11-mavzu. Islom dini va tarixi (2-soat) Reja: Arabistondagi islomgacha davrdagi ijtimoiy siyosiy Sharoit

Tasavvuf tushunchasining mohiyati, tarixi va asosiy
g„oyalarining tasnifi
VIII-asrning II-yarmida musulmon dunyosida tasavvufiylik nomi
bilan mashhur bo’lgan tasavvuf yo’nalishi shakllana boshladi. Ko’pgina so’fiy mualliflar bu atamaning kelib chiqishini payg’ambar masjidida yashovchi kambag’al sahobalarga nisbatan qo’llanilgan safo (poklik) so’zi yoki ahl al-suffa (soyxonadagilar) iborasi bilan bog’laydilar. Ba‘zi G’arbiy
Evropa olimlari bu atama yunoncha "donolik" degan ma‘noni anglatuvchi
sophia so’zidan kelib chiqqan deb hisoblashgan. Eng keng tarqalgan fikrga
ko’ra, so’fiylar jundan tikilgan dag’al kiyim (arabcha suf - "jun")
kiyganlari uchun bunday nom olganlar.
So'fiylik yoki tasavvuf (arabcha - )Jlislomdagi asketik-mistik
yo’nalish bo’lib, u insondagi yashirin ruhiy noqisliklar va xastaliklar bilan kurashishga qaratilgan ta‘limot va ruhiy amaliyotlar jamlanmasidir.1 So’fiylik yo’nalishlari izdoshlarini so’fiylar deb atashgan.
Musulmon tadqiqotchilari so’fiylik tarixini shartli ravishda uch
bosqichga bo’lgan: bular asketizm davri (zohidlik), so’fiylik davri
(tasavvuf) va so’fiylik birodarliklari davri (tariqat). XII-XIII asrlarda so’fiylik tariqatlarining musulmon jamiyatining turli qatlamlari orasida keng tarqalishi sababli so’fiylik ta‘limotining ezoterik jihatlari ham namoyon bo’la boshladi va bu birinchi navbatda savodli musulmonlarning e‘tiborini o’ziga jalb qildi. Bugungi kunda so’fiylik islom davlatlarining hayotida muhim ijtimoiy va siyosiy ahamiyatga ega bo’lib kelmoqda. So’fiylikning moslashuvchanligi va tashqi ta‘sirlarga nisbatan —ochiqligil uning turli oqimlari va ko’rinishlari paydo bo’lishiga olib keldi. So’fiylik o’z izdoshlarini ruhlantirgan, ularning tub mohiyatlarini anglashlariga, va estetika, axloq, adabiyot va san‘atni rivojlantirishga katta hissa qo’shgan. Umaviylar va ilk abbosiylar davrlarida musulmon olamida o’zlarini
to’liq ibodatga bag’ishlagan va yer ne‘matlaridan voz kechib, ma‘naviy poklanishga intilgan zohid va zohidlar paydo bo’ldi. Ushbu harakatning tarqalishini boshqa dinlarning (xususan, nasroniy monastizmi) ta‘siri va ko’plab musulmonlarning sahobalar davriga xos bo’lgan kamtarona turmush tarzidan chekinishiga qarshi munosabat natijasi deb hisoblash mumkin.
Biroq —tasavvufl atamasi IX asrning birinchi yarmigacha paydo bo’lgan. Xuddi shu asrda so’fiylik nazariyasi va amaliyotining faol rivojlanishi amalga oshirildi. Shaqiq al-Balxiy (vaf. 810), al-Horis alMuhosibiy (vaf. 857), al- Junayd al-Bag’dodiy (vaf. 910), Abu Yazid alBistomiy (vaf. 875) va boshqa tasavvuf olimlari. So’fiylik g’oyalarini
qayta ko’rib chiqishda Abu Homid al-G’azzoliy (1058-1111)ning
xizmatlari katta. So’fiylik amaliyotining ko’p jihatlarini asoslab, alohida tasavvufchilar mafkurasidagi panteizm unsurlariga qarshi chiqdi.
XII-XIII asrlarda tasavvuf butun musulmon jamiyatining muhim
elementiga aylangan. O’sha davrda so’fiylik tariqati (tariqatlari) paydo bo’la boshladi, ular odatda o’zlarining ruhiy ustozlari nomi bilan atalgan. Ba‘zi tariqatlar nafaqat ommaga, balki hukmdorlarga ham katta ta‘sir o’tkazishga muvaffaq bo’ldi va shu tufayli ular keng tarqaldi. So’fiylik nazariyasi va amaliyotida ma‘naviy ustozlar - murshidlarni ulug’lash muhim o’rin tutadi. Ularning shogirdlari (muridlari) zohidlik
odob-axloqining og’ir talablarini bajarishlari va murshidga so’zsiz itoat
bilan amal qilishlari talab etiladi. So’fiylarning eng nufuzli shayxlari —ma'qulll (valiy) deb ataladi va ma'naviy ierarxiyaning eng yuqori
pog'onasini —ilohiy qutblarll (kutb) egallaydi. Shayxlar ma'sumlik,
g’ayritabiiy amallarni (karomat) qilish qobiliyati, kanonik matnlarning"yashirin" ma‘nosini talqin qilish, Alloh bilan bevosita aloqa qilish va
hokazolar bilan ta‘minlangan. Ularning dafn etilgan joylari ziyoratgoh bo’lib, u erda muxlislari inoyat so’rashadi (barokat) va shifo izlang. Tasavvuf o’zining paydo bo’lishidan boshlab ham mo’tadil, ham —o’ta\ guruhlarni birlashtirgan o’ta xilma-xil oqim sifatida harakat qildi. Tasavvuf tariqatlarining teologik-falsafiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlari birbiridan keskin farq qiladi. Ular turli ijtimoiy-siyosiy sharoitlar ta‘sirida,
hadis va turli kalom mazhablari tarafdorlari bilan davom etayotgan qarama-qarshilik jarayonida rivojlandi.
Zamonaviy dunyoda so’fiylik tariqatlarining pozitsiyalari sezilarli
darajada zaiflashdi, bu qisman jamiyatlarning dunyoviylashuvi va iqtisodiy munosabatlarning o’zgarishi bilan bog’liq. Shunga qaramay, so’fiy
shayxlar Shimoliy Afrika, Markaziy Osiyo, Pokiston, Hindiston va boshqalarning qator mamlakatlarida o’z nufuzi va ta‘sirini saqlab qolgan.