«1000000-a qədər ədədlərin nömrələnməsi» mövzusunun tədrisi metodikası «1-dən 1000000-a qədər ədədlər»

«1000000-a qədər ədədlərin nömrələnməsi» mövzusunun tədrisi metodikası
«1-dən 1000000-a qədər ədədlər» konsentrində nömrələmə davam etdirilir. Burada əsas diqqət «mərtəbə» anlayışının möhkəmləndirilməsi, sinif anlayışının daxil edilməsi və bu iki anlayış arasındakı əlaqənin aşkar edilməsidir. Bu iki anlayış çoxrəqəmli ədədlərin nömrələnməsində, şifahi və yazılı hesablamaların aparılmasında mühüm rol oynayır.
Çoxrəqəmli ədədlərin nömrələnməsi mövzusunu tədris edərkən, əvvəlki biliklərlə bağlı bir sıra suallar hazırlamaq və mövzunun öyrədilməsi mərhələlərini müəyyənləşdirmək lazımdır.
Mövzunun tədrisini dörd mərhələdə aparmaq olar.
I mərhələ. Varislik əlaqələrini bərpa etmək məqsədilə, 1000 dairəsində nömrələməyə dair xarakterik biliklər təkrar edilir. Şagirdlər çalışmaları icra edərək, müəyyənləşdirirlər ki, (və yada salırlar) verilmiş ədəddən bilavasitə əvvəlki və sonrakı ədədlər necə alınır, çötkədə və abakda ikirəqəmli, üçrəqəmli ədədləri göstərirlər və burada ədədlərin mərtəbə vahidlərini ayırd edirlər.
1) təkliklər – birinci mərtəbənin təklikləridir,
2) onluqlar – ikinci mərtəbənin təkliklərdir,
3) yüzlüklər – üçüncü mərtəbənin təklikləridir.
Şagirdləri «mərtəbələr sinfi» anlayışı ilə tanış etmək üçün sinif çötkəsindən, nömrələmə cədvəlindən istifadə edilir. Bu işi belə aparmaq olar.
a) sayma zamanı alınan vahidlərin təkrar edilməsi,
b) yeni sayma vahidinə keçməklə, xüsusi yazılışların verilməsi.
10 təklik = 1 onl. 10 tək minlik = 1 on minl.
10 onluq = 1 yüzl. 10 on minlik = 1 yüz minl.
10 yüzlük = 1 minl. 10 yüz minlik = 1 min minl.
Bu bərabərliklər əsasında və nömrələmə cədvəlinin tətbiqilə mərtəbələr sinfini müəyyən etmək olar.
Oxşar əlamətləri hansılardır?
Fərqli əlamətləri hansılardır?
II mərhələ. İkinci – mərtəbələr sinfinin ədədləri öyrənilir. Məsələn, 6000, 3200, 45600 və s. bu kimi ədədlərin tərkibi, vahidləri sayı, mərtəbə ədədləri nəzərdən keçirilir. Məsələn:
1) 6 on minlik və 7 tək minlik ədədlər hansı ədədlərdir?
2) 896 minlikdə neçə mərtəbə var və hər mərtəbədə neçə təklik, neçə onluq, neçə yüzlük var?
3) 764000 ədədini mərtəbə toplananlarının cəmi ilə əvəz edin.
4) 346, 8965, 18999 ədədlərini çötkədə göstərin.
Dördrəqəmli, beşrəqəmli ədədlərin I, II, III, IV, V mərtəbə ədədlərini müqayisə etməklə, mərtəbə ədədləri haqqında şagirdlərdə konkret məlumat formalaşır.
III mərhələ. Bu mərhələdə şagirdlər müxtəlif mərtəbə vahidlərindən ədədlərin alınmasını öyrənirlər.
Çoxrəqəmli ədədlərin oxunması və yazılmasını asanlaşdırmaq üçün onları siniflərə ayırmağın zəruriliyi öyrədilir. Buna həmçinin dərslikdə verilmiş «yaddaş» da kömək edir.

Çoxrəqəmli ədədlərin oxunuşu və yazılışında şagirdlərin diqqətini aşağıdakı cəhətə yönəltmək lazımdır: ədədin birinci sinfində, yəni təkliklər sinfində həmişə üç mərtəbə olur, ikinci sinfində bir, iki və ya üç mərtəbə ola bilər. Məsələn, 1 468, 24 648.

Ədəddəki mərtəbə sinifləri arasında məsafə saxlanılır, ədədi oxuyarkən həmin məsafə əvəzinə sinfin adı söylənilir. Məsələn, 24 min 648 – bu oxunuşdur. Yazılışı isə 24 648 kimidir. Göstərmək lazımdır ki, yüz dairəsində, min dairəsində olduğu kimi, burada da ədəddə olmayan mərtəbə ədədi sıfırla göstərilir. Məsələn, 34 605. Bu ədədin II mərtəbə ədədi yoxdur və ona görə də sıfırla göstərilir.
1. Aşağıdakı ədədlərdə hansı mərtəbələr yoxdur?

605, 7 600, 18 400, 18 042

2. Aşağıdakı ədədlərdə sıfırlar nəyi göstərir? 35 000, 30 140, 83 402
Şagirdləri öyrətmək lazımdır ki, sənədlərində birrəqəmli ədədlər işlədilərkən, onların onluq mərtəbəsinin yerinə «sıfır» işarəsi yazılır. Məsələn, 05 aprel 2001-ci il və ya 08 kq 500 q və s.
Sonrakı dərslərdə çoxrəqəmli ədədlərə aid çalışmalarda «mərtəbə», «sinif», «ədəd», «rəqəm», «rəqəmin ədəddə yerinə görə qiyməti» anlayışları təkrar edilir. Göstərmək lazımdır ki, bir rəqəmin köməyilə istənilən sayda ədəd yazmaq olar. Məsələn, 5 təklik, 5 onluq, 5 yüzlük, 5 minlik və s. 5, 55, 555, 5555 və s.
Bu kimi hazırlıqdan sonra aşağıdakı kimi çalışmalar vermək olar:
1) birrəqəmli, ikirəqəmli, üçrəqəmli, dördrəqəmli, beşrəqəmli və altırəqəmli ədədlər yazın və onların mərtəbələrini və mərtəbə ədədlərini göstərin,
2) dördrəqəmli, beşrəqəmli ədədlərin yazılması üçün neçə rəqəm lazımdır?
3) ədəddəki eyni rəqəmlər və sıfırlar nəyi göstərir?
4) ədəddə rəqəmin yerini dəyişdikdə, onun qiyməti necə dəyişir?
5) ədədin sonuna 1, 2, 3 sıfır yazdıqda onun qiyməti dəyişirmi? Necə dəyişir?
6) 15, 132 ədədlərini 10-a, 100-ə, 1000-ə vurduqda, onların qiymətləri necə dəyişər?
7) ədədi on dəfə, yüz dəfə, min dəfə «artırın» nə deməkdir?
Bu kimi çalışmaları icra edəndən sonra şagirdlər aşağıdakı nəticələrə gəlirlər:
-ədədin sonuna bir sıfır yazmaq – onu 10 dəfə artırmaq deməkdir, iki sıfır yazmaq – onu 100 dəfə artırmaq deməkdir və s.
- ədədin sonundan bir sıfır atsaq, həmin ədəd 10 dəfə azalar, iki sıfır atsaq 100 dəfə azalar və s.
IV mərhələ. Burada çoxrəqəmli ədədlərin müqayisəsi nəzərdən keçirilir. Bunun üçün mərtəbələrə və siniflərə görə müqayisə aparılır. Müqayisə yüksək mərtəbədən başlayaraq, aşağı mərtəbələrə doğru aparılır. Məsələn, 179846 və 180995 ədədlərini müqayisə etmək üçün 179 min və 180 min müqayisə edilir. 179 < 180 olduğundan, 179846 < 180995 olar. 179846 və 179995 ədədlərinin müqayisəsi 846 və 795 və ya 8 yüzlüklə 7 yüzlyün müqayisəsinə gətirilir.
Rəqəmlərinin sayı müxtəlif olan ədədlərin müqayisəsi zamanı bu nəticəyə gəlirlər ki, rəqəmlərinin sayı çox olan ədəd böyükdür. Məsələn, 1111 > 999.
Çoxrəqəmli ədəddə ayrı–ayrı mərtəbələr üzrə təkliklərin göstərilməsi, ədəddəki bütün təkliklərin göstərilməsi, ədəddəki bütün onluqların, yüzlüklərin göstərilməsi lazımdır.
Aşağıdakı nəticələr qeyd olunmalıdır:
- ədəddəki bütün təkliklərin sayı – həmin ədədin bütün mərtəbələrindəki ümumi təkliklərin sayıdır:
- ədəddəki bütün onluqların sayı – həmin ədəddə təklik mərtəbəsindən başqa, bütün mərtəbələrdəki onluqların sayına bərabərdir və s.

- ədəddəki bütün yüzlüklərin sayı – həmin ədəddəki təklik və onluq mərtəbələrindən başqa, qalan bütün mərtəbələrdəki yüzlüklərin ümumi sayına bərabərdir və s.

Misal.
30254 ədədində 30254 təklik var,
30254 ədədində 3025 onluq var,
30254 ədədində 302 yüzlük var,
30254 ədədində 30 minlik var.
30253 dm = 3025 m 3 dm = 302 km 5 m 3 dm.
Ədəddəki mərtəbələr üzrə ümumi vahidlərin sayını tapmaq üçün onu mərtəbə toplananlarının cəmi şəklində yazmaq daha əlverişli olur. Bunun özü nömrələmə biliklərini təmin edir.
Beləliklə, ədədlərin mərtəbələr üzrə tərkibi, sayma və ölçmə ilə əlaqələndirilir.
Möhkəmləndirmək məqsədilə aşağıdakı çalışmaları vermək olar.
1. Ədədin onluq tərkibini göstərin.
2. Ədədin hansı rəqəmlərlə yazıldığını göstərin.
3. Ədəddə eyni bir rəqəm iki dəfə təkrar olunmuşdursa, onun qiyməti neçədir?
4. Ən böyük beşrəqəmli və ən kiçik beşrəqəmli ədədi yazın.
5. Mərtəbə vahidləri eyni olan dördrəqəmli ədəd yazın.
6. Mərtəbə vahidləri cüt-cüt eyni olan altırəqəmli ədəd yazın və hər rəqəmin qiymətini göstərin.
7. «Mərtəbə», «mərtəbə rəqəmi», «mərtəbə ədədi», «mərtəbələr sinfi» anlayışlarının mənasını söyləyin.

Çoxrəqəmli ədədlərin nömrələnməsi və onların tərkibi haqqında, siniflər haqqında əyani təsəvvür yaratmaq üçün nömrələmə cədvəlindən (şəkil 3) istifadə olunur. Bu cədvəli IV sinifdə daim asmaq lazımdır. III sinif milyonluqlar			II sinif minliklər			I sinif təkliklər
mərtəbələr			mərtəbələr			mərtəbələr
3-cü	2-ci	1-ci	3-cü	2-ci	1-ci	3-cü	2-ci	1-ci