dasturlarni betaraflashtirish vositalari;  

-  ob'ekt  dasturiy  ta'minotiga  ayg’oqchilar  tomonidan  atayin  kiritiluvchi  turli 

xil xatoliklar.  

Universallik,  maxfiylik,  dasturiy-apparat  amalga  oshirilishining  har  xilligi, 

ta'sirining keskinligi, qo’llanilishining vaqti va joyini tanlash imkoniyati, nihoyat, 

foydaliligi  axborot  qurolini  haddan  tashqari  xavfli  qiladi.  Bu  qurolni,  masalan, 

intellektual  mulkni  himoyalash  vositasiga  o’xshatib  niqoblash  mumkin.  Undan 

tashqari,  u  hatto  urush  e'lon  qilmasdan  xujum  harakatlarini  avtonom  tarzda  olib 

borish  imkonini  beradi.  Zamonaviy  jamiyatda  axborot  qurolini  ishlatish  harbiy 

strategiyasi fuqaro sektori bilan uzviy bog’langan. Axborot qurolining, uning ta'siri 

shakli  va  usullarining  paydo  bo’lishi  va  qo’llanishi  xususiyatlarining  turli-

tumanliligi undan himoyalanishning murakkab masalalarini vujudga keltirdi.  

 

3-rasm. 

Axborot  quroli  qo’llanilishini  oldini  olish  yoki  qo’llanishi  oqibatlarini 

bartaraf qilish uchun quyidagi choralarni ko’rish lozim:  

---

Shukurov F.B. 

- axborot resurslarining fizik asosini tashkil etuvchi moddiytexnik ob'ektlarni 

himoyalash;  

-  ma'lumotlar  bazalari  va  banklarining  meyoriy  va  muttasil  ishlashini 

ta'minlash;  

- axborotdan ruxsatsiz foydalanishdan, uni buzilishidan yoki yo’q qilinishidan 

himoyalash;  

-  axborot  sifatini  saqlash  (o’z  vaqtidaligi,  aniqligi,  to’laligi  va 

foydalanuvchanligi).