11-mavzu. Islom dini va tarixi (2-soat) Reja: Arabistondagi islomgacha davrdagi ijtimoiy siyosiy Sharoit

4.Islomda nikoh va oilaviy munosabatlar talqini, ayol maqomi. Er - xotinlarning huquq va majburiyatlari. Islomda ota-onalarga munosabat va farzand tarbiyasidagi mas’uliyat. Islomda axloqiy qadriyatlar. Xijob muammo va echim. Musulmonning ma’naviy qiyofasi, jamiyatdagi xulq atvori. Islomda do‘stlik va o‘zaro erdam. Islom va sog‘lom turmuSh tarzi targ‘iboti. Musulmon madaniyati. Islomda fan va ta’lim. Islom va san’at. Musulmon arxitekturasit (Samarkand, Buxoro, Xorazm arixitektura edgorliklarining kiesiy taxlili). Islomning jahon sivilizatsiyasi rivojiga hissasi.
§-2. Qur"on, sura va oyat tushunchalarining ma"nosi
Qur‘on Islom dinidagi eng asosiy muqaddas matn hisoblanib, u musulmonlar tomonidan Xudoning so’zi sifatida ko’riladi. U 114 suradan, suralar o’z navbatida oyatlardan iboratdir.
Musulmon dini aqidalariga ko’ra, Qur‘on so’nggi payg’ambar
Muhammadga 23 yil davomida, ya‘ni Ramazon oyida,1 u 40 yoshga to’lganidan boshlab, to uning vafotiga qadar vahiy orqali (farishda Jabroil orqali)2 tushurilgan.3 Musulmonlar Qur‘onni shunchaki ilohiy qudratdan ilhomlanib yozilgan manba emas, balki Xudoning o’z so’zlari ekanligiga ishongan. Ularning fikricha, Muhammad Qur‘onni o’zi yozmagan, chunki u yozishni bilmagan. Payg’ambarning vafotidan keyin uni ma‘lum qismlarini eslab qolgan yoki yozib olgan Muhammadning hamrohlari unito’plashgan. Xalifa Usmon uning standard nusxasini yaratgan va bu
Usmon Qur‘oni deb nomlanadi va hozirgi Qur‘onlar shu nusxaga asoslanadi. Usmon Qur‘oni nusxalaridan biri bugungi kunda Toshkent shahrida saqlanadi.
Qur‘ondagi mavzular Bibliya va shunga o’xshash muqaddas
kitoblarda ham uchraydi. Unda ba‘zi hikoyalar umumlashtirilgan, ba‘zilari batafsil hikoya qilingan yoki muayyan hodisalarning o’zgacha talqinini taklif etgan. Qur‘onda uning insoniyat uchun kitob ekanligiga ishora bor. Qur‘onni yod olgan kishi Hofiz deyiladi.
Qur"onning tuzilishi Qur'on matni 114 ta sura va 6666 oyatlar(bazi tavsir maktablarida 6632 ta), 77439 ta so’zdan iborat. Suralar Qur‘ondagi boblar sifatida ko’rilishi mumkin. Suralarning hajmi turlicha bo’lib, ulardan eng qisqasi Kavsar surasida uch oyat bo’lsa, eng uzuni Baqara surasida 286 oyat
mavjuddir. 114 suradan 86 tasi Makkada, 28 tasi Madinada nozil bo’lgan. Oyatlar Qur‘ondagi suralarni tashkil qiluvchi sartlardir. Ular raqamlar bilan

belgilangan. Qur‘on kontekstida	mazkur		so’z —dalill, —belgil, —mo’jizal
ma‘nolarini anglatadi. Oyat -	Qur‘onning		bir yoki bir nechta iboralardan
iborat bo’lgan va belgilangan	boshlanishi		va oxiriga ega bo’lgan parchasi
(oyati). Oyat so’zi 86 marta	birlikda,		295 marta ko’plikda qo’llangan.
Matnga qarab, "belgi", "mo’jiza", "belgi		, "tarbiya" deb tarjima qilinadi.
Qur‘on oyatlari Allohning alomati bo’lgani, ibratli pand-nasihatlarni o’zida

mujassam etganligi va Allohning borligiga ishora qilgani uchun shunday nom berilgan. Qur‘onning eng uzun oyati 282-oyat, 2-sura "Sigir" "qarz oyati" deb ataladi, chunki u qarz berish bilan bog’liq ko’rsatmalarnitushuntiradi. Eng ulug’ oyat o'sha suraning 255-oyati hisoblanadi va u —Arsh oyatil deb ataladi. Unda tavhid an‘anasi asoslari, shuningdek, ilohiy fazilatlarning buyukligi va cheksizligi tushuntirilgan. Qur‘onning birinchi ro’yxatlarida oyatlar, hozirgidek, bir-biridan
belgilar bilan ajratilmagan va shuning uchun Muqaddas Bitikdagi oyatlarning soni haqida olimlar o’rtasida ba‘zi kelishmovchiliklar paydo bo’lgan. Ularning barchasi u 6200 dan ortiq oyatlarni o’z ichiga olganligiga rozi bo’lgan. Aniqroq hisob-kitoblarda ular o’rtasida birlik yo’q, lekin bu raqamlar fundamental ahamiyatga ega emas, chunki ular vahiylar matniga taalluqli emas. Qur‘onning zamonaviy nashrlarida
(Saudiya Arabistoni, Misr, Eron) 6236 oyat ajratilgan bo’lib, bu Ali bin Abu Tolib davridagi kufiy an‘analariga mos keladi. Oyatlarning suralarda Payg’ambar buyurgan ketma-ketlikda joylashtirilganligi borasida din
olimlari o’rtasida ixtilof yo’q. Sura Qur‘onning bir guruh oyatlarni birlashtirgan surasidir. Bu arabcha so’z —baland joyl (arabcha sur — devor, panjara) degan ma‘noni anglatadi. Bu ism Qur‘on suralaridagi so’zlar xuddi g’isht kabi, Alloh rozi bo’ladigan songa yetguncha bir-
birining ustiga yotib turishi bilan
izohlanadi. Boshqa bir talqinga ko’ra, bu ism Qur‘on vahiylarida mujassamlangan ma‘noning buyukligi va uyg’unligini ta‘kidlaydi.
Qur‘on matni shartli ravishda Makka va Madinaga bo’lingan 114 suradan iborat. Aksariyat olimlarning fikricha, Makka vahiylari hijratdan oldin nozil qilingan barcha narsalarni, Madinalik vahiylarga esa hijratdan keyin nozil qilingan barcha narsalarni, hatto Makkaning o’zida, masalan, vidolashuv haji vaqtida sodir bo’lgan bo’lsa ham, o’z ichiga oladi. Madinaga hijrat paytida nozil qilingan oyatlar Makkalik sanaladi. Ba‘zi olimlar Qur‘ondagi suralarning tartibini payg’ambarimiz *Muhammad(s.a.v.) belgilagan, deb ta‘kidlagan. Boshqalar esa
payg’ambarimiz Muhammad(s.a.v.) alayhissalom ko’pchilik suralarning
joylarini belgilagan, qolgan suralarning tartibi esa solih xalifalar va sahobalar roziligi bilan o’rnatilgan, deb hisoblashadi.
Qur‘ondagi suralar nozil bo’lish tartibida emas, birinchisi Makkada nozil qilingan "Fotiha" surasidir. Bu suraning yetti oyati islom aqidasining asosiy tamoyillarini o’z ichiga oladi, ular uchun u "Muqaddas Kitobning onasi" deb atalgan. Undan keyin Madinada nozil qilingan va shariat qonunlarini tushuntiruvchi uzun suralar keladi. Makka va Madinada nozil qilingan qisqa suralar Qur‘onning oxirida joylashgan. Ular qisqa misralardan iborat bo’lib, odatda diniy marosimlarni bajarishda o’qiladi. Suralar nomlariga kelsak, ular keyinroq berilgan, ammo musulmon olimlari Qur‘onning ma‘lum joylariga ishora qilib, sura nomlarini (raqamlarni emas) ishlatishgan. Ko’pchilik suralar o’ziga xos so’zlar bilan atalgan: masalan, Qur‘onda asalarilar haqida gap ketgan yagona o’rin 16- suraning 68-69-oyatlari —Asalaril, shoirlar haqida faqat 26-suraning 224-
227-oyatlari tilga olingan "Shoirlar" va boshqalar.