11-мавзу: идрок
Yüklə 152,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
3-MAVZU: IDROK. REJA: 1. Idrok xaqida tushuncha. 2. Illyuziya. 3. Adaptatsiya. 4. Fazoni idrok qilish. 5. Fazoni idrok qilishda teri sezgilari va muskul harakat organlarining roli. 6. Konvergensiya. 7. Vaqtni idrok qilish. 8. Harakatni idrok qilish. Idrokning konstantligi shundan iboratki, bironta narsani hosil boʻlgan obraz, idrokning fizik aroiti oʻzgarib tursa ham doim shu obraz holicha qolaveradi. Idrokning konstantligi koʻrish idroklarida, narsalarning katta kichikligi, ularning shakli va ranglarini idrok qilishda ayniqsa koʻrinib turadi. Bizga maʼlumki, biron narsadan uzoqlashsak, uning koʻzimiz toʻr pardasidagi surati(aksi) kichrayadi. Ammo shu narsaning obrazi bu bilan oʻzgarmaydi. Oʻzgarsa ham bilinar-bilinmas oʻzgaradi. Masalan, ayni bir qalamni 20 santimetr va 1 metr masofadan turib idrok qilinsa ham bariyuir uning uzunligi oʻzgarganligi syozilmaydi, xolbuki uning koʻz tur pardasiga tushgan surati oʻzgaradi, yaʼni qalamni 20 sm. masofadan turib koʻrishga nisbatan 1 metr masafadan koʻrilganda koʻz tur pardasi tushadigan surati 5-marta qisqaradi. Shu qalamning syozilarli darajada kaltaroq koʻrinishi uchun xiyla uzoq masofada turib koʻrish kerak boʻladi. Toʻgʻri burchakli stol bizdan 1 metr yoki 10 metr uzoqlikda tursa ham biz oʻnga toʻgʻrisidan yoki yonidan qarasak ham uning kattaligi va shaklining aksi koʻz tur pardasida har safar oʻzgarib turishiga qaramay, baribir hamisha oʻz shakli va katta- kichikligini oʻzgartirmaganidek, boyagicha idrok qilinaveradi. Kosaga toʻgʻridan- toʻgʻri qarasak, shakli dumaloq ekanini koʻramiz ammo ana shu kosaga yondan qarasak, qarash burchagi oʻzgarganligidan uning koʻz tur pardasiga tushgan surati tuxumsimon choʻzinchoqroq shaklda boʻladi, biz esa doimo uni dumaloq shaklda idrok etamiz. Bu safar ham idrok qilinayotgan shakli, uning xaqiqiy obyektiv shakliga muvofiq boʻlib, doimo toʻgʻri idrok qilinadi. Ayni shu kabi konstantlik ranglarini sezishda ham roʻy beradi. Yorugʻlik darajasi turli xil boʻlganda ham narsalarning rangi, narsalar qaytargan yorugʻlik nurlarining fizik tarkibi oʻzgarishiga qaramay, biz doimo bir tusda idrok qilaveramiz. Masalan, oq qogʻoz elektr chirogʻining sargʻish nurida ham yoki u yashil barglar soyasida yetsa ham bari bir u bizga oppoq boʻlib koʻrinaveradi. Holbuki bu ikki vaziyatda ham qogʻoz yuzidan qaytariladigan nurlarning fizik tarkibi oʻzgaradi. Yozuv qogʻozi qosh qoraygan paytida ham oppoq qora bosma harf bilan yozilgan xat esa quyosh yorugʻida ham qop-qora boʻlib koʻrinaveradi, xolbuki qosh qoraygan paytda qogʻoz yuzidan qaytarilgan nurlarning kuchi quyosh yorugʻligida bosma xatdan qaytarilgan nurlarga qaraganda zaifroqdir. Maʼlumki, bir parcha koʻmirdan tushgi vaqtda qaytariladigan nurlar miqdori tong yorishish paytida bundan qaytariladigan nurlar miqdoriga qaraganda bir necha marta koʻpdir. Holbuki, koʻmir tush vaqtida ham qop-qora, bor esa tong otarda ham gʻira-shira paytda ham baribir oppoq boʻlib koʻrinadi. Konstantlik xodisasi shuni koʻrsatadiki, biz narsalarni koʻrib turgan paytimizda ularning koʻz tur pardasiga tushgan suratiga aynan muvofiq holda koʻrmay, balki shu narsalar xaqiqatda qanday mavjud boʻlsa shu holda koʻramiz. Idrokning konstantligi odamning tajribasi jarayenida, amaliy faoliyatida vujudga kelib mustahkamlanadi. I.P.Pavlov koʻz bilan koʻrib idrok etish konstantligi uchun fiziologik asos boʻlib xizmat qiladigan muvakqat bogʻlanishlarga oid deflektor faoliyatining tashqil topish xususiyatlarini ochib beradi. Bironta narsaning xaqiqiy kattakichikligi toʻgʻrisida tasavvur hosil qilmoq uchun, deb yozadi Pavlov-shu narsaning koʻz tur pardasiga tushgan surati maʼlum katta kichikligiga ega boʻlmogʻi va koʻz sohasining ishlamogʻi talab qilinadi. Koʻz toʻr pardasi va ana shu muayyan kattalikda boʻlgan narsani teri sezgichi orqali idrok etishdan hosil boʻlgan koʻzgalishlar bilan bir necha marta ayni vaqtda toʻgʻri kela berib, narsaning xaqiqiy kattaligidan hosil boʻlgan shartli qoʻzgʻovchi boʻlib qoladi. I.P.Pavlov aytib oʻtgan koʻz muskullari harakati bilan narsaning koʻz toʻr pardasiga tushgan surati oʻrtasida ana shu tarika hosil boʻlgan bogʻlanishlar doimo turmushda mustahkamlanib turadi, shuning uchun ham bu bogʻlanishlar idrok konstantligi nervfiziologik tomondan belgilab beradi. Konstantlik hodisasi voqelikni bilishda, tevarak-atrofdagi muhitni faxmlab kunda amaliy ish koʻrishda juda katta ahamiyatga egadir. Idrokimizda konstantlik boʻlmaganda edi, yorugʻlik oʻzgarib turganida, narsalar oʻz joylaridan andakkina siljiganda ham huddi shu narsalarni har gal butunlay boshqa-boshqa yangi notanish narsalardek idrok qilardik, hatto oʻz narsalarimizni ham ulardan hatto yarim metr uzoqlashgan takdirda taniy olmasdik. ILLYUZIYA. Idrok hamma ham obyektiv olamdagi narsalarning aynan oʻzini aks ettiradimi? Idrok etishda koʻproq xatolarga va ularga yoʻl qoʻyilgan shart-sharoitlar asosan koʻrish illyuziyalariga izohlar berilgan. 1)kachon oʻzining illyuziyasi: bu bir-biriga toʻgʻri keladigan farqlanuvchi chiziqlar prinsipiga asoslangandir: garchi ikkala oʻz amalda baravar uzunlikda boʻlsa ham bir-biridan farqlanuvchi uzunroq boʻlib tuyuladi. 2) Temir yoʻl yoʻzlarining xayoliy koʻrinishi. Garchi har ikkalasi ham aslida barobar boʻlsa, ham bir-biriga toʻgʻri keladigan ikkala toʻgʻri iz oraligidagi boʻshliqni ancha tor qismidagi chiziqlar uzunroq boʻlib tuyuladi. 3) Tik chiziqlarning boshqacha koʻrinishi. Silindrning ustki qismi garchi uning kengligi tik boʻyicha babbarobar boʻlsa ham, kengroqday tuyuladi. 4) Yelpigʻich illyuziyasi. Parallel oʻtadigan chiziqlar markazga yaqinroq muhitning taʼsiri ostida kabarik boʻlib, markazdan uzoqroqda esa ichkarisiga egilganday tuyuladi. 5) Kesishishning illyuziyasi. Bitta toʻgʻri chiziqda ehtimol VX chiziqlari emas, balki AX chiziqlari oʻtadi. 6) Umumiy markazli doiralarning illyuziyasi. Rasmda aks ettirilgan umumiy markaziy doiralar toʻgʻri chiziqlarning qisqa boʻlaklari ushbu doiralarni ularning muhit bilan kesishgan joyidan kesib oʻtganligi asbabli burama chiziq singari idrok etiladi. 7) Ochiq(erkin) va boʻgʻiq rang illyuziyasi. Erkin rangli narsalar boʻgʻiq rangli narsalarga qaraganda kattaroq boʻlib koʻrinadi. Orik odam oq qoʻylak kiyganda toʻlishibroq koʻrinishi mumkin, toʻlaroq odam kostyumda ixchamroq boʻlib koʻzga tashlanishining boisi ham shundadir. Devorlariga havo rang oboy qogʻozi yopishtirilgan xona qizil oboy qogʻozi yepishtirilgan huddi shunday xonaga qaraganda kattaroq boʻlib tuyuladi. Muayyan sharoitlarda barcha odamlarda vujudga keluvchi illyuziyalardan tashqari, baʼzi paytda odamda u kechirayotgan ruhiy holat taʼsirida ham maxsus illyuziyalar paydo boʻladi. Masalan, qorongʻi oʻrmonda qattiq qoʻrquv taʼsirida odamning koʻziga tunka boʻri boʻlib koʻrinishi mumkin. Notoʻgʻri idrok qilish hollari oʻquvchining oʻquv ishlarida ham koʻrinib turadi. 1-sinf oʻquvchilari baʼzan harflarni buzib yozadiyu harf chiziqlari teskari tomonga qarata burib yuboradi. Masalan, 6 va 9 raqamlarini, 3 va Ye harflarini bir-biri bilan chalkashtirib koʻyadi. Baʼzida bolalar boʻgʻinlarni chapdan oʻng tomonga qarab oʻqimasdan, balki aksincha, masalan, “us” deb oʻqish oʻriniga “su” deb oʻqiydi. Oʻquvchilarning shu yoʻsindagi notoʻgʻri idrok qilishlariga yoʻl qoʻymaslik uchun ular diqqatini bajarayotgan ishga jalb etish, oʻz ishlarini tekshirib koʻrishlariga ularni ishontirish kerak. Illyuziyalar hayvonlarda ham kuzatiladi. Oʻzining yashirin koʻrishdagi xom xayollarning amalda qoʻllanishiga asoslangan boʻlib, bu koʻplab yirtkich hayvonlar, baliklar, parrandalar va xashoratlar uchun muxofaza moslamasi hisoblanadi. Oʻzining yashirishning samarali ususllaridan mimikriya boʻlsa, ikkinchisi qiyofaning buzilishidan, yaʼni hayvonning tashqi koʻrinishi shunday oʻzgaradiki, uni sira ham bilib farq qilib boʻlmaydi. Zebraning erkin targil chiziqlari uning koʻrinishi buzilishini koʻrsatadigan misol boʻlib, ana shu targillik tufayli muayyan masofadan turib hayvonni tashqi koʻrinishini aniq ajratib olish qiyin boʻlib qoladi. Ushbu hodisalarning hammasi illyuziyalar va berishiga olib keladigan umumiy omillar mavjudligiga ishonch tugʻdiradi. Kuzatiladigan qator xayoliy koʻrinishlarga turli xildagi kamon oʻzining xayoliy koʻrinishi idrokning yaxlitligi xususiyati bilan izohlanadi: biz koʻrib turgan shaklimizni va uning qismlarini alohidaalohida tarzda emas, balki bir-biri bilan uyunlashgan tarzda idrok etamiz va butun shaklining xususiyatlarini uning qismlariga notoʻgʻri tarzda koʻchirgan holda idrok etamiz. Yelpigʻichning xayolan koʻrinishni ham ana shu tarzda izohlash mumkin. Tik chiziqlarning shu hol bilan izohlanadiki, koʻzlarning tik tekkislikdagiga nisbatan koʻproq zoʻriqishini taqozo etadi. Mushaklar zoʻriqishining jadalligi bosib oʻtilgan yoʻlning oʻlchovi sifatida xizmat qilganligi uchun ham vertikal masofa bizga gorizontal masofaga qaraganda uzoqroq tuyuladi. Lekin xayoliy koʻrinishlarning barcha turlari uchun ham ishonarli tarzda izoh topilgani yoʻq. ADAPTATSIYA. Sezgilar chegarasining asosiy mehri bilan belgilanadigan analizatorlarning sezgirligi barqaror boʻlmasdan qator fiziologik psixologik shart-sharoitlar taʼsiri ostida oʻzgarib turadi. Ushbu shart-sharoitlar orasida adaptatsiya(moslashish) hodisasi alohida oʻrin egallaydi. Adaptatsiya yoki moslashuv-sezgi organlari sezgirligining qoʻzgʻatuvchi taʼsiri ostida oʻzgarishi demakdir. Bu hodisaning 3 xil toʻrini alohida koʻrsatish mumkin: 1. Qoʻzgʻatuvchining uzoq muddat davomida taʼsir etishi jarayonida sezgining tamomila yoʻqolib qolishiga oʻxshaydi. Doimiy qoʻzgʻatuvchilar taʼsir qilgan takdirda sezgi yoʻqolib qolish xususiyatiga ega. Masalan, terining ustiga qoʻyilgan yengilgina yuk tezdayek syozilmaydigan boʻlib qoladi. Xid bilish sezgilari atrof-muhitga yoqimsiz hid yeyilganidan keyin koʻp oʻtmay batamom yoʻqolib qolishi ham oddiy bir hodisadir. 2. Adaptatsiya deb, shunigdek, yoʻqorida bayen etilgan hodisalarga yaqinroq boʻlgan kuchli qoʻzgʻatuvchining taʼsiri ostida sezgining zaiflashib qolishi bilan ifodalanadigan yana bitta hodisaga aytiladi. Masalan, sovun qoʻzgʻatuvchi hosil qiladigan sezgining jadalligi qoʻlni sovuq suvga solinganda susayadi. Adaptatsiyaning bayen qilib oʻtilgan bu ikki toʻrini negativ adaptatsiya atamasi bilan birlashtirish mumkin, negaki, buning oqibatida analizatorlarning sezuvchanligi susayib ketadi. 3. Nihoyat kuchsiz qoʻzgʻatuvchining taʼsiri ostida sezgirlikning ortishi ham adaptatsiya deb aytiladi. Ayrim sezgi turlariga xos boʻlgan adaptatsiyaning bu toʻrini poaitiv adaptatsiya deyish mumkin. Koʻrish analizatoriga tadbiqan buni qorongʻilik adaptatsiyasi deyiladi. Bunda qorongʻilikda uzoq vaqt boʻlganlik taʼsiri ostida koʻzning sezuvchanligi ortadi. Eshitish koʻnikmasining shoʻnga oʻxshaydigan shakli soqinlik adaptatsiyasi deyiladi. Tadqiqotlar bir xil analizatorlarda tez, boshqalarida sekin boʻlishi xususiyatiga ega ekanligini koʻrsatadi. Masalan, taktil retseptorlari juda tez adaptatsiyalanadi. Uzoq davom etadigan biror qoʻzgʻatuvchi teriga tekqizilganda uning sezuvchi nervlari boʻylab qoʻzgʻatuvchi taʼsir qila boshlaganda unda unchalik katta boʻlmagan signallar oʻtqanday boʻladi. Koʻrish retseptori, hid bilish va taʼm bilish retseptorlarida adaptatsiyaga nisbatan sekin yuzaga keladi. Adaptatsiya hodisasini qoʻzgʻatuvchining davomli taʼsiri natijasida retseptorning amal qilishida roʻy beradigan oʻzgarishlar bilan tushuntirish mumkin. Adaptatsiya hodisasi analizatorlarning markaziy boʻlimlarida yuz beradigan jarayonlar bilan ham izohlanadi. FAZONI IDROK QILISH. Fazoni idrok qilish toʻgʻrisida gapirar ekanmiz, biz narsalarning fazodagi formalarini, ularning fazodagi kattakichikligini va fazodag oʻzaro munosabatlarini koʻzda tutamiz. Maʼlumki, fazodagi formalariga qarab, uch boʻlakli, toʻrt boʻlakli, kub, silindr va shu kabi shakldagi narsalarga ajratiladi, narsalar kattakichikligiga qarab, nisbatan katta, kichikroq, oʻrtacha va hoqazo narsalarga ajratiladi, fazodagi munosabatlarga qarab, bu narsalar va bizga bir-biriga nisbatan yaqin, uzoq, chap tomonda, yoʻqori yoki past boʻlishi mumkin. Fazoni biz uchun hamma uch oʻlchovida koʻrinishi teri sezgilari va muskul harakat organlari yordami bilan idrok qilamiz. Fazo munosabatlarini, narsalarning formasi, narsalarning hajmi va kattakichikligini biz asosan koʻz bilan idrok qilamiz. Fazoni biz molekulyar va binokulyar idrok qilamiz. Molekulyar idrok qoʻyidagicha voqe boʻladi. Biz koʻz bilan qaraganimizda, biz shu narsadan aks ettiradigan nurlar koʻz gavharida sinib, koʻzning tur pardasi(setkacha)da shu narsaning aks etgan surati fatoapparatlardagiga oʻxshab, toʻnkarilib, teskari tushadi, ammo bunga qaramasdan, biz narsani xaqiqiy holatida, xaqiqiy shakli va kattakichikligida koʻramiz, idrok qilamiz. Koʻzimiz bilan tip(toʻppa=toʻgʻri) qaraganimizda, agar yorugʻlik boʻlib koʻrinib turgan narsalar oʻrtasidagi koʻrish burchagi 50 gradusdan kam boʻlmasa, koʻzimiz ayni bir vaqtda ikki narsani(ikki nuqtani) koʻra oladi. Lekin koʻrish burchagi kichikroq boʻlsa, ikki narsa yoki ikki nuqta bittadayek boʻlib koʻrinadi. Yon tomondanqaraganda ikki nuqta bittadayek koʻrinadi va koʻrish burchagi xiyla katta boʻladi. Shuning uchun ham uzoq massofadagi ikki yoki bir qancha narsa “birlashib ketib” bir narsadek idrok qilinadi. Biz narsalarning fazo munosabatlari formalari va katta kichikligi bilan birgalikda idrok qilganimizda ikkala koʻzimiz bilan , yaʼni binoqoʻlyar idrok qilamiz. FAZONI IDROK QILISHDA TERI SEZGILARI VA MUSKUL HARAKAT ORGANLARINING ROLI. Fazoni teri sezgilari va muskul harakat organlarining roli vasitasi bilan idrok etganda koʻz bilan qarab ham, koʻz bilan qaramasdan ham idrok qilaverishi mumkin. Maydaroq narsalarning shaklini, ularning katta kichikligini holatini biz teri sezgilari vositasi bilan, yaʼni ushlab koʻrib bevosita idrok etamiz. Masalan, qoʻlimizdagi tanga pulning shaklini, kattakichikligini, holatini bevosita sezgilari vositalari bilan bilamiz. Teri sezgilari vositasi bilan biz, xususan 2 oʻlchovli uzunlik(masofa) va sirt oʻlchovlarini idrok qilishimiz mumkin. Narsalarning idrok qilinayetgan kattakichikligi ularning koʻz tur pardalarida tasvirlangan ulchami va kuzatuvchining qoʻllaridan olisyaqinligi bilan belgilanadi. Koʻzlarning turli olislikdagi narsalarni aniqravshan koʻrishga moslashuvi 2 ta mexanizm: AKKOMODATSIYA va KONVERGENSIYA yordamida yuz beradi. Akkomdatsiya-koʻz gavharining egriligini oʻzgartirish yoʻli bilan aksini sindirib qaytarish qobiliyatini oʻzgartirish demakdir.Masalan, yaqinroqda joylashgan narsalarga qaraganimizda mushaklarimizda qisqarish yuz beradi, natijada koʻz gavhari taranglashish darajasi kamayadi va u yanada kavarik shaklga kiradi. Yesh ulgaya borgan sari koʻz gavhari sekinasta harakat qiladigan boʻlib qoladi va moslashuv, yaʼni turlicha uzoqlikdagi narsalarga qaraganda oʻz shaklini oʻzgartirish qobiliyatini yoʻqotadi. Natijada yaqinroqdagi narsalardan koʻra uzoqdagi narsalar yaxshiroq koʻrina boshlaydi, bu aniq ravshan koʻrinadigan yaqinroqdagi nuqta yesh oʻqitish bilan tabora uzoqlasha borishida oʻz ifodasini topadi. KONVERGENSIYA burchagi bevosita masofa indiqatori, yaʼni oʻziga xos masofa ulchagich sifatida foydalaniladi. Muayyan masofa uchun konvergensiya burchagini obyekt oldida joylashtirilgan prizmalar yordamida oʻzgaritirsh mumkin. Bunda agar kovergensiya burchagi kattalashadigan boʻlsa, obyektning koʻrinib turgan ulchami kattalashadi, oʻngacha boʻlgan idrok etilayetgan masofa esa qisqaradi. Narsalarning chuqurligi va olisligi binoqoʻlyar koʻrish orqali idrok qilinadi. Olisdagi narsalarni binoqoʻlyar koʻrish paytida har ikki koʻzning koʻrish chiziqlari parallel boʻladi. Akkomodatsiya va konvergensiya faqat juda kichik doirada uncha katta boʻlmagan masofada, masalan, akkomodatsiya 56 metr atrofini konvergensiya 450 metrga kdar amal qiladi. Kishi oʻzi idrok etayetgan narsalarning chuqurligini va ular egalllaydigan boʻshliqni 2500 metrga qadar masofadan turib farqlay oladi. Chuqur joylashganlikni baholay bilishga oid bunday qobiliyat bir qarashda tugʻma hislatga oʻxshaydi. Masalan, tajribada bola kondiriladigan joyga oʻtkazib yenidagi chuqurni shisha bilan yepib qoʻyiladi. Tushak ustida emaqlayetgan bola shisha yeniga kelib toʻxtab qoladi. Bunda bola chuqurlikdan koʻrkib emas, balki oʻzi uchun yangilikka javob reaksiyasi roʻy beradi. Chuqurlikni 2 xil idrok etilishini tahminlaydigan rasmlar yaxshi tanish(16, 17, 18 rasimlar). Ayrim chuqurlik shaklini tamomila teskarisiga aylanishi mumkinligi hodisasi alohida ahamiyatga egadir. Masalan, uchuvchi tomonidan koʻrish maydonining idrok etilishi. Maydon chuqurligi uchuvchi uchun teskari boʻlishi mumkin. Bu holat tunda va tumanda kuzatiladi. Koʻrish maydonidagi chiroqlarning yerkinligi ana shuday signallardan biri hisoblanadi va chuqurlikni idrok etishning teskari boʻlishi uchun nurlar vositasidagi signallarining notoʻgʻri uygunlashtirilishining oʻzi kifoyadir. Obyektlarni va ularni joylashgan yoʻnalishlarini faqat koʻrish bilan emas, balki eshitish va tahlil analizatorlari yordami bilan ham idrok etish mumkin. Xayvonlar uchun tovush va hid koʻpincha uzoqdan taʼsir qiluvchi va xavfxatar holatida xabar beruvchi yakkayu yagona signallar boʻlib hisoblanadi. Tovushning yoʻnalishi BONOURALP eshitish orqali idrok qilinadi. Tovushlar gorizontal chiziq boʻylab faqat chap va oʻng yoʻnalishda emas, balki yoʻqoriga va pastga qarab ham eshitishlishi mumkin. Tajribadan maʼlumki, keyingi holatda tvushning fazoda joylashuvini idrok etish uchun sinaluvchining boshi harakat qilishi zarurdir. VAKTNI IDROK QILISH. Vaktni idrok qilish toʻgʻrisida gapirar ekanmiz, biz qoʻyidagilarni nazarda tutamiz. Vaktni idrok qilishni vaqt “boʻlaklarini” soat va boshqa xronometrik asboblar yordamida ulash deb tushunish yaramaydi. Kishi huddi bir xilda boʻlgan vaqt boʻlagi(minut, soat) ning obyektiv davomini hamisha bir xilda sezavermas ekan. Baʼzan 1 soat 1 daqiqaday oʻtib ketadi, deb gapiradilar. Biz vaqtni hozirgi zamon(hozirgi payt) va undan kelgusida borayetgan real narsadek idrok etamiz, uni tasavvur qilamiz va fikrlaymiz. Shuning uchun ham oʻtish, hozirgi zamon va kelgusi maʼnoosidan olingan tushunchalari mavjuddir. Vaktni idrok qilish haqida gapirar ekanmiz, biz hozirgi paytni nazarda tutamiz. Psixologik, subyektiv nuqtayi nazardan biz borayetgan vaqtning “boʻlaklarini” hozirgi payt (endilik) deb idrok etamiz. Dars, leksiya yoki birorta musiqaviy asarni eshitib oʻtirish davomida vaqt ham mana shunday idrok etiladi. Demak, vaqtning toʻhtovsiz borishi davomi payt deb tuyuladi. Vaktni idrok qilish organizmda borayetgan fiziologik jarayonlar bilan belgilanadi. Yurak tepishi, nafas olish ritmikasi va organik sezgilar vaqtni idrok iklishda katta rolp uynaydi, bu hol maxsus tekshirishlar natijasida aniqlangan. Oʻtayotgan vaqt tasavvur, fikr, nutq, his va orzularning organizmda almashib turishida subyektiv idrok qilinadi. Subyektiv idrok qilinadigan vaqtning davomi, choʻzilishi, borishi esa oʻzgarib turadigan ong mazmunining qanchalik mazmundor boʻlishi bilan belgilanadi. Chunonchi, odamning psixik hayoti bedorlik vaqtida eng boy mazmoʻnga ega boʻladi. Shu sababli vaqtning tez va sekin oʻtayetganligi his qilinadi. Demak, vaqtni idrok qilish “vaqt hissi” aniq boʻlmasdan, subyektiv boʻlar ekan. Shuning uchun ham biz koʻpincha vaqt davomida belgilashda xatoga yoʻl qoʻyib, oʻzimizcha vaqt tez oʻtdi yoki “sekin” oʻtmoqda deb uylaymiz. Bu esa odamning ham faoliyatiga, ham ruhiy holatiga koʻpincha salbiy taʼsir koʻrsatadi. Vakt ham makon singari materiyaning asosiy hayot kechirish shakllaridan biridir. Vaktning idrok qilinishi voqelik hodisalarining obyektiv ravishda davomiyligini, tezligini va izchilligini aks ettirish demakdir. Vaktning idrok etilishi kishiga oʻzini qurshab turgan muhitdan moʻljal olish imkonini beradi. Odamda vaqt chamalash miya kobigi boʻlmalari yordamida roʻy beradi. Klinik kuzatuvchilarda olingan koʻplab maʼlumotlar vaqtni idrok etish kobikning maʼlum bir joyida roʻy beradi. Vaktni sarhisob qilishning maxsus markazi mavjud, deb tahmin qilishga asos yoʻqligini ishonarli tasdikladi. Vaktni idrok etishning buzilishlari kobikning turli boʻlimlari lat yeganda kuzatiladi. Vakt yaxlit birlik sifatida amal qiladigan sistemaga birlashgan bir qator analizatorlar yordamida idrok qilinadi. Vaktning idrok qilinishi negizini koʻzgalish va tarmoqlanishning ritmik tarzda almashinuvi MNS sida, bosh miyaning katta yarim sharlarida koʻzgalish va tormozlanish jarayenilarining susayishi tashqil etadi. Ritm odatda bir qator harakatlarning bir xil mexr bilan davom etishi orqali idrok etiladi. “Ritmik his qilish oʻz mohiyatiga koʻra harakatlantiruvchi mazmoʻnga egadir”. Eshitish sezgilari taʼsir qilayotgan qoʻzgʻatuvchining vaqtga oid xususiyatlarini uning davomiyligini, ritmik xususiyatini va shu kabilarni aks ettiradi. I.M.Sechenov eshitishni vaqt oʻlchovi, eshitish xotirasini esa vaqt xotirasi deb atagan edi. Vaktning davomiyligi davrlarni idrok qilish koʻp jihatdan ichki kechinmalarning xususiyati bilan belgilanadi. Qiziqarli chuqur asoslangan faoliyat bilan band qilingan vaqt harakatsizlik bilan oʻtgan vaqtga nisbatan odatda qisqaroq boʻlib tuyuladi. Sensor axborotni cheklash yuzasidan oʻtkazilgan tajribalar shuni koʻrsatadiki, sensor cheklanishi sharoitida subyektiv tarzda vaqt haddan ziyed sekin oʻtadi. Masalan, bir xildagi doimiy tovush sust holda tushib turgan nur va boshqalar bir necha daqiqa davomida sinalgan tekshiruvchi minutlarning soat kabi choʻzilib ketganligini aytgan. Vaktning idrok etilishi hissiy holat bilan bogʻliq ravishda ham oʻzgaradi. Maqoʻl keladigan hisxayajonlar xayolda vaqtni tez oʻtayetganday koʻrsatadi, salbiy hissiyetlar esa subyektiv tarzda vaqtni bir oz choʻzib yuboradi. HARAKATNI IDROK QILISH. Harakatning idrok qilinishi-obyektlarning fazoda egallagan holati oʻzgarishining aks ettirishidir. Harakatning idrok etilishi hayotiy muhim ahamiyatga egadir. Xayvonlarning baʼzilari uchun harakat qiluvchi obyektlar xavfxatar yoki ozuqlanish imkoniyati paydo boʻlganligi haqida signallar vazifasini bajaradi. Koʻz tur pardasining periferik boʻlimlari faqat harakatni sezuvchi boʻladi. Obyekt koʻrish maydonida paydo boʻlganda koʻzning reflektor burilishi yuz beradi, natijada obyektning tasviri koʻrish maydonining markaziga kuchadi, obyekt ana shu joyda farqlanadi. Harakatni idrok qilishda koʻrish va kinestetik analizatorlar asosiy rolp uynaydi. Koʻrish orqali biz obyektlar harakati haqidagi axborotni nigoh va koʻzlarning kuzatuvchi harakati yordami b olishimiz mumkin. Koʻz nisbatan harakatsiz boʻlib turadigan birinchi holda harakatlanuvchi obyekt turlarida tezlitk bilan joyini oʻzgartiradigan tasvirni hosil qiladi. Bunda obyektning turlardagi tasviri faqat bir joydan ikkinchi joyga kuchib qolmasdan, balki doimo oʻzgarib ham turadi. Yüklə 152,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|