10-Mavzu. To`rt oyoqlilar katta sinfi. Reja

11-Mavzu.Amfibiyalar.Suvda hamda quruqda yashovchilar sinfi.
Reja:
1.Suvda ham quruqlikda yashovchilar (Amphibia)ning tuzilishi

2.Amfibiyalar eng sodda tuzilgan quruqlikda yashovchi umurtqalilar ekanligi

3.Xozirgi zamon amfibiyalarining sistematikasi.
Tayanch iboralar. Skeleti umurtqa pog’onasi, bosh skeleti, erkin oyoqlar skeleti .Oyoqsizlar (Apoda), Dumlilar (Caudata) Dumsizlar (Ecaudata
Amfibiyalar eng sodda tuzilgan quruqlikda yashovchi umurtqalilar .Tuxumlari tashqi muhitda (suvda) urug’lanadi. Lichinkasi suvda rivojlanadi, metamorfoz orqali voyaga yetadi. Ana shu davrda lichinkaning jabrasi o’pka bilan almashinadi, ikki juft quruqlikda harakatlanish organi besh barmoqli oyoqlari paydo bo’ladi, qon aylanish va sezgi organlari sistemasida katta o’zgarishlar sodir bo’ladi. Shuning bilan birga amfibiyalarning quruqlikda yashashga moslanish belgilari uncha yaxshi rivojlanmagan. O’pkasi kuchsiz rivojlanganligi tufayli terisi ham nafas olishda ishtirok yetadi. Uch kamerali yuragi qonni arteriya va vena qoniga ajratishga imkon bermaganligi tufayli ko’pchilik tomirlarida aralash qon oqadi. Harakat organlari kuchsiz rivojlanganligidan tanasini yerdan dast ko’tarib turolmaydi.

Suvda ham quruqlikda yashovchilarning tuzilishi baqa misolida ko’riladi. Baqaning terisi yalang’och bo’lib, unda shox suyak tangachalari bo’lmaydi. Epidermisida ko’p hujayrali shilimshiq modda ishlab chiqaruvchi bezlar ko’p bo’ladi. Shilimshiq modda terini qurib qolishidan saqlaydi. Terisi muhim nafas olish organi hamdir. Baqaning terisi boshidan oyog’igacha gavdaga yopishmagan bo’ladi, shu joylarda limfa bilan to’ldirilgan bo’shliqlar bo’ladi.

Skeleti umurtqa pog’onasi, bosh skeleti, erkin oyoqlar skeleti va ularning kamar skeletidan tashkil topgan.

Umurtqa pog’onasi bo’yin, tana, dumg’aza va dum umurtqalariga bo’linadi. Bo’yin bo’limi faqat bitta umurtqadan iborat bo’lib, unda ko’ndalang va qo’shiluv o’simtalar bo’lmaydi, oldingi tomonda ikkita qo’shiluv chuqurchasi bo’ladi va shu chuqurchalar yordamida bosh skeletiga birikadi. Tana umurtqalari 7 ta bo’ladi. Ularning har biridan bir juftdan ustki yoylar, ko’ndalang va qo’shiluv o’simtalari chiqadi. Tana umurtqalarining oldingi tomoni ichiga botib kirgan, orqa tomoni esa bo’rtib chiqqan, ya'ni prosel tipda bo’ladi. Qobirg’alari yo’q. Dumg’aza bo’limida faqat bitta umurtqa bor. Uning ko’ndalang o’simtasiga chanoq suyagi birikadi. Dum umurtqalari bir-biriga qo’shilib, dum suyakchasi urostilni hosil qiladi.

Miya qutisining ko’p qismi tog’ay holicha qolib ketadi, ensa qismida faqat ikkita yon ensa suyaklari bo’ladi. Eshitish bo’limida bir juft quloq suyaklari taraqqiy etadi. Ko’z kosasining oldingi qismida toq ponasimon hidlov suyagi bo’ladi. Miya qutisining qoplovchi suyaklariga bir-biriga qo’shilib ketgan tepa-peshona suyagi, burun suyagi, bosh skeletining keyingi tomonidan o’rab turuvchi tangacha suyaklari va miya qutisining tagini hosil qilgan parasfenoid va juft dimog’ suyaklari kiradi. Visseral skeletining tanglay va qanotsimon suyaklari ham bosh skeleti tagini hosil qilishda ishtirok etadi.

Ustki jag’ funksiyasini suyakli baliqlardagidek jag’ oraliq va ustki jag’ suyaklari bajaradi. Pastki jag’ mekkel tog’aydan iborat bo’lib, uni ustidan tish va burchak suyaklari yopib turadi. Til osti yoyning ustki elementi hisoblangan giomandibulyar uzangi suyakchasiga aylanadi va o’rta quloq bo’shlig’ida joylashadi. Jag’ yoyining pastki elementi gioid jabra yoylari bilan birga qo’shilib, til osti plastinkasi va uning shoxlarini hosil qiladi.

Erkin oyoqlar skeleti quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning oyoq skeletiga o’xshash tuzilgan. Baqalarda tirsak-bilak va katta, kichik boldir suyaklari bir-biridan ajralmagan.

Yelka kamari yoy shaklida, uchi qorin tomonga qaratilgan. Yoyning har qaysi tomoni kurak usti tog’ayi, kurak suyagi, korakoid va uning oldida joylashgan prokarakoid suyaklaridan tashkil topgan. Yoyning o’rtasida to’sh suyagi, to’sh oldi suyagi bo’lib, bularning uchlari tog’ay holicha qoladi.To’sh oldi va kurak o’rtasida ingichka o’mrov suyagi bor.

Chanoq kamari juft yonbosh, quymuch suyaklaridan va tog’ay holicha qolgan qovdan iborat.

Muskul sistemasi quruqlikka chiqishi munosabati bilan baliqlarning muskul sistemasidan kuchli farq qiladi. Oyoqlarni harakatga keltiruvchi kuchli muskullar hosil bo’ladi. Gavdani harakatga keltiruvchi muskullarning segmentasiyasi yo’qoladi. Tilni harakatga keltiruvchi muskullar yaxshi rivojlangan.

Bosh miyasi ancha progressiv belgilari bilan xarakterlanadi. Oldingi miya yarim sharlari ancha katta va bir-biridan to’liq ajralgan. Miya yarim sharlarining tagi, yon tomonlari va qopqog’i miya moddasidan tuzilgan. O’rta miya nisbatan kichik, miyacha juda mayda. Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervi chiqadi. Orqa miya yaxshi rivojlangan yelka va chanoq chigallarini hosil qiladi. Ular oyoqlarini idora qilib turadi.

Sezgi organlari progressiv taraqqiy etgan. Amfibiyalarda ichki quloq murakkablashadi va o’rta quloq bo’shlig’i hosil bo’ladi. O’rta quloq tashqi tomondan nog’ora parda bilan o’ralgan. Ko’zning shox pardasi bo’rtib chiqqan, ko’z gavhari linzasimon shaklga ega. Ko’z qovoqlari ko’zni himoya qiladi. Hid bilish organi tashqi va ichki burun teshiklaridan iborat. Suvda yashovchi itbaliqlarda yon chizig’i organi bo’ladi.

Og’iz teshigi serbar og’iz-halqum bo’shlig’iga ochiladi. Og’iz-halqum bo’shlig’iga xoanalar, hiqildoq yorig’i, yevstaxiyev nayining bir uchi va so’lak bezlarining chiqarish yo’llari ochiladi. Og’iz-halqum bo’shlig’ining tagida til joylashgan. Tilning uchi og’iz to’riga qarab qayrilgan. Tildan shilimshiq modda ajralib chiqadi, u hasharotlarni ushlash uchun xizmat qiladi.

Jag’ oraliq, ustki jag’ va dimog’ suyaklarida uchi bir oz orqa tomonga qaratilgan tish joylashadi. Og’iz-halqum bo’shlig’i torayib, qizilo’ngachga ochiladi, u oshqozonga o’tadi. Ichak baliqlarning ichagiga nisbatan ancha uzun. Katta jigarning o’t pufagi va oshqozon osti bezining chiqarish yo’llari ichakning oldingi qismiga ochiladi. Ichakning keyingi qismi to’g’ri ichak kloakaga ochiladi. Voyaga yetgan baqa o’pka va teri orqali nafas oladi. O’pkalarning bir juft ingichka devori chuqurchali xaltachadan iborat. Teri orqali kuchli nafas oladi.

Baqalarning terisi orqali 51 foiz kislorod olinadi va 86 foiz karbonat angidrid gazi chiqariladi. Nafas yo’llari tashqi burun teshiklari (xoanalari), hiqildoq-traxeya kamerasi va o’pkadir.

Baqalarning ko’krak qafasi bo’lmasligi tufayli nafas olish akti o’ziga xos yo’l bilan o’tadi. Baqa avvalo, og’iz bo’shlig’iga havo oladi. Buning uchun og’iz tubini pastga tushirib, burun teshiklarini ochadi. Keyin u burun teshiklarini klapanlar bilan yopadi va og’iz tubini yuqoriga ko’taradi. So’ngra havo hiqildoq teshigidan o’pkaga o’tadi.

Baqaning yuragi hamma amfibiyalardagi singari 3 kamerali: ikkita yurak bo’lmasi va bitta yurak qorinchasidan tashkil topgan. Ikkala yurak bo’lmasi qorinchasi bilan bitta umumiy teshik orqali tutashadi. O’ng yurak bo’lmasi bilan venoz sinusi tutashadi, yurak qorinchasidan keyin arterial konus joylashadi.

Baqalarning arterial konusidan 3 juft arteriya yoylari chiqadi. Birinchi jufti uyqu arteriyasi deyiladi va arterial qonni bosh qismiga olib boradi. Uyqu arteriyasi arterial konusining qorin tomonidan chiqadi. Ikkinchi jufti chap va o’ng aorta yoylari deyiladi. Bular ham arterial konusning qorin tomonidan chiqadi.

Aorta yoylaridan oldingi oyoqlarga arterial qon olib boruvchi o’mrov osti arteriyalari chiqadi. Chap va o’ng aorta yoylari yurakdan pastroqda o’zaro qo’shilib, toq orqa aortasini hosil qiladi. Orqa aorta hamma ichki organlarni va keyingi oyoqlarini arterial qon bilan ta'minlaydi. Arterial konusning orqa tomonidan o’pka-teri arteriyasi chiqadi. Bu o’pka va teri arteriyalariga ajralib, shu organlarga tozalash uchun venoz qon olib boradi.

Venoz qon gavdaning keyingi qismidan va orqa oyoqlaridan buyrakning bir juft qopqa venasi bilan qorin venasiga yig’iladi. Buyrakdan chiqqan qon toq keyingi kovak venani hosil qiladi. Keyingi kovak vena qorin venasi va bir juft jigar venasi bilan birlashib, vena sinusiga ochiladi. Boshdan venoz qon juft bo’yinturuq venaga, oldingi oyoqlardan juft o’mrov osti venalariga yig’iladi. Bular qo’shilib, juft oldingi kovak venani hosil qiladi va vena sinusiga quyiladi. Oldingi kovak venalarga teridan kelgan arterial qon teri venasi bilan qo’shiladi. Shunday qilib, vena sinusiga aralash qon quyiladi. Vena sinusi o’ng yurak bo’lmasiga ochiladi. O’pkalardan toza arterial qon o’pka venasi bilan chap yurak bo’lmasiga quyiladi. Yurak bo’lmalarining qisqarishidan qon umumiy teshik orqali yurak qorinchasiga o’tadi.

Ayirish organlari voyaga yetgan baqalarda tana buyrak mezonefrosdan iborat. Buyraklardan bir juft siydik yo’li chiqadi. Siydik pufagi qisqarganda siydik kloakaga chiqariladi. Suvda ham quruqlikda yashovchilar ayrim jinsli. Erkaklarida juft urug’don bo’lsa-da, urug’ chiqarish yo’llari yo’q. Urug’ kanali buyrakning oldingi qismi orqali o’tib, Volf kanaliga quyiladi. Shunday qilib, Volf kanali ham siydik yo’li, ham urug’ yo’li vazifasini bajaradi. Volf kanali kloakaga ochilishdan oldin kengayib, urug’ pufagini hosil qiladi.

Tuxumdonlari ham juft bo’lib, tana bo’shlig’ida joylashadi. Yetilgan tuxum hujayralari tuxum yo’lining og’ziga tushadi. Tuxum yo’llari kloakaga ochiladi.

Baqalarning urug’lanishi tashqi bo’lib, ikralaridan lichinka itbaliq chiqadi. Lichinkalari faqat suvda yashaydi, jabra bilan nafas oladi. Qon aylanish sistemasi baliqlarning qon aylanish sistemasiga o’xshash. Yon chiziq organi bo’lib, dum suzgich qanoti yordamida suzadi. Lichinka metamorfozga uchrashi natijasida, uning organlari keskin o’zgaradi. Besh barmoqli oyoqlar hosil bo’ladi, yon chiziq organlari yo’qolib ketadi. Jabralari yo’qolib, o’pka rivojlanadi.

Suvda ham quruqlikda yashovchilar quruqlikda yashovchi umurtqali hayvonlarning kam sonli sinfi bo`lib, o`z ichiga 2500 ga yaqin turni oladi. O’zbekistonda suvda ham quruqlikda yashovchilarning 3 ta turi uchraydi. Ular Oyoqsizlar (Apoda), Dumlilar (Caudata) va Dumsizlar (Ecaudata) turkumlariga bo`linadi.

Oyoqsizlar (Apoda) turkumiga 80 ga yaqin tur kiradi, tashqi ko`rinishidan chuvalchanglarga o`xshaydi. Tropik zonalarda tarqalgan, yer tagida hayot kechiradi. Oyoqlari yo`q, ko`zlari reduksiyalangan. Urug`lanishi ichki. Kopulyativ organi bor. Umurtqalari amfisel tipida, qobirg`alari bor. Yurak bo`lmalari orasidagi parda to`liq emas.

Bu turkumga 1 oila Chervyagalar Coeciilidae oilasi mansub bo’lib, 50 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Asosan Janubiy Amerikada, qisman tropik Afrikada va Janubiy Osiyoda tarqalgan. Janubiy Amerikada tarqalgan halqali chervyaganing uzunligi 40 sm keladi. 50 sm chuqurlikda uya kovlab hayot krchiradi.

Janubi-Sharqiy Osiyoda – Hindiston, Hindixitoy, Seylon va Katta Zond orollarida tarqalgan seylon ilonbalig’i ham 40 sm uzunlikda bo’lib, daryo va boshqa suv havzalari qirg’oqlarida 30-40 sm chuqurlikda uya kovlab hayot kechiradi. Oyoqsiz amfibiyalar 10-20 tagacha tuxum qo’yish yo’li bilan ko’payadi. Urg’ochisi o’zi qo’ygan tuxumlarini butun tanasi bilan o’rab olib yotadi. Tanasidan ajralib chiqqan shilimshiq modda tuxumni qurib qoishdan saqlaydi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar suvga tushadi va o’z rivojlanishini to’xtadi. Ularning tashqi jabralari tuxumlik davridayoq yo’qoladi. Ayrim turlarida urug’lanish ichki bo’lib, tirik tug’adi. Asosan tuproqda yashovchi umurtqasizlar bilan oziqlanadi. Ba’zi turlari chumolilar uyasida yashab ularning lichinkalari bilan ham oziqlanadi.

Dumlilar (Caudata) turkumiga 350 ga yaqin tur kiradi va ular asosan shimoliy yarim sharda tarqalgan. Gavdasi uzunchoq bo`lib, yaxshi rivojlanmagan dumi bor. Oldingi va keyingi oyoqlari deyarli bir xil uzunlikda bo`ladi. Tana umurtqalariga kurtak holidagi qobirg`alari birikkan. Peshona va tepa suyaklari qo`shilmagan. O`mrov suyagi yo`q, bilak, tirsak hamda katta va kichik boldir suyaklari o`zaro qo`shilmagan. Keyingi kovak vena bilan bir qatorda kardinal venalar ham saqlanadi. Yon chiziq organi umrbod saqlanadi. Urug`lanishi ichki. Ba'zi turlarida neoteniya hodisasi uchraydi, ya'ni lichinkasi metamorfozga uchramasdan lichinka holida ko`payadi.

Salamandralar oilasi – ko’pchilik turlarni o’z ichiga oladi. Tanasi kaltakesaksimon, dumi uzun,yumaloq yoki ikki tomondan siqilgan. Oldingi va orqa oyoqlari to’rt barmoqli, terisi bezlarga boy, ko’zlari harakatchan qovoqlar bilan ta’minlangan. Lichinkalari tashqi jabralari bilan nafas oladi, katta formalari o’pkasi va terisi orqali nafas olishga moslashgan. Yozda bir necha marta tullaydi. Suv umurtqasiz hayvonlari bilan oziqlanadi. Har 2-3 minutda suv yuzasiga ko’tarilib atmosfera havosidan nafas oladi. Karpat tog`larida olovli salamandra, Uzoq Sharqda yapon salamandrasi uchraydi. Shimoli Amerikada ambistomalar tarqalgan. Ularda neoteniya hodisasi aniqlangan. Shuningdek, o’pkasiz salamandralar ham mavjud.

Amfiumalar oilasi – hozirgi zamondagi eng katta amfibiyalar guruhidan iborat. Tanasi cho’ziq, ugrisimon, orqa oyoqlari yaxshi rivojlanmagan yoki yurish uchun xizmat qilmaydi. Ko’zlarida qovoqlari bo’lmaydi, ichki jabralari va o’pkasi bilan nafas oladi. Amfiumalar Shimoliy Amerikaning janubiy-sharqiy qismarida tarqalgan. Yapon gigant salamandrasi - 150 sm uzunlikda bo’lib, Yaponiyaning tog’ daryolarida sohil zonasidagi toshlar orasida yashaydi. Baliqlar, chuvalchanglar, baqalar bilan oziqlanadi. Daryoning tinch oqadigan joylariga tuxum qo’yadi. Tuxumlarining rivojlanish davri 8-10 hafta. Lichinkalari tashqi patsimon jabralarga ega.

Sirenlar oilasi – 2 turi bor, Shmoliy Amerika botqoqliklarida tarqalgan. Chuqur suvli havzalarda uchramaydi. Orqa oyoqlari yo’q, oldingi oyoqlari yaxshi rivojlanmagan. Ko’zlariga teri burmalari tortilgan. Bir umr tashqi jabralari saqlanib qoladi.

Proteylar oilasi – 2 turi bor.

Bolqon yarim orolida aniqrog’i sobiq Yugoslaviyaning tog’ gorlaridagi suvlarda va Shimoliy Amerikada tarqalgan. Oyoqlari juda kalta, yurish uchun xizmat qilmaydi. Ko’zlari ustiga teri tortilgan, shuning uchun ularning ko’zi ko’rmaydi. Tanasi oq yoki to’q-qo’ng’ir. Tanasi juda cho’ziq. Yevropa proteyi bunga misol bo’ladi.

Dumsizlar (Anura) turkumiga 2100 ga yaqin tur kiradi. Boshi yapaloq, tanasiga tutashib ketadi, dumi yo`q, keyingi oyoqlari oldingisiga nisbatan 2-3 marta uzun. Shu sababli ular sakrab harakat qiladi. Urug`lanishi tashqi.

Dumsiz amfibiyalarga to`garak tillilar, haqiqiy baqalar, qurbaqalar, daraxtlarda yashovchi quruldoq baqalar oilalari kiradi va bular yer yuzida ancha keng tarqalgan.

Asosiy oilalariga quyidagilar kiradi.

1. 
   Pipalar
   
2. 
   Shporli baqalar
   
3. 
   To’garakog’izli baqalar
   
4. 
   Qurbaqalar
   
5. 
   Kvaksha
   
6. 
   Haqiqiy baqalar
   

O`zbekistonda dumsiz amfibiyalarning faqat ikkita turi, ya'ni ko`l baqasi va yashil qurbaqa yashaydi