11- mavzu. Investitsiyalarni moliyalashtirish vositalari

Birlamchi moliyaviy vositalar. Hosilaviy moliyaviy vositalar.
Qimmatli qog‘ozlar agar ularga egalik qilish bilan bog‘liq mulkiy huquqlarni amalga oshirish uchun emitent yoki qimmatli qog‘ozlar bozorida professional faoliyat amalga oshiruvchi tashkilot qimmatli qog‘oz egasining ismini qayd etishi zarur bo‘lsa, ular egasining nomi yozilgan qimmatli qog‘ozlar qatoriga kiradi.

O‘zbekiston fond bozorining yosh ekanligiga qaramay, uning tarixida optsionlar va fьyucherslar bo‘yicha real bitimlar bilan bog‘liq saxifalar o‘ringa ega [59]. Biroq 1996 yildan boshlab O‘zbekistonda Qimmatli qog‘ozlar hosilalari chiqarilmayapti.

Rasm-7
Qimmatli qog‘ozlar turkumlanishi¹

Qimmatli qog‘ozlar hosilalari qatoriga an’anaviy ravishda depozitar tilxatlar ham kiritiladi. Qoidaga ko‘ra, rivojlangan kapitalistik mamlakatlar, chet ellik emitentlarning qimmatli qog‘ozlarini harid qilish orqali xorijiy mamlakatlar investitsiyalari uchun pul mablag‘lari oqimini cheklashga intilib, shuningdek, mahalliy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida o‘z hududida chet ellik emitentlarning qimmatli qog‘ozlari erkin muomalada bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Rasm-8
Xosilaviy qimmatli qog‘ozlarning hosilalari²

Bozor munosabatlarining rivojlanishida Qimmatli qog‘ozlar hosilalari muhim rolь o‘ynaydi. Qimmatli qog‘ozlar hosilalari bu – ularning egalari boshqa qimmatli qog‘ozlarga nisbatan huquq yoki majburiyatga ega ekanligini tasdiqlaydigan qimmatli qog‘ozlardir. O‘zbekistonda Qimmatli qog‘ozlar hosilalari yuridik shaxslar tomonidan emitentning optsionlari, qimmatli qog‘ozlar fьyucherslari va boshqa moliyaviy vositalar shaklida chiqarilishi mumkin.

Firmaning investitsion jozibadorligini baholashda moliyaviy vositalarning roli.
Xakiqiy loyixalarga qo‘yilgan investitsiyalar-vaqtlar bo‘yicha uzoq muddatli jarayonligi bilan xarakterlanadi. SHu sababli baxolash jarayonida quyidagilarga e’tibor berish kerak:

-loyixaning riskliligiga-xarajatlarni koplash muddati qancha uzoq bo‘lsa uning investitsion riskliligi shuncha yuqori bo‘ladi:

-pulning vaqtinchalik qiymati vaqt utishi bilan inflyatsiya natijasida uning kadri-qiymatini yukotishi:

-loyixaning jozibadorligi boshqa variantlarga nisbatan qo‘yilgan kapitalni daromadlilik darajasini kompaniya aktsiyasi ko‘rs qiymatini risklilik darajasi kamrok bo‘lgan sharoitda imkoniyat darajada oshirish, investor uchun bu maqsadni aniqlash imkoniyatini mavjudligi.

Investitsiyalashni avvalgi jarayonida uni maqsadliligi xaqidagi boshqaruv qarorini fakatgina loyixani avvalgi TIA bajarilgandagina qabul qilinadi. Buni maqsadi-ьozorni urganish va uni taxlil etish, loyixani amalga oshirish imkoniyatlarini tekshirish, muqobil variantlarni aniqlashdan iborat. Loyixa avvalo texnik-bajaruvchanlik va iqtisodiy –maqsadlilik nuqtai nazaridan baxolanadi. Investorlar uchun loyixani g‘oyasi xayotiy yoki etorli jozibadorligi bilan aniqlanadi.
Investitsiyaning likvidliligini ta’minlash uchun tashki investitsion muxitning o‘zgarishi, bozor konyukturasi, kelgusidagi korxona rivojlanish stategiyasini o‘lchamok zarur.Bu xolatlar korxonaning likvidliligiga, risklarni oshishiga bu esa uz navbatida korxonaning investitsion jozibadorligiga ta’sir etodi.Bnday omillarni xaraktini kuchi samarasiz loyixadan tezrok kutilish, kapitalni bo‘shagan kismini reinvestitsiyalash uchun karorni o‘z vaktida qabul kilishi zarur.
Loyixa kanchalik jozibador bulsa bu loyixa axamiyatli bulib, bozorda uz urniga ega bo‘ladi.
Xoxlagan investitsion loyixani bosh jozibadorligi ma’nosi tomonidan kurilsa,u xolda uning moliyaviy maksadliligi, ishlab chikarish va mablagli imkoniyatlarini maksadli yunaltirilganligi; texnik amaliyoti; samaradorlik; ijtimoiy maksadlilik va boshkalar kiradi.
Bularning xar bir fazalarida boshkarish va tekshirish Bilan boglik xatti xarakatlar yotadi.
Ayrim adabiyotlarda, loyixani investitsiya oldi fazasi 4 boskichdan iboratligi kursatilgan:
-investitsion kontsepsiyaning izlanish davri(biznes –goya):
-loyixaga avvaldan kuriladigan tayyorgarlik:
-loyixani shakllantirish va uning texnik–iktisodiy asos va moliyaviy makadliligi baxolashning oxirgi tayyorgarlik(formulirovka):
-loyixani oxirgi kurib chikilishi va bu buyicha kror kabul kilish.
biznes rejani vazifalari kuyidagi 2 izlanishga javob beradi:
-investitsion loyixa(IL)ning kontseptsiyasi kanchalik kiziktiruvchanlik xisoblanib, loyixani moliyaviy jozibadorligini va texnik -iktisodiy baxolash uchun ma’lumotlar tayyorlash va bu ustidan ishlash:
-mazkur kontseptsiyaning kandaydir tomonlari bormi, bu kelgusidagi loyixani va izlanishning yutuklari xal kiluvchi axamiyatga egaligi.
“Investitsion faollik” kategoriyasi “investitsionli jozibadorlik” kategoriyasi bilan uza’ro boglikdir.Iktisodiy adabiyotlarda “jozibadorlik” suzi yakinda shakllangan va kuyidagi xollarda afzaliklaridan foydalaniladi:
- xuddi “ishchanli jozibadorlik” ka uxshash – taxlil vaktida, baxolash va agaentlar urtasidagi munosabatlar va sheriklik alokalarini tanlash va baxolashda kaysiki ma’lum imidjni kullash maksadida majburiyat va normalarni tartibga solish amalga oshirilgan shartnomalarni sifat tomonlarini xarakterlaydi;
- xuddi “infrastrukturali jozibadorlikka o‘xshash- taxlil vaktida tadbirkorlikning joylashtirish sferasini yoki joyini tanlash va baxolash;
- ob’ektlarni investitsiyalashda baxolash va tasnifi vaktida, reytingli takkkoslashni amalga oshiishda, investitsion jarayonlarni taxlillarini takkoslashda, iktisodiy rivojlantirish jarayonlariga va turli darajadagi xujalik ierarxiyasiga «investitsion jozibadorlik» ka uxshash kullaniladi.
Infrastrurali va ishchanli jozibadorlik investitsion jozibadorlikning tarkibiy elementlari xisoblanadi shuning uchun ularni taxlilni teng ramkasida va investitsion jozibadorlikni baxolashda ajratilib boriladi.
Adabietlrda “Investitsion jozibadorlik” kategoriyasidan foydalanishda ma’nosiz va kategoriyali yuklanishni bir kismi kurinishda kursatib boriladi. Masalan, investitsion jozibadorlik mablag kuyish natijasidagi yukotish extimolini aniklovchi investitsion risk bilan bir biriga tenglashtiriladi. Modellashtirish va prognozlashtirishda kutilayotgan investitsiyani daromadliligini kursatishga olib bormaydigan va bir xilli baxolashga olib boriladi.
Boshka ma’lumotlarda investitsion jozibadorlik investitsion potentsial nuktai nazaridangina kurib chikiladi yoki asosiy xolat fakatgina investitsion jarayonga karatilgan, a asosan bu –taxlil, kuyilma bilan boglik riskni xisobga olmagan xoldagi investitsion ob’ektni tanlash va taxolashni nazarda tutadi.
Investitsion jozibadorlik moliyaviy okimlar taxlili nuktai nazaridan xam kurib chikiladi. Bu yondashuv “investitsion jozibadorlik” kategoriyasi sifatida yondashib bu investitsiyalashdan olinadigan samara orkali tasniflanadi, shuningdek bu mazkur kategoriyani xarakatini belgilab uning rentabelligi bilan tenglashtiriladi.
“Investitsion jozibadorlik” kategoriyasini kuprok anikrogi kuyidagicha izoxlanadi: «Ob’ektni investitsion jozibadorligig‘ investitsiga talabni potentsial tulov layokatiga sabab buluvchi, ob’ektni imkoniyatlarini, mablaglarini, turli xildagi uning ob’ektiv xususiyatlari va belgilarini jamlanmasidir”. SHunday kilib, investitsion jozibadorlik uziga investitsion risk va investitsion potentsialni olib bu kategoriyalarni uza’ro xarakatini xarakterlaydi.