11-mavzu. Islom dini va tarixi (2-soat) Reja: Arabistondagi islomgacha davrdagi ijtimoiy siyosiy Sharoit

Islomda nikox va oilaviy munosabatlarida er-xotinning
huquq va majburiyatlari
Islom dinida nikoh va oilaviy munosabatlarga alohida e‘tibor
qaratiladi. Oila - qon yoki nikoh rishtalari bilan birlashgan odamlarning
ijtimoiy guruhi. Oilaning mavjudligi inson naslining davom etishining garovidir va Odam alayhissalomning har bir avlodi tabiiy ravishda oila
barpo etish, farzandlar dunyoga keltirish tomon intiladi. Butun jamiyatning farovonligi oila farovonligiga bog’liq bo’lgani uchun islom dinida oilanikoh munosabatlarini tartibga solish, oila odob-axloqini mustahkamlashga
alohida e‘tibor qaratilgan. Oilaning paydo bo’lishi buyuk marosim bo’lib, uning asosi nikoh ittifoqidir. Islomga ko’ra, nikoh ikki jins o’rtasidagi yaqin munosabatlarni tartibga solishning yagona yo’lidir. Bu Alloh taolo tomonidan ma‘qullangan erkak va ayolning qo’shilishidir: —Uning oyatbelgilaridandirki, sizlar bilan taskin topishingiz uchun sizlarga
o’zlaringizdan xotinlar yaratib, orangizda muhabbat va mehr-oqibat o’rnatganidir. Albatta, bunda tafakkur qiluvchi qavm uchun oyat-belgilar bordirl (30-oyat, —Ruml surasi, 21-oyat).
Islomda shaxs nafaqat o’z ruhidagi holat va harakatlarni chuqur o’rganish, balki odamlarning bir-biri bilan munosabati orqali ham namoyon bo’ladi. Insonning ichki dunyosi eng aniq erkak va ayol
o’rtasidagi muloqotda namoyon bo’ladi va shuning uchun islom nikohni qabul qilmaydi va qasddan nikohdan qochadiganlarni qoralaydi.
Musulmon bolaligidan oilaviy hayotga tayyorgarlik ko’radi va er-xotinning
yelkasiga tushadigan mas‘uliyat haqida fikr yuritadi. O’z taqdirini munosib
qiz bilan bog’lash imkoniga ega bo’lgach, Allohdan madad so’raydi va Qur'oni karimning —O'zingizga yoqadigan ayollarga uylaninglar (4-sura, —Ayollarl, 3-oyat) amriga itoat qiladi. Biroq, turmush qurish nafaqat katta mas'uliyat, balki katta rahmshafqatdir, chunki turmush o’rtoqlar onalik va otalik quvonchini bilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bolaning paydo bo’lishi bilan oila o’zgaradi, u insoniyat madaniyatining haqiqiy markaziga aylanadi, unda yangi shaxsning tug’ilishi va shakllanishi sodir bo’ladi. Axloqiy fazilatlar va intellektual qobiliyatlar bolaning tug’ilishidanoq paydo bo’lsa-da, ularning
rivojlanishi va amalga oshirilishi ko’p jihatdan oilada olingan tarbiyaga bog’liq.
Shaxs va jamiyatni zararli moyillik va odatlardan asrashda oila institutini saqlash katta ahamiyatga ega. Inson turmushga chiqayotganda ko’zini begonalarga qarashdan, nomusini noloyiq xatti-harakatlardan,
salomatligini turli kasalliklardan saqlaydi. Payg’ambarimiz hadislaridan birida: —Agar Alloh taolo bir kishiga solih xotin bersa, iymonining yarmini
saqlashga yordam bergan bo’ladil, deyiladi.
Nikoh inson naslining davom etishi, musulmonlar jamoasining
ko’payishi va mustahkamlanishining zaruriy shartidir. Payg’ambarimiz
Muhammad sollallohu alayhi vasallam: —Ko’p sevadigan va ko’p
tug’adigan ayollarga uylaninglar, men sizning soningiz bilan boshqa
payg’ambarlar oldida faxrlanamanl, dedilar.
Nikoh - o’zingning eng yaxshi fazilatlarini ro’yobga chiqarish, er yoki xotinning marhamatiga sazovor bo’lish, ota-onaga sadoqat va sadoqatni isbotlash, shuningdek, Allohning roziligini qozonish imkoniyatidir. Oilada imonli turmush o’rtoqlar sevgi va tinchlik topadilar, ular bir-birlarini qo’llab-quvvatlaydilar, taqdirning qiyinchiliklari va sinovlarini baham
ko’radilar. Nikohda jamiyatni birlashtiruvchi, ma‘naviy aloqalarni yanada mustahkamlaydigan yangi oilaviy rishtalar o’rnatiladi. Islomda hayotiy sherik tanlash shaxs kamolotining muhim omili
hisoblanadi. Yer yuzidagi lazzatlar tez buziladigan va o’tkinchi bo’lishiga qaramay, islom dini mo’minlarga yerdagi ne‘matlardan bahramand
bo’lishni va ulardan ma‘naviy totuvlik va baxtga erishish uchun foydalanishni taqiqlamaydi. Islomga ko’ra, solih xotin yoki er yerdagi
ne‘matlarning eng yaxshisidir. Shuning uchun baxtli oilaviy hayotning poydevori nikohdan ancha oldin - kelajakdagi hayot sherigini tanlashda qo’yilgan.
Musulmon ulamolari kuyov yoki kelin tanlashda eng avvalo insonning solihligiga, taqvosiga e‘tibor berish kerakligi haqida yakdil fikr bildirgan. Kelajakdagi turmush o’rtoqlar bir xil ma‘lumotga ega bo’lishlari yoki shunga o’xshash faoliyat bilan shug’ullanishlari ma‘qul. Nikohga rahbarlik
qiluvchi tenglik tamoyili —kafaatl deyiladi. Ushbu tamoyilga zid ravishda turmush qurish taqiqlangan emas, lekin ko’p sabablarga ko’ra unga amal qilish yaxshiroqdir. Shunday qilib, turmush o’rtog’ini tanlashda ma‘naviy
intilishlar va qiymat yo’nalishlarining umumiyligi eng katta ahamiyatga ega. Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) aytdilar: —Ayollar to’rt
xususiyatga ko’ra nikohlanadilar: mulk, nasab, go’zallik yoki taqvo.
Taqvodorni ol, bo’lmasa qo’ling tuproq bo’ladil. Inson o’zi tanlagan kishida nafaqat tashqi go’zallikni, balki uning shaxsiyatining butun o’ziga xosligida ifodalangan ruhiy go’zallikni ham ko’rishi kerak. Muhabbat, inson o’zi tanlagan kishini Alloh uchun sevishi, yerdagi shodlik ortida abadiylik va Parvardigorining roziligiga erishish imkoniyatini
ko’rganidagina qisqa muddatli joziba emas.
Imon bo’lmagan joyda haqiqiy sevgi va o’zaro tushunish mumkin emas. Shuning uchun Islom dini musulmonlarni butparastlarga uylanishni man qiladi: —Mushriklarga iymon keltirmaguncha uylanmanglar. Albattamo'min banda majusiydan afzaldir, garchi uni yoqtirsangiz ham.
Musulmon ayollarni mushriklarga iymon keltirmaguncha nikohlab
bermanglar. Albatta, mo’min banda majusiydan yaxshiroqdir, garchi uni yoqtirsangiz ham "("Sigir" surasi, 221-oyat).
Shariat qonunlariga ko’ra, musulmon nasroniy yoki yahudiyga
uylanishi mumkin, ammo musulmon ayol boshqa dinning tarafdori bilan turmush qurishga haqli emas. Bu ayollarning erkaklar ta‘siriga osonroq tushishi va turmush o’rtog’ining talablariga bo’ysunishga moyilligi bilan
izohlanadi. Bundan tashqari, ayollar o’zlarining fe‘l-atvorining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, ba‘zida turmush qurgandan so’ng darhol erkakning xarakterini o’zgartirishi mumkinligiga ishonishadi. Biroq,
ko’pincha bu sodir bo’lmaydi, bu esa achchiq umidsizliklarni va oilaviy dramalarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun turmush qurishda qizning o’zi roziligi bilan birga uning vasiysi (otasi, bobosi, ukasi va boshqalar) roziligi ham zarur. Hadislardan birida: —Valiy va ikki adolatli guvoh
bo'lmasa, nikoh to'g'ri bo'lmaydil, deyilgan.
Islom dinida, taloq masalasida ham mo’tadil pozitsiyani egallaydi. Shariat, bir tomondan, nikohni bekor qilishning qat‘iyan yo’l qo’yilmasligi va boshqa tomondan, xarakterdagi eng kichik nomuvofiqlik bilan ajralishga ruxsat berish ko’rinishidagi haddan tashqari holatlarni qabul qilmaydi. Biroq, turmush o’rtoqlarining birgalikdagi hayoti chidab bo’lmas holga keladigan va o’zlarining, shuningdek, farzandlarining ruhiy holatiga salbiy ta‘sir ko’rsatadigan holatlar mavjud. Bunday hollarda ajralish erxotinning o’zaro majburiyatlarini bajarib, hurmat bilan ajralishlariga imkon
beruvchi haddan tashqari chora bo’lib chiqadi.
Shunga qaramay, shariatda bir qancha ko’rsatmalar mavjud bo’lib, ularning maqsadi ajralishlarning oldini olish, nikohni saqlash va erxotinlarni yarashtirishdir. Shunday qilib, agar er-xotinlar mustaqil ravishda
kelishuvga erisha olmasalar, ularni yarashtirish uchun ikkita qarindoshning vositachiligiga murojaat qilish kerak: biri er tomonidan, ikkinchisi xotin
tomonidan. Kelishuvchilar turmush o’rtoqlarni oilani saqlab qolish
imkoniyati va maqsadga muvofiqligiga ishontirishlari mumkin. Agar ularning ishontirishlari natija bermasa, er-xotinlar tanlovga duch kelishadi: yo do’stona tarzda tarqalish yoki birga chidab bo’lmas hayotni davom ettirish. Albatta, bu holatda sog’lom fikr ajralishning maqsadga
muvofiqligi haqida gapiradi.
Islomga ko’ra, er nikohni buzish huquqiga ega va u uni qat‘iy
shariatga muvofiq tasarruf etishga majburdir. Olimlarning fikricha, ayollar, emotsionallik va sentimentallik tufayli ajrashish uchun teng huquqqa ega emaslar. Ammo qonuniy asoslar mavjud bo’lsa, xotin eriga nikoh sovg’asini qaytarib berish orqali taloqni talab qilish huquqiga ega bo’lib, taloqning bunday shakli "xul" deb ataladi. Bu er o’z vazifalarini bajarishdan bo’yin tovlagan, xotiniga azob-uqubat keltirgan va uni yomon ishlar qilishga majbur qilgan hollarda joizdir.
Nikohni bekor qilish muddatiga qarab, ajralish yakuniy bo’lmagan va yakuniy hisoblanadi. Agar er birinchi marta ajrashganligini e‘lon qilsa, u holda er-xotinlar uchta hayz davri tugaguniga qadar nihoyat ajrashgan deb hisoblanmaydi. Bu davr idda deb ataladi va bu davrda xotini erining uyini tark etishga haqli emas va agar u oilani saqlab qolish mumkin deb
hisoblasa, nikohni tiklashga haqli. Ushbu davrda har bir tomon o’zini tutishi va xatolardan qochishi shart, chunki janjalga sabab bo’lgan sabablar yo’qolishi mumkin. Agar er nikohni tiklashdan bosh tortsa, idda muddati tugaganidan keyin er-xotinlar nihoyat taloq qilingan hisoblanadi.