11-mavzu. Auditorlik hulosa va takliflarining xalqaro standartlari

2. Auditorlik hisobotini tuzish
Ushbu 700-«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik hisoboti» nomli XASning maqsadi mustaqil auditor tomonidan bajarilgan sub’ekt moliyaviy hisobotining auditi natijasi kabi chop etiladigan auditorlik hisobotining shakli va mazmuni yuzasidan standartlarni belgilash va qo’llanma taqdim etishdan iborat.
Auditor moliyaviy hisobot bo’yicha fikr bildirish uchun asos bo’luvchi olingan auditorlik dalillar bo’yicha chiqarilgan xulosalarni sharhlashi va baho berishi va auditorlik hisoboti umuman moliyaviy hisobot bo’yicha aniq yozma fikr bildirishdan iborat bo’lishi lozim.
Auditorlik hisobot odatda quyidagi tartibda joylashgan asosiy elementlardan iborat bo’ladi:
(a) sarlavha;
(b) oluvchi;
(v) kirish bandi:
- audit qilingan moliyaviy hisobotni solishtirish;
- sub’ekt rahbariyati mas’uliyati va auditor mas’uliyati to’g’risida ariza.
(g) band - audit qo’lami (audit tavsifini bayon qilish);
- XAS yoki tegishli milliy standartlar yoki amaliyotga izohlanish;
- auditor tomonidan bajarilgan ishni bayon qilish.
(d) band-fikr, moliyaviy hisobot bo’yicha fikr bildirishdan iborat;
(e) hisobot sanasi;
(j) auditor manzili;
(z) auditor imzosi.
Auditorlik hisobotining shakli va mazmuni bir xillik bo’lishiga rioya qilish lozim, chunki bu ushbu hisobot o’quvchilar (foydalanuvchilar)ning tushunishiga va g’ayriodatiy vaziyatlar vujudga kelganda ularni solishtirishga yordam beradi.
Auditorlik hisobot tegishli sarlavhaga ega bo’lishi lozim. Sarlavhada auditorlik hisobotini boshqa shaxslar, masalan, sub’ektning mansabdor shaxslari yoki direktorlar kengashi tomonidan chop etilgan yoki mustaqil auditordan farqli huddi shu ahloq talablariga rioya qilmasligi mumkin bo’lgan boshqa auditorlarning hisobotlardan ajratish uchun “Mustaqil auditor” atamasini qo’llash o’rinli bo’lishi mumkin.
Auditorlik hisoboti kelishuv shartlari va mahalliy me’yoriy hujjatlar talablariga ko’ra tegishli ravishda oluvchiga yo’llanishi lozim. Hisobot, odatda, moliyaviy hisoboti audit qilingan sub’ektning aktsiyadorlariga yoki direktorlar kengashiga yo’llanadi.
Auditorlik hisobot audit o’tkazilgan, jumladan, moliyaviy hisobotda aks etilgan sana va davr bilan birgalikda sub’ektning moliyaviy hisobotini ko’rsatishi lozim.
Hisobotda moliyaviy hisobot uchun mas’uliyat sub’ekt rahbariyati zimmasida ekanligi hamda audit o’tkazilishi asosida moliyaviy hisobot bo’yicha fikr bildirilganligi uchun mas’uliyat auditor zimmasida ekanligi to’g’risida ariza bayon etilishi lozim
Moliyaviy hisobot sub’ekt rahbariyatining taqdimoti hisoblanadi. Bunday hisobotni tayyorlash sub’ekt rahbariyatidan ahamiyatli buxgalteriya baholari va mulohazalar chiqarilishini hamda moliyaviy hisobotni tayyorlashda qo’llaniladigan buxgalteriya hisobining tegishli tamoyillari va usullarini aniqlashni talab qiladi. Bundan farqli holda, auditorning mas’uliyati moliyaviy hisobot bo’yicha o’z fikrini bildirish maqsadida ushbu moliyaviy hisobotning auditini o’tkazishdan iborat bo’ladi.
Quyida kirish bandida yuqorida qayd etilgan jabhalarning yoritilishining namunasi keltirilgan:
“Biz 2012 yil 31 dekabr holatiga ko’ra AVS kompaniyasi ilova qilingan buxgalteriya balansi va uning bilan bog’liq bo’lgan daromadlar va xarajatlar to’g’risidagi hisoboti hamda qayd etilgan sanada yakunlangan yil bo’yicha pul oqimlari to’g’risidagi hisobotining auditini o’tkazdik. Ushbu moliyaviy hisobot bo’yicha mas’uliyat Kompaniya zimmasiga yuklatilgan. Bizning mas’uliyat o’tkazilgan audit asosida ushbu moliyaviy hisobot bo’yicha fikr bildirishdan iborat”.
Auditorlik hisoboti audit XASga yoki tegishli milliy standartlarga yoki amaliyotga muvofiq o’tkazilganligini ko’rsatish yo’li bilan auditning qo’lamini yoritish lozim. “Ko’lam” atamasi auditorga ushbu vaziyatlarda kerakli bo’lgan auditorlik muolajalarini bajarish uchun imkoniyatlarni taqdim etishga taalluqli. Bunday tasdiq o’quvchi (foydalanuvchi)da audit belgilangan standartlar yoki qabul qilingan amaliyotga muvofiq o’tkazilganligiga ishonch hosil qilish uchun kerak. Agar boshqa narsa ko’rsatilmagan bo’lsa, auditor auditorning manzilida ko’rsatilgan auditorlik standartlarga yoki mamlakat amaliyotiga rioya qilishi taxmin qilinadi.
Auditorlik hisobotiga audit moliyaviy hisobotda muhim noto’g’riliklar mavjud emasligiga oqilona ishonch olish maqsadida rejalashtirilgan va o’tkazilgan degan jumla kiritilishi lozim.
Auditorlik hisoboti auditni, jumladan, quyidagilarni yoritishi lozim:
(a) moliyaviy hisobotdagi summalar va yoritishlarni tasdiqlovchi dalillarni test sinovidan o’tkazish asosida tekshirish;
(b) moliyaviy hisobotni tayyorlashda foydalanilgan buxgalteriya hisobi tamoyillarini baholash;
(v) moliyaviy hisobotni tayyorlashda sub’ekt rahbariyati tomonidan berilgan ahamiyatli baholarni baholash;
(g) moliyaviy hisobot umumiy taqdim etilishiga baho berish.
Hisobotga audit fikr bildirish uchun oqilona asos beradi degan auditorning bayonnomasi kiritilishi lozim.
Quyida yuqorida qayd etilgan jabhalarning band - auditning qo’lamida yoritilishining misoli keltirilgan:
“Biz tomondan audit Xalqaro audit standartlariga (yoki tegishli milliy standartlar yoki amaliyotga izohlanish) muvofiq o’tkazilgan. Ushbu standartlar moliyaviy hisobotda muhim noto’g’riliklar mavjud emasligi to’g’risida oqilona ishonch olish maqsadida biz auditni rejalatirishimizni va o’tkazishimizni talab qiladi.
Audit moliyaviy hisobotdagi summalar va yoritishlarni tasdiqlovchi dalillarni test sinovidan o’tkazish asosida tekshirishdan iborat. Audit, shuningdek, sub’ekt rahbariyati tomonidan berilgan ahamiyatli baholarni va qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi tamoyllarini baholashdan hamda moliyaviy hisobot umumiy taqdim etilishiga baho berishdan iborat. Biz tomondan o’tkazilgan audit bizning fikrimizni bildirish uchun oqilona asos taqdim etadi deb hisoblaymiz”.
Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobot Moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha kontseptual asosga muvofiq haqiqiy va ishonchli aks etilganligi (yoki barcha muhim jabhalar bo’yicha ishonchli taqdim etilgan) hamda, o’rinli bo’lgan joyda, moliyaviy hisobot qonunchilik talablariga muvofiqligi to’g’risida auditorning fikrini aniq bayon etishi lozim.
Auditorning fikrini ifodalash uchun bir-biriga ma’nosi teng bo’lgan “haqiqiy va ishonchli aks etadi” yoki “barcha muhim jabhalar bo’yicha ishonchli taqdim etilgan” degan atamalardan foydalaniladi. Ikkala atamalar ham, boshqalarning ichida, auditor faqat moliyaviy hisobot uchun muhim hisoblangan masalalarni ko’rib chiqishligini ko’rsatadi.
Moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha kontseptual asos BHXS, kasbiy idoralar tomonidan chop etiladigan qoidalar hamda mamlakatda umumiy amaliyot rivojlanishi bilan bir qatorda, mahalliy qonunchilik ishonchliligini tegishli ravishda ko’rib chiqish va tegishli ravishda qabul qilish bilan belgilanadi. O’quvchiga (foydalanuvchiga) “ishonchlilik” ifodalanadigan kontekst to’g’risida xabar berish maqsadida, auditorlik xulosasi “(BHXS yoki tegishli milliy standartlar ko’rsatilsin)”ga muvofiq iborani qo’llash yo’li bilan moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladigan kontseptual asosni ko’rsatadi.
Auditorlik hisobotida haqiqiy va ishonchli fikr bildirish (yoki barcha muhim jabhalari bo’yicha ishonchli taqdim etish) bilan bir qatorda, unga qo’shimcha ravishda moliyaviy hisobot tegishli qonunlar yoki me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan talablarga muvofiq ekanligi to’g’risida bildirigan fikrni kiritish lozim bo’lishi mumkin.
Quyida yuqorida qayd etilgan jabhalarni band-fikrda yoritish misoli keltirilgan:
“Bizning fikrimizcha, 2012 yil 31 dekabr holatiga ko’ra, moliyaviy hisobot Kompaniyaning moliyaviy holati bo’yicha hamda ........ muvofiq (va muvofiqdir) uning moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalari va qayd etilgan sanada yakunlangan yil bo’yicha pul mablag’lari siljishi to’g’risida haqiqiy va ishonchli aks etilishini beradi (“barcha muhim jabhalari bo’yicha ishonchli taqdim etilgan”)”
Qaysi mamlakatning buxgalteriya hisobi tamoyillaridan foydalanganligi aniq bo’lmagan har qanday vaziyatda, mamlakat albatta ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Moliyaviy hisobot paydo bo’lgan mamlakatdan tashqariga keng tarqaladigan moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik hisobotini tuzishda, auditor auditorlik hisobotida moliyaviy hisobot paydo bo’lgan mamlakat standartlariga izohlanishi lozim, masalan:
“....... A mamlakatining buxgalteriya hisobi umum qabul qilingan tamoyillariga muvofiq ........”
Bunday ta’kidlash moliyaviy hisobotni tayyorlashda buxgalteriya hisobining qanday tamoyillari qo’llanilganligini foydalanuvchi yaxshiroq tushunishi uchun yordam beradi. Aniq boshqa mamlakatda foydalanish uchun tayyorlangan moliyaviy hisobot bo’yicha (masalan, xalqaro moliyalashtirishda hisobot boshqa mamlakatning tiliga tarjima qilingan va valyutasiga o’tkazilgan taqdirda) auditorlik hisobtini tayyorlashda auditor tayyorlangan moliyaviy hisobot paydo bo’lgan mamlakat buxgalteriya hisobi tamoyillariga asoslanish kerakligini va moliyaviy hisobotda tegishli yoritishlar amalga oshirilganligini ko’rib chiqadi.
Auditor hisobotga audit yakunlangan paytdagi sanani qo’yishi lozim. Bu o’quvchi (foydalanuvchi)ga auditor unga ma’lum bo’lgan va ushbu sanagacha qadar sodir etilgan va moliyaviy hisobotga hamda auditorlik hisobotga ta’sir ko’rsatadigan hodisalar va operatsiyalarni ko’rib chiqqanligi haqida xabar beradi.
Auditorning mas’uliyati sub’ekt rahbariyati tomonidan tayyorlangan va taqdim etilgan moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik hisobotini tayyorlash hisoblanganligi munosabati bilan, u hisobotga sub’ekt rahbariyati moliyaviy hisobotga imzo chekkan yoki tasdiqlagan sanadan oldin bo’lgan sana qo’yishga haqli emas.
Auditorlik hisobotida albatta joylashgan joyi ko’rsatilishi lozim, odatda bu audit o’tkazilishi uchun mas’ul bo’lgan auditorning ofisi joylashgan shahar ko’rsatiladi.
Auditorlik hisoboti auditorlik firma nomidan, auditor nomidan yoki kerak bo’lganda, auditor nomi bilan bir qatorda, firma nomidan ham imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti, odatda, firma nomidan imzolanadi, chunki audit uchun mas’uliyatni firma o’z zimmasiga oladi.