11-mavzu. To‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi. Reja

o
1 
To’ldiruvchilar – bu ma’lum zarrachalar tarkibiga ega tabiy ëki sun’iy
materiallar bo’lib bog‘lovchilar va suv ratsional aralashmasi bilan beton xosil
qiluvchi materialdir. Narhi beton va temir-beton konstruktsiyalarning 30….50 % ni
tashkil qiladi, shuning uchun ularni o’rganish, to’ldiruvchilarni to’g‘ri tanlash,
ularni mehërida ishlab chikarish va ishlatish katta axamiyatga ega.
To‘ldiruvchi sifatida asosan maxalliy tog‘ jinslari va ishlab chiqarish
chiqindilari (Shlаklar va boshqalar)dan foydalaniladi. Bunday arzon
to‘ldiruvchilardan foydalanish betonning narxini arzonlashtiradi, chunki
to‘ldiruvchi betonning 85-90% ni, tsement esa 10-15% hajmini tashkil etadi.
Keyingi yillarda qurilishda g‘ovak sun’iy to‘ldiruvchilardan tayyorlangan yengil

---

297
beton keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini

pasaytiradi, bu esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.
Betonning asosiy faol qismi bu tsement. Bog‘lovchi materiallar suv va
to‘ldiruvchi bilan aralashib xamir xosil qilishi, tishlashib va qotib qattiq xolatga
o’tishi va betonga aylanish xususiyati ega. Beton to‘ldiruvchilari quyidagi
vazifalarni o‘taydi:
1. To’ldiruvchilar betonning 85-90% gacha hajmini tashkil qiladi, tsement
va boshqa bog‘lovchilarni sarflanishini keskin kamaytiradi, qaysiki ular beton
tarkibida yuqori baxoli va defitsit material xisoblanadi.
2. TSement toshi qotishida xajmiy deformatsiyalarga yo’liqadi. Uning
cho’kishi-2 mm/m ga yetadi. CHo’kish deformatsiyalarining noteks bo’lishi ichki
zo’riqishlarni keltirib chiqaradi. Kichik ëriqlar ko’zga ko’rinmaydi, lekin ular
tsement toshini mustaxkamligini va chidamliligini keskin pasaytiradi. To’ldiruvchi
betonda qattiq karkas xosil qiladi, u esa cho’kish deformatsiyalarini qabul qilib,
cho’kishini kamaytiradi, (bu taxminan 10 baravar kam, tsement toshiga nisbatan).
3. Yuqori mustaxkamlikdagi to’ldiruvchilardan iborat qattiq karkas
mustaxkamlik va qayishqoqlik modulini oshiradi (yag’ni konstruktsiyaning yuk
tahsiridagi deformatsiyasini kamaytiradi).
4. Yengil g‘ovak to’ldiruvchilar betonning zichligini va uni issiqlik
o’tkazuvchanligini kammaytiradi, bunday betonlar to’siq konstruktsiyalar va
issiqlik izolyatsiyalari uchun ishlatiladi.
5. Aloxida og‘ir va gidrat to’ldiruvchilar betonning radiatsiyadan yaxshi
saqlaydi (atom elektrostantsiyalarda).
Yuqoridagi sanab o‘tilgan bandlar to’ldiruvchilarni ishlatish joylarini
belgilaydi, qaysiki bular beton uchun juda axamiyatga ega, ular uning
xususiyatlariga va texnik iqtisodiy samaradorligini belgilaydi.
Respublikamizda beton uchun yaroqli to‘ldiruvchi ishlab chiqarish quyidagi
asosiy manbaalarni bilish bilan belgilanadi:
1) To‘ldiruvchilarni kelib chiqishi bo’yicha guruxlarga bo’lish;
2) Zarrachalar yirikligi bo’yicha to’ldiruvchilarni turlarga bo’lish;
3) Zarrachalar shakli bo’yicha to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish;
4) To‘ldiruvchilar zarrachalar zichligi bo‘yicha turlarga bo‘lish;
5)Uyilgan zichligi bo‘yicha to‘ldiruvchilarni sinflarga ajratish;.
6) To‘ldiruvchining ko‘rinishi tuzilmasi bo‘yicha betonlarni sinflash.