11-mavzu. Qang‘ va Davon davlatlarining tashkil topishi va ijtimoiy-siyosiy hayoti. (2 soat) Reja

Kushon tangalari 
 
Bizga qadar yetib kelgan yozma manbalar va bugunga qadar olingan 
arxeologik ma’lumotlarga asoslangan tadqiqotchilar Qang‘ davlati, uning tarkibi, 
siyosiy, madaniy va iqtisodiy tarixini yoritishga, mazkur siyosiy birlashmada 
davlatchilik 
boshqaruvining 
shakllanishi 
va 
rivojlanishi 
xususida 
o‘z 
munosabatlarini bildiradilar.
Manbalar Qang‘ podsholarining nomlari haqida ma’lumotlar bermaydi. Faqat 
shu narsa ma’lumki, ular o‘z nomlari bilan birgalikda urug‘ nomini ham qo‘llaganlar 
va «Qang‘ xonadoni hukmdori» deb atalganlar. Qang‘da saylangan hukmdorning 
hokimiyati oqsoqollar kengashiga tayangani va ayni paytda kengash tomonidan 
cheklab qo‘yilganini kuzatish mumkin. Qang‘ hukmdorlarining qanday unvon bilan 
atalganligi ma’lum. Ammo, kengashdagi zodagonlar vakillari qanday atalganligi 
turli bahslarga sabab bo‘lgan. Antik davrdagi usunlar, yuechjilar va qang‘larning 
hukmdorlari yabg‘u unvoni bilan atalgan.
Qang‘ davlati olib borgan tashqi siyosat qo‘shni davlatlar bilan savdo-sotiq 
aloqalarini o‘rnatish, keskinlashgan vaziyatning oldini olish va o‘z chegarasida 
osoyishtalik o‘rnatishga qaratilgan edi. Shu bilan birgalikda, payti kelganda 
atrofdagi kuchsizlanib qolgan kabilalarga, vohalarga, viloyatlar ustiga hujum qilib, 
ularni o‘ziga qaram qilish ayrim hollarda tashqi siyosatni belgilab berar edi.
Tadqiqotchilarning fikricha, qang‘lilarning eng ashaddiy dushmanlaridan biri 
– usunlar edi. Qang‘ davlati hokimiyat boshliqlari usunlarning bosqinchilik 

---

siyosatini cheklash maqsadida xunnlar bilan yaqinlashib, ular bilan do‘stona 
munosabatlar o‘rnatadilar. Mil. avv II-I va mil. I asrda usunlar Xitoy hukmdorlari 
bilan yaqin munosabatlar o‘rnatib xunlar va qang‘lilarga qarshi kurash olib 
boradilar. O‘z navbatida Xitoy imperatorlari ko‘chmanchilarning o‘zaro 
kurashlaridan foydalanib, o‘z yerlarini kengaytirish maqsadida Qashg‘ar, Yorkent 
va Davan yerlariga hujumlar uyushtiradilar. Qang‘lilar xitoyliklarning harbiy va 
siyosiy maqsadlarini tushunib, ularni o‘z chegaralariga yaqinlashtirmaslikka harakat 
qiladilar. Chunonchi, Xitoy qo‘shinlari mil.avv. 104,102,65 yillar va milodiy I asrda 
Davan, Yorkent va Qashg‘ar viloyatlariga bosqinchilik yurishlari uyushtirgan 
vaqtlarda qang‘lilar yordamga kelib xitoyliklarning bosqinchilik yurishlarini 
bartaraf etishda faol ishtirok etadilar.
Qang‘ davlatining janubdagi qo‘shnisi – antik davrdagi ulkan va qudratli 
saltanatlardan biri Kushon davlati edi. Qang‘lilar bu davlat bilan do‘stona 
munosabat o‘rnatishga harakat qilishlariga qaramasdan mil. I asrda kushonlar 
qang‘lilarning mulklari hisoblangan ayrim viloyatlarni o‘z chegaralariga qo‘shib 
oladilar.
Qang‘ davlatining asosiy aholisi o‘troq va yarim o‘troq turmush tarzi 
kechirganlar va ularning atrofida ko‘chmanchi chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi 
aholi yashagan. O‘troq aholi asosan vodiyda, daryo vohalarida yashab, 
dehqonchilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik bilan shug‘ullanganlar. Qang‘lilar 
dehqonchiligida arpa, bug‘doy, tariq, no‘xot, sholi va boshqa donli mahsulotlar 
yetishtirish asosiy o‘rinda turgan.
Mil. avv IX-III asrlarda, ya’ni, Burg‘ulik (Burkanlik) madaniyati rivojlangan 
davrda mehnat qurollarining barchasi asosan tosh va bronzadan yasalgan bo‘lsa, 
qang‘lilar davriga kelib temir buyumlar keng tarqaladi. Mil.avv. II-mil. - VI asrlarda 
Toshkent vohasida chorva qo‘shib, omoch bilan yer haydash keng rivojlangan edi. 
Shuningdek, bu davrda yerni sun’iy sug‘orib ekin ekish, katta va kichik kanallar 
qazish, suv inshootlarini bunyod etish ham tarqqiy topadi.
Vohalarda yashovchi o‘troq aholi dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik 
bilan ham shug‘ulllanganlar. Yozma manbalarda bu aholining sut-qatiqlari va zotdor 

---

otlari borligi haqida ma’lumotlar beriladi. Chorva mollarining ko‘pchilik qismi 
ko‘chmanchi va yarim o‘troq aholi ixtiyorida bo‘lgan. Ko‘p sonli chorva mollarini 
esa mavsumga qarab, bir joydan ikkinchi joyga haydab boqqanlar. Qang‘ podsholari 
va ularga yaqin bo‘lgan kishilar nihoyatda boy chorvadorlar bo‘lganlar. Ular bahor 
kelishi bilan yaqinlari, qarindosh urug‘lari bilan birgalikda yozgi qarorgohda, ya’ni 
O‘trorga borib yozni o‘tkazganlar. Kuzda esa qishlovni o‘tkazish uchun Kankaga 
qaytib ketganlar.
Arxeologik tadqiqotlar natijalariga qaraganda O‘tror, Oqtepa, Qorovultepa, 
Qovunchi, Choshtepa, Mingo‘rik xarobalari o‘rnida qang‘arlarning qo‘rg‘onlari va 
ko‘xna shaharlari bo‘lgan. Shahar va qishloqlarda yashovchi o‘troq xalqlar 
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholiga nisbatan yuqori turganlar. Toshkent 
vohasida yashovchilar asosan dehqonchilik va bog‘dorchilik bilan shug‘ullanganlar. 
Ular arpa, bug‘doy, tariq, no‘xat, sholi va boshqa donli ekinlar yetishtirganlar. 
Mevali daraxtzor va uzumzorlari ko‘p bo‘lgan. Sirdaryoning o‘rta oqimida 
yashovchi qang‘arlar asosan, dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. 
Qoramozor, Qurama va Chotqol tog‘larida temirchilik, misgarlik hunarining 
rivojlanishi uchun kerakli ma’danlar bo‘lgan. Bu joylardan juda ko‘plab mis, temir, 
kumush va boshqa metallar olingan. Ustalar turli metallarni bir-biriga qo‘shib, 
mustahkam qurollar yasashni ham o‘zlashtirganlar. Shuningdek, kundalik ehtiyoj 
buyumlari ishlab chiqarilib ichki va tashqi savdo uchun turli mahsulotlar 
tayyorlangan. 
Qang‘ shaharlari qalin va baland devorlar bilan o‘ralgan. Devorlarning 
tashqarisida qal’a atrofi gir aylantirilib chuqur va keng qilib handaq qazilgan. 
Shaharlar ichida mustahkam istehkom (ark) va shahristonlarning ham baland 
mudofaa devorlari, bir necha darvozalari bo‘lgan. Yirik shaharlardan tashqari, 
Toshkent vohasida yuzga yaqin aholi yashaydigan katta va kichik qo‘rg‘onlar ham 
mavjud bo‘lgan. 
Tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, qang‘lilarning ko‘pchiligi shaharlarda 
va katta-kichik qishloqlarda yashaganlar. Shaharlar mustahkam himoya inshootlari 
bilan o‘rab olinib, ularda qal’alar ham mavjud bo‘lgan. Ko‘pchilik shaharlarning 

---

avvaldan o‘ylangan rejaviy to‘zum asosida qurilganligi Qang‘ davlatida 
shaharsozlik madaniyati rivojlanganligidan dalolat beradi.
Mustahkam himoya inshootlari va qal’alarga ega bo‘lgan shaharlarda hamda 
yirik qishloq va qo‘rg‘onlarda yirik kabila boshliqlari, urug‘ yoki jamoa oqsoqollari, 
boy-badavlat oilalar va qisman hunarmandlar yashaganlar. Turar-joylar asosan 
paxsa va xom g‘ishtdan qad ko‘targan. Qang‘ davlati aholisining ko‘pchilik qismi 
tarqoq holda kichik-kichik qishloqlarda, yerto‘lalarda, kapa uylarda va o‘tovlarda 
yashab, yarim o‘troq va ko‘chmanchi turmush tarzi yuritganlar.
Shahar va qishloqlarda hunarmandchilikning ko‘plab sohalari – kulolchilik, 
temirchilik, teriga ishlov berish, zargarlik, toshtaroshlik, to‘qimachilik kabi o‘nlab 
turlari rivojlangan edi. Arxeologik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, yirik 
shaharlarda hunarmandchilikning ma’lum sohasiga ixtisoslashgan ustalarning 
mahallalari mavjud bo‘lgan. Tadqiqotlar natijasida topilgan rangdor sopol idishlar, 
turli matolar qoldiqlari, charm buyumlar, ot-ulov anjomlari hamda turli zeb-ziynatlar 
Qang‘ davlati madaniyati nihoyatda rivojlanganligidan dalolat beradi. Shuningdek, 
Kanka harobalaridan, Jo‘nariq atroflaridagi tepaliklardan, Qovunchitepa, Choshtepa 
va Toshkent vohasining ko‘pgina hududlaridan mil.avv. III – milodiy V asrga oid 
arxeologik topilmalar ham Qang‘ madaniyati rivojining namunasidir.
Qang‘ tadqiqotchilarning e’tirof etishlaricha, bu davlat madaniyatining yuqori 
darajasi tasodifiy hol emas. Yaksart-Sirdaryoning o‘rta oqimida yashovchi 
qang‘lilarning Sug‘diyona, Farg‘ona hamda daryoning quyi oqimida yashovchi 
ko‘plab xalqlar bilan o‘zaro madaniy va iqtisodiy aloqalari Qang‘ davlati madaniyati 
taraqqiyotiga asos bo‘lgan edi. Shuning uchun ham ko‘p hollarda ular 
madaniyatidagi umumiylik ko‘zga tashlanadi. Undan tashqari Qang‘ davlati 
hududlaridan Buyuk ipak yo‘li tarmoqlarining o‘tganligi ham davlatning iqtisodiy 
va madaniy rivojiga, qo‘shni davlatlar bilan siyosiy va diplomatik aloqalarning 
taraqqiy etishi uchun omil bo‘lib xizmat qilgan edi.
O‘rta Osiyoning Sharqida, Sirdaryoning yuqori havzasida joylashgan qadimgi 
Farg‘ona antik davr o‘zbek davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi. 

---

Farg‘ona haqida yunon-rim mualliflari ma’lumotlar bermaydilar. Bu davlat haqidagi 
yozma ma’lumotlar asosan Xitoy manbalarida – Chjan syan ma’lumotlarida, Sima 
syanning «Tarixiy xotiralar», Ban Gunning «Birinchi xan sulolasi tarixi» asarlarida 
beriladi. Bu manbalarda ushbu davlat «Dayuan» yoki «Da-van» nomi ostida 
eslatiladi. Farg‘ona so‘zi Sug‘d manbalarida «Fragonik» shaklida yozilib «tog‘lar 
orasidagi vodiy, atrofi berk soylik» ma’nosini beradi. Xitoy manbalaridagi Dayyuan 
ham «tog‘lar orasidagi vodiy» ma’nosini beradi.
Davan davlati tarixi bo‘yicha uzoq yillardan buyon tadqiqot ishlari olib 
borilib, so‘nggi yillarda o‘zbek olimlaridan A.Asqarov, A.Xo‘jaev, B.Matboboev, 
A.Anorboev, S.Qudratov, B.Abulg‘ozieva, B.Abdullaev, Abduholiq Abdurasul 
o‘g‘li kabilar arxeologik ma’lumotlarni yozma manbalar bilan qiyosiy o‘rganish 
asosida samarali ishlar olib borayotgan bo‘lishlariga qaramay, bu yo‘nalishda hali 
ko‘pgina masalalar o‘z yechimini topmagan. Davan davlati shaharlarining aniq 
joylashuvi, davlat tizimi va boshqaruvi, davlatning chegaralari, qo‘shni davlatlar 
bilan munosabatlar, mahalliy madaniyatning qo‘shni madaniyatlar bilan 
munosabatlari masalalari shular jumlasidandir.
Qadimgi Farg‘ona aholisi bronza davridayoq buloq suvlari birlashuvidan 
paydo bo‘lgan Qoradaryo tarmoqlari havzalarida o‘ziga xos sug‘orma dehqonchilik 
madaniyatini yaratadilar. Ilk temir va antik davrga kelib Farg‘onada mahalliy 
madaniyatlar an’analari asosida taraqqiy etayotgan qadimgi dehqonchilik 
madaniyatlari butun vodiyni qamrab oladi va aholining o‘troq hayot tarzi jamiyat 
iqtisodiy asosini tashkil etadi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil.avv. III asrdan 
boshlab butun Farg‘ona vodiysida shaharsozlik madaniyati keng yoyiladi. Aynan 
mana shu davrda Farg‘ona vodiysi orqali o‘tgan Buyuk ipak yo‘li tarmoqlari bo‘ylab 
Axsikent, Marhamat, Kubo, Marg‘ilon, Bob (Pop) kabi ko‘hna shaharlar paydo 
bo‘ladi. Shuning uchun ham mil.avv. II asrga oid Xitoy manbalari Farg‘onada 70 ta 
katta-kichik shaharlar borligi haqida ma’lumot beradi.
Sima syanning «Tarixiy xotiralar» asarida Davanning ikkita poytaxti – Ershi 
va Yuchen bo‘lganligi haqida xabar beriladi. Bu shaharlarning joylashuvi 

---

masalasida olimlar orasida yagona fikr yo‘q. Ular O‘zgan, Mingtepa (Marhamat), 
Qo‘qon, Koson, Axsikent, O‘ratepa yoki Jizzax o‘rnida joylashtiriladi.
Eng qadimgi yozma manbalar O‘rta Osiyodagi ayrim ilk davlat uyushmalari 
haqida ma’lumotlar bersada, Farg‘ona haqida bunday ma’lumotlar uchramaydi. 
Shunga 
qaramasdan 
Yu.A.Zadneprovskiy 
Qadimgi 
Farg‘ona 
(Davan) 
podsholigining mavjud bo‘lganligini taxmin qiladi. A. Asqarovning fikricha, 
mil.avv. I ming yillikning o‘rtalaridan oldingi davrdagi Farg‘ona haqida so‘z 
yuritilganda odatda faqat «chifdom» (voha) shaklidagi qadimgi davlat asoslarining 
paydo bo‘lishi anglashiladi. Olimning fikricha, mana shu holatni hisobga olib 
Farg‘onada davlatchilik, aftidan, mil. avv V-IV asrlarda paydo bo‘lgan bo‘lishi 
mumkin.
B.Matboboevning fikricha, A. Asqarovning bu xulosasi ikkita tarixiy dalilga 
asoslangan. Birinchisi, aynan mana shu davrga oid arxeologik topilmalar 
(Sho‘rabashot madaniyati) ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganligi (mahsulot 
ishlab chiqarish va savdo sotiqning o‘sishi) haqidagi taxminlarni ilgari surish 
imkonini beradi. Ikkinchisi, mil.avv. II asrdayoq Farg‘onada ko‘p sonli shaharlar 
mavjudligi haqida ma’lumotlar bor.
Mil. avv II asrdan boshlab Qashg‘ardan Davanga shimoliy yo‘ldan karvon 
yo‘li harakati boshlanadi. Bu yo‘ldan ipak va boshqa mahsulotlarning xalqaro tranzit 
savdosi amalga osha boshlaydi. Bu paytga kelib Davan aholisi ko‘paya boshlaydi va 
ko‘plab mustahkamlangan aholi manzilgohlari paydo bo‘ladi. Savdo yo‘lida Davan 
muhim ahamiyatga ega bo‘lib boradi. Tadqiqotchilarning fikricha, Yassa va 
Qoradaryo vohalarida ko‘pgina qal’alar savdo yo‘lini qo‘riqlash maqsadida barpo 
etiladi.
Mil.avv. 125 yilda Davanga kelgan Xitoy elchisi Chjan syan bu yerda qishloq 
va shaharlari obod, sug‘orma dehqonchilik va hunarmandchilik xo‘jaliklari yuksak 
rivojlangan, kuchli harbiy kuchlarga ega davlatni ko‘radi. Chjan syan Davanning 
qishloq xo‘jaligi haqida ma’lumot berib, shunday yozadi: «O‘troq aholi yer 
haydaydi, g‘alla va sholi ekadi, ularda musallas navli uzum, juda ko‘plab yaxshi 
otlar bor. Davanning barcha joylarida uzum vinosi tayyorlaydilar. Boy xonadonlar 

---

uni katta miqdorda tayyorlaydi, bu ichimlik xumlarda bir necha o‘n yillarda ham 
buzilmay saqlanadi». Shuningdek bu elchi, bu davlat aholisi juda xushmuomala, 
mehmondo‘st, ko‘ngli ochiq odamlar ekanligi haqida ma’lumot beradi.
Xitoy manbalari qadimgi Farg‘onada dehqonchilik madaniyati yuqori 
darajada rivojlanganligini isbotlaydi. Xitoyliklarni ayniqsa, o‘zlari uchun notanish 
bo‘lgan beda va uzum hayratga solgan. Manbalarda yana shunday ma’lumot bor: 
«Xitoy elchisi urug‘ keltirdi, shunda osmon farzandi(Xitoy imperatori) unumdor 
yerga beda va uzum ekdi». Davanliklarning bog‘larida uzumdan taщqari anor, o‘rik 
va boshqa mevali daraxtlar ko‘p bo‘lgan. Xitoy tarixchilari bu mevalarning Xitoyda 
paydo bo‘lishini Davan bilan bog‘laydilar.
Xitoy manbalari, shuningdek, qadimgi Farg‘ona chorvachiligining o‘ziga xos 
tomoni bo‘lgan yilqichilikning yuqori darajada rovojlanganligi haqida ham 
ma’lumotlar beradi. Davan davlati antik davrda mashhur zotdor otlari bilan shuhrat 
qozongan edi. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, ularni yetishtirish bilan o‘troq aholi 
shug‘ullangan. «Davanda yaxshi otlar bo‘lib, ular Ershi shahridadir, otlarni 
yashiradilar va Xan elchisiga berishga rozi bo‘lmaydilar». Davanning mashhur 
«samoviy otlari» tasvirlari tushirilgan qoyatosh suratlari bizning kunlarimizgacha 
saqlanib qolgan.
Xususan, O‘shdan 8 km uzoqlikdagi Ayrimchatovning qoya adirlarida 30 ta 
chiroyli zotdor otlarning tasvirlari bor. Xuddi shunga o‘xshash tasvirlar Marhamat 
yaqinidagi Aravon qoyasidan, Navqat vohasi va Obishirsoydan ham topilgan. Bu 
tasvirlar Davan o‘zining samoviy otlari bilan qadimdan mashhur bo‘lganligini 
tasdiqlabgina qolmay, farg‘onaliklarning yuksak san’at sohiblari bo‘lganliklaridan 
ham dalolat beradi. Manbalarning guvohlik berishicha, qo‘shni davlatlar, xususan, 
Xitoy imperatorlari Davan otlarini nihoyatda qadrlaganlar.
Davan davlati ma’lum bir siyosiy uyushmani tashkil etgan bo‘lib, davlatni 
boshqaruvchi hukmdor manbalarda «Van» (podsho) unvoni bilan ish yuritgani 
eslatiladi. Manbalarda «Van» unvoniga ega bo‘lgan Mosay, Chan Fin, Mug‘ua, 
Yan’lyu kabi hukmdorlarning nomlari saqlanib qolgan. Yagona hukmdor bo‘lgan 
podsho, ya’ni, «Van» davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan ishlarni oqsoqollar 

---

kengashiga suyangan holda olib borgan. Manbalarning ma’lumot berishicha, 
podshoga yaqin kishilar (odatda uning qarindoshlari) orasidan yordamchilar – bita 
katta yordamchi (Fu van) va bitta kichik yordamchi (Fu-go-van), tayinlangan. 
Davlat hukmdori yoki podsho mamlakatning siyosiy va diniy hayotida katta 
ahamiyatga ega bo‘lgan. Bu jarayonda oqsoqollar kengashining ham ahamiyati kam 
bo‘lmagan. Oqsoqollar urush va sulh tuzish masalalarini hal etishda ishtirok 
etganlar, ba’zan ular hukmdorning taqdirini ham hal qilganlar. Misol uchun, 
manbalarda qayd etilishicha, urushda mag‘lubiyatga uchraganligi uchun hukmdor 
Van Mosay oqsoqollar kengashidagi umumiy ovoz berishda aybdor deb topilgan va 
qatl qilingan.
Davan davlati hududlari shaharlar va vohalarga bo‘lingan holda idora etilgan 
bo‘lishi mumkin. Chunki manbalarning ma’lumot berishicha, Yuchen shahrining 
hokimi Xitoy qo‘shiniga oziq-ovqat yetkazib berishdan bosh tortgan. Tadqiqotchi 
N. Gorbunova har bir shaharning, ehtimol, vohaning o‘z hokimi bo‘lganligi haqidagi 
taxminni ilgari suradi. Olimaning fikricha, aynan mana shu hokimlar oqsoqollar 
kengashi tarkibiga kirgan va unda hal qiluvchi mavqega ega bo‘lgan. A. 
Asqarovning fikricha, oqsoqollar kengashi oldida podsho-hukmdorning huquqlari 
cheklangan edi. Ayniqsa, urush va tinchlik, diplomatik masalalarda hal etuvchi kuch 
va huquq oqsoqollar kengashi qo‘lida edi.
So‘nggi yillarda Davan davlati tarixi bo‘yicha samarali ish olib borayotgan 
B.X.Matboboevning yozishicha, ichki tartibni saqlash va mamlakatni tashqi 
dushmandan himoya qilish uchun Davan davlatida asosan piyoda askarlar va otliq 
suvoriylardan iborat bo‘lgan 60 ming kishilik qo‘shin mavjud edi. Manbalarning 
ma’lumot berishicha, davanliklar «otda ketayotib o‘q otishda mohir bo‘lganlar». 
Jangchilarning qurollari o‘q-yoy va nayzadan iborat bo‘lgan. Davan qo‘shinlari 
ochiq jangga kirishga ham, uzoq muddatli mudofaa urushlari olib borishga ham 
qodir bo‘lgan.
Davanning «samoviy otlari» va davlatning serunum yerlari uchun mil. avv II 
asrning oxirlarida Xitoy va Davan o‘rtasida harbiy to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tadi. 
Chjan syan va Sima syanlarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, Xitoy imperatorlari 

---

Davanga ikki marta yurish qiladilar. Birinchi yurish mil.avv. 104 yilda uyushtirilib, 
xitoyliklar Davanning markazi Ershiga yetib kela olmay Lobnorda qattiq qarshilikka 
uchraydilar. Undan tashqari O‘zgandda katta talofat ko‘rgan Xitoy qo‘shinlari, 
qang‘lilardan yordam kelayotganini eshitgach imperator qo‘shinlari davanliklardan 
3 mingta «samoviy tulpor» ni olib Xitoyga qaytishga majbur bo‘ladilar. Shunday 
qilib Davan davlati xitoyliklardan o‘z mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq 
bo‘lgan.
O‘zining butun tarixi davomida Davan davlati yirik imperatorlar va kuchli 
davlatlar ta’siri ostiga tushmasdan o‘z siyosiy erkinligini saqlab qolgan. Arxeologik 
topilmalar ham qadimgi Davanning o‘ziga xos rivojlanish yo‘liga ega bo‘lganligidan 
dalolat beradi. Misol uchun, Farg‘ona vodiysi mil.avv. VI-IV asrlarda Eron 
Ahamoniylari va Aleksandr Makedonskiy bosqinlaridan chetga qolgan. Aleksandr 
faqat Xo‘jand shahrigacha kelganligi taxmin qilinadi. Salavkiylarning ham Farg‘ona 
vodiysiga kirib borganlari haqida ma’lumotlar yo‘q.
Milodning I-II asrlariga kelib qadimgi Farg‘ona aholisining o‘troq 
dehqonchilik madaniyati yuqori darajaga ko‘tariladi. Olib borilgan arxeologik 
tadqiqotlar natijasida Farg‘ona vodiysida bu davrga oid ko‘p sonli aholi 
manzilgohlari, qal’alar, qo‘rg‘onlar, ko‘hna shaharlar xarobalari aniqlangan. Aholi 
manzilgohlarini vodiyning turli hududlarida keng yoyilish sug‘orma dehqonchilik 
va irrigatsiya ishlarining yuqori darajada rivojlanishi natijasi edi. Davlatning siyosiy 
va madaniy rivojlanishida hunarmandchilikning markazi bo‘lgan qadimgi shaharlar 
ayniqsa katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bu davrga oid arxeologik topilmalar dehqonchilikdan ixtisoslashgan 
hunarmandchilikning ajralib chiqqanligidan dalolat beradi. Bu jarayon o‘z navbatida 
hunarmandchilik va tog‘-kon sanoatining (turli ma’danlar qazib olish) yanada 
rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Bu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Xitoy 
manbalarida Davanda qo‘rg‘oshin, oltin, temir rudalari qazib olinganligi haqida 
ma’lumotlar bor. Qo‘rg‘oshin Haydarkondan, temir, kumush va zumrad esa 
Farg‘onaning janubidan, shimolidan va shimoli-g‘arbidan qazib olingan. Ushbu 

---

hududlardan ko‘plab aniqlangan qadimgi konlar qoldiqlari ham yuqoridagi fikrni 
tasdiqlaydi.
Hunarmandchilikning rivojlanishi va qadimgi yo‘llarning mavjudligi tufayli 
Farg‘ona vodiysida Sharqiy Turkiston bilan olib borilgan tashqi savdo bilan bir 
qatorda, atrofdagi tog‘ vodiylarda yashovchi chorvador – ko‘chmanchi aholi bilan 
ham o‘zaro almashinuv rivojlanadi. Antik davr Farg‘ona yodgorliklarining 
ayrimlarida Xitoy tangalari (u-shi) uchrasa ham mahalliy tangalar uchramaydi. Bu 
hol natural xo‘jalik (mahsulot ayirboshlash) ustunlik qilganligidan dalolat beradi.
Tadqiqotchilarning fikricha, Davan davlati mil.avv. III – milodiy III asrlarda 
mavjud bo‘lgan bo‘lib, boshqaruv tizimiga ko‘ra podsholik hisoblangan. Aholining 
ko‘pchiligi shaharlarda istiqomat qilgan. Buyuk Ipak yo‘lining paydo bo‘lishi ham 
ushbu davlatning gullab-yashnagan davriga to‘g‘ri keladi. Xitoydan O‘rta yer 
dengizigacha cho‘zilgan bu yo‘ldagi qit’alararo savdoda sharqiy Sug‘diyona 
chegaralaridan to Tan davridagi Xitoy imperiyasigacha bo‘lgan yo‘lning 
xavsizligini ta’minlashda, oziq-ovqat, yo‘l ko‘rsatuvchilar va tarjimonlar yetkazib 
berishda Davan davlati asosiy rol o‘ynagan.
Demak, podsholik boshqaruv tizimi va oqsoqollar kengashiga asoslangan 
Davan davlati – o‘z davrida qadimgi o‘zbek xalqi davlatchiligi taraqqiyoti 
an’analarini davom ettirgan davlat bo‘lib, davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyat 
kasb etadi. Keyingi olib borilajak tadqiqotlar Davan davlati tarixi muammolari bilan 
bog‘liq ko‘pgina masalalarga aniqlik kiritishi shubhasizdir.