11-mavzu. Nomukammal bozorlarda firmalar faoliyati

11.4. Narxlar diskriminatsiyasi va monopoliyaga qarshi qonunchilik 

---

 
Monopol firmaning barcha mijozlarga bir xil narxlarda mahsulot sotishini ko’rib 
chiqdik. Biroq ko’p hollarda, firmalar ikki xil mijozlarga harajati bir xil bo’lgan tovarni 
ikki xil narxda sotadi. Bu amaliyot narx diskriminatsiyasi deb ataladi. Narx 
diskriminatsiyasini ayniqsa raqobatli kompaniyalar ochiq bozorida qo’llash mumkin emas. 
Bu har tomonlama firmaning nufuzini tushirib yuborib mijozlarning yuz o’girishiga olib 
keladi. Chunki raqobat bozorida tovarlar va uni ishlab chiqaruvchilar ham xilma xil 
bo’ladi. Qolaversa, eng yuqori narx uchun kurash ayni shu bozorda o’z o’rniga va kuchiga 
ega bo’lishga harakat qilayotgan firmalar o’rtasida qizg’in tus oladi.
Optimal narx diskriminatsiyasi monopolist tomonidan aynan har bir mijozning haq 
to’lash uchun tayyor ekanligini bilgan holda har bir mijozga har xil narxni qo’yishi 
mumkin bo’lgan vaziyatni tasvirlaydi. Bu holda, monopolist har bir mijoz aniq optimal 
narx uchun haq to’lashini va monopolist har bir bitimdan daromad olishi aniqlangan.
Monopoliyaga qarshi qonunchilik — davlatning monopoliyaga qarshi kurash 
siyosati demakdir. Monopoliyaga qarshi qonunchilik asosan, quyidagi yo’nalishlar 
bo’yicha shakllandi.
Birinchidan, ishlab chiqarish (tarmoq)ni boshqaruvchi qonunlar. Bu qonunlarga 
binoan, odatda, hech bir korxona (korporatsiya)ning biror turdagi mahsulot ishlab 
chiqarishning yarmidan ko’pini nazorat qilishga huquq berilmaydi.
Ikkinchidan, barcha yirik korporatsiyalar ishtirokchilari boshqa korporatsiyalar 
aksiyalarining ma’lum cheklangan miqdoridan ortig’iga ega bo’la olmasligi belgilab 
qo’yiladi. 
Uchinchidan, narxlarni bozor muvozanati belgilagan darajadan yuqori yoki past 
turishini, narx ustidan kelishib olishni ta’qiqlovchi kartellarga qarshi qonunlar joriy 
qilinadi.
Bozorda monopoliyani o’rnatishga urinishlar va monopol mavqeni suiste’mol 
qilishni taqiqdaydigan trestlarga qarshi birinchi qonun — Sherman qonuni AQShda 1890 
yilda qabul qilingan. Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni amalga oshirish uchun zarur 
bo’lgan chora tadbirlar har bir mamlakatda sharoit taqozo etgan shakllarda amal qiladi. 
Bunda sog’lom raqobat muhitini himoya qilish maqsadida turli ko’rinishdagi, 
monopolistik foaliyatlar ustidan davlat tomonidan tartibga solish amalga oshiriladi. 
Kleyton qonuni – (1914y) – istemolchilarni narx orqali qochirish, majburiy shartnomalar 
tuzish, raqobatn i korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni sotib olish 
taqiqlanishidan iborat. Seller – Kefaver qonuni – (1950y) – bu qonunda Kleyton qonuniga 
o’zgartirish kiritilgan bo’lib, unda nafaqat raqobatni korxonalarning zaiflashuviga olib 
keluvchi aksiyalarni, balki ishlab chiqarish vositalarini sotib olish ham ta’qiqlanadi.
Monopoliyaga qarshi faoliyatni tartibga solishning asosiy yo’nalishlari: 
-bozorning monopollashuvini cheklash; 
-raqobatchi kompaniyalar qo’shilishini ta’qiqlash; 
-monopol narxlar belgilanishini ta’qiqlash; 
-raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo’llab – quvvatlashdan iborat.
Tartibga solinadigan narx o’rtacha umumiy harajatlarga teng bo’lsa, monopolist 
hech qanday iqtisodiy foyda olmaydi. Iqtisodiy monopoliyalar – ishlab chiqarish va 
kapitalning to’planishi hamda korxonalarning turli yo’llar bilan birlashishi natijasida 
vujudga keladi. Masalan kartelni olaylik. Kartel bu – bir tarmoq korxonalarning ittifoqi 
bo’lib, uning ishtirokchilari to’liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, faqat ishlab 

---

chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari to’g’risida kelishib oladilar. Yoki sindikatni 
olaylik. Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonlar birlashmasi bolib, 
uning a’zolari ishlab chiqarish soxasida mustaqilligini saqlab qoladi, mahsulot esa sindikat 
mulki sifatida sotiladi. Qolaversa ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga birgalikda 
egalik qiluvchi korxonalar guruhi bo’lib, foyda qo’shilgan kapital hajmiga qarab ham 
taqsimlanishi mumkin. 
Tabiiy monopoliyada o’rtacha umumiy harajatlar kamayitirilib, marjinal harajatga 
nisbatan o’rtacha umumiy harajat kamroq qilib belgilanadi. Shuning uchun, narx o’rtacha 
umumiy qiymati quyida bo’ladi va monopolist zarar ko’radi.