11-variant 1-Keynschilik pul-kredit konseptsiyasining amaliy ahamiyati. 2-Milliy valyutaning real almashuv kursini targetlash bo’yicha xorij tajribasi. 3-Ochiq bozor siyosatining obyektlari va ularni takomillashtirish imkoniyatlari. Javob

BIA-3k guruh Jo’rayev Asliddin

11-variant

1-Keynschilik pul-kredit konseptsiyasining amaliy ahamiyati.

2-Milliy valyutaning real almashuv kursini targetlash bo’yicha xorij tajribasi.

3-Ochiq bozor siyosatining obyektlari va ularni takomillashtirish imkoniyatlari.

Javob:

1. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotni pul-kredit vositalari orqali tartibga solish to’g’risida bir qancha nazariyalar mavjud bo’lib , ular mazmuniga ko’ra bir biridan farq qiluvchi turli oqimga birlashib ketgan. Ana shu oqimlar majmuida monetarism va keynschilik oqimi shubhasiz , bu sohadagi eng yirik va yetakchi g’oyaviy yo’nalishlar sifatida ajratib ko’rsatish mumkin.

Asoschisi ingliz iqtisodchisi J. M. Keyns. K. ningasosiytamoyillariuning «Bandlik, foizvapulningumumiynazariyasi» (1936) asarida bayon etilgan.

Keyn soʻzining «bandlik nazariyasi» asosidaiqtisodiyotnitartibgasolishtamoyillariniilgarisurdivadavlatninginqirozga qarshi iqtisodiysiyosatidasturiniishlabchikdi. Muvozanat holatida aholining ish bilan taʼminlanishi, bandlik darajasi umumiy taklif, isteʼmolga moyillik va investitsiya hajmiga bogʻliq. Bandlik darajasi isteʼmolga moyillik ortgan sharoitlarda, investitsiyalar hajmi koʻpayganda ham roʻy beradi, isteʼmol tovarlari va i. ch. vositalariga talabning ortishi taklifning oʻsishiga olib keladi, oʻz navbatida, oʻsib boruvchi taklif yanada bandlik ortishini taʼminlaydi. Mehnat taklifi unga boʻlgan talabdan oshib ketsa ishsizlik kelib chiqadi. Uning fikricha, ishsizlikning boʻlishi bozor iqtisodiy tizimining oʻzida mavjud. Ishsizlik tufayli nisbatan ortiqcha ish kuchining bir qismi ishsizlar qatoriga siqib chiqariladi va tizimda yana muvozanat tiklanadi. Bunday sharoitda davlat isteʼmol va investitsion tovarlar xaridori sifatida iqtisodiyotdagi umumiy talabga taʼsir etishi mumkin. Fiskal yoki kredit-pul siyosati, ayniqsa, soliq tizimi orqali umumiy talabni oshirish mumkin. Demak, Keyns nazariyasiga koʻra, toʻla boʻlmagan bandlik sharoitida ham umumiy muvozanat saqlanishi mumkin.

Keyns investitsiyata katta ahamiyat beradi. Uning fikricha, investitsiyalar i. ch. isteʼmolini kengaytirish, izdan chiqqan umummilliy proporsiyalarni tiklash vositasidir. Investitsiyalar qiymati bilan milliy daromad oʻrtasidagi mikdoriy bogʻliqlik multiplikator tamoyilini qoʻllash asosida aniqlanadi (q. Multiplikator nazariyasi). Shunga koʻra, investitsiyalarning har qanday oʻsishi isteʼmolning katta solishtirma hissasi va oʻsish surʼatlariga qaraganda daromad, bandlik va i. ch. ning koʻproq darajada yanada proporsional oʻsishini taʼminlaydi. Shu sababli investitsiyalarda mujassam boʻlgan talab iqtisodiy taraqqiyotni davlat xarajatlarini kengaytirish, shuningdek, taqchilli byudjetdan moliyalash yoʻli bilan tartibga solish va ragʻbatlantirishning asosiy obyekti tarzida eʼtirof etiladi.

Davlat tomonidan iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning samaradorligi investitsiyalar uchun mablagʻlar topish, imkoni boricha aholini ish bilan toʻla band qilish va foiz normasini qatʼiy belgilashga bogʻliq boʻladi. Foiz stavkalari qanchalik past boʻlsa, investitsiyalarga ragʻbat shunchalik koʻpayadi, investitsion talab oshadi, bandlik oʻsadi, ishsizlik kamayib boradi. I. ch. omillari (kapital, mehnat, yer) qanchalik toʻla jalb etilsa, amalda oʻsib boruvchi narxlar yuzaga keladi (pulning mikdoriy nazariyasi). Resurslar toʻliq foydalanilmagan paytda ham narxlarning moʻtadilligi saqlanishi mumkin. Keyns nazariyasi boʻyicha pul massasini 2-marta oshirish narxlarning 2-marta oshuviga olib kelmaydi. 3—6% ishsizlik norma deb qaraladi va «toʻla bandlik» sifatida talqin etiladi.

Keyns gʻoyalari oʻz davrida, 2-jahon urushi va undan keyingi yillari katta taʼsirga ega boʻldi, ammo bir qancha oʻzgarishlarga uchradi. Ayniqsa, urush bilan bogʻliq militaristik siyosat davlatning iqtisodiyotda faol ishtirokini talab etdi, urushdan keyingi tiklanish yillari ham bu gʻoyalar ustun boʻldi 

J. Keyns va uning izdoshlari o’zlarining pul-kredit kontseptsiyasida asosiy e’tiborni byudjet siyosati dastaklaridan faol va ustuvor tarzda foydalanishga qaratganlar. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrdan boshlab XX asrning 60-yillariga qadar ushbu kontseptsiya jiddiy qarshiliklarga uchramadi. Ammo XX-asrning 60-yillaridan boshlab monetaristik pul nazariyalarining qoidalari keynscha kontseptsiyaning asosiy qoidalarini inkor qila boshladi. Keynschilik maktabi vakillarining mustaqil pul-kredit siyosatiga nisbatan salbiy munosabati J. Keynsning makroiqtisodiy tahlil monetar bo’lishi mumkin emas, degan xulosasiga asoslanadi. J. Keynsning fikriga ko’ra, tarmoqni yoki alohida korxonani o’rganishda foydalaniladigan resurslar umumiy miqdorini o’zgarmas miqdor sifatida ko’rib chiqishni taqozo qiladi. Bunda boshqa tarmoqlar va korxonalarning sharoitlari o’zgarmasdan qoladi, degan mulohazaga asoslaniladi. Bunda pul tavsifi muhim ahamiyatga ega bo’lmaydi. Ayni vaqtda, ishlab chiqarishning va bandlikning umumiy hajmini belgilovchi omillarni aniqlashda monetar yondoshuv zarur bo’lib qoladi.

Pul-kredit siyosati, ilmiy-nazariy va uslubiy jihatdan olib qaralganda, kon’yunkturaviy siyosatning takomillashgan instrumenti bo’lishi lozim. Ammo J. Keyns markaziy banklarning foiz stavkalarini tez-tez o’zgartirib turish imkoniyatiga unchalik ishonmadi. J. Keyns tarafdorlari pul-kredit siyosatining samarasizligi omillari tahlilini kuchaytirdilar va bu omillar ikkiyoqlama mazmunga ega, degan xulosaga keldilar. Bir tomondan, bank tizimi pul massasini tez va samarali boshqarish imkoniga ega emas; ikkinchi tomondan, umumiy talab tahlili pul massasini zarur o’zgarishlari xususidagi savolga aniq javob bera olmaydi . Keynscha pul-kredit kontseptsiyasining muhim qoidalaridan yana biri foiz stavkalarini o’zgarishi qoidasidir. J. Keynsning fikriga ko’ra, foiz stavkalarining dinamikasi psixologik hodisadir. Uning fikricha, foiz stavkalariga muomaladagi pul miqdori kuchli tarzda ta’sir ko’rsatadi va uning o’zgarishi foiz stavkalarining «mo’’tadil» darajasi to’g’risidagi turli xildagi tasavvurlarga bog’liq. J.Keyns mazkur qoidani ishlab chiqish jarayonida amalga oshirgan tadqiqot natijalariga asoslangan holda ikki muhim xulosani shakllantirganligining guvohi bo’lamiz:

1. Pullarga bo’lgan talab va foiz stavkasi o’rtasidagi o’zaro munosabat nobarqaror ko’rsatkich hisoblanadi, chunki, foizning «mo’’tadil» stavkasi darajasi iqtisodiyot sub’ektlarining hatti-harakatiga bog’liq va turli davriy oraliqlarda har xil holatlarni ta’sirida o’zgarib turadi.Mazkur beqarorlik tufayli moliya organlari foiz stavkalarining maqbul darajasiga erishish maqsadida pul massasini zarur darajada o’zgartirish uchun zarur bo’lgan oraliq nishonlarni tanlab ololmaydilar. Agar bunga foiz stavkasi va umumiy talab o’rtasidagi o’zaro munosabatlardagi noaniqlik qo’shilsa, unda byudjet instrumentlariga asosiy e’tiborni qaratishning asosliligi namoyon bo’ladi.

2. Iqtisodiyot rivojlanishining ma’lum davriy oraliqlarida foiz stavkasi etarli darajada elastik bo’lmay qolishi mumkin. Masalan, Moliya vazirligi kreditlarning foiz stavkalarini pasaytirishga harakat qilganlarida ma’lum qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin.

Taraqqiy etgan mamlakatlar tajribasi ko’rsatadiki, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi kuchli bo’lgan mamlakatlarda J.M.Keyns tomonidan ishlab chiqilgan pul-kredit kontseptsiyasini qo’llash katta samara beradi. Masalan, Evropa Ittifoqi mamlakatlari Frantsiyada XX asrning 70-yillarida davlatning iqtisodiyotga aralashuvi kuchli edi. Bu esa, Frantsiya hukumati tomonidan keynscha pul-kredit kontseptsiyasi qoidalaridan keng ko’lamda foydalanishga asos yaratdi.

Xulosaqilibshuniaytadiganbulsak, davlatningiqtisodiyotgaaralashuviqanchalikkuchlibulsaushamamlakatdaKeynstomonidanishlabchiqilgapul-kreditkonseptsiyasiamalqiladi.

2. Valyuta kursini targetlash rejimi milliy valyuta ayirboshlash kursini past va barqaror inflyatsiya darajasiga ega rivojlangan davlatlar valyutasiga bog‘lashni nazarda tutadi.

Shuningdek, valyuta kursini targetlashning milliy valyuta ayirboshlash kursi tebranishi mumkin bo‘lgan gorizontal va shartli koridorlarni o‘rnatish hamda real ayirboshlash kursini asosiy savdo hamkor davlatlar valyutalari savatchasiga nisbatan targetlash kabi turlari ham mavjud.

Valyuta kursini targetlash rejimi iqtisodiyoti eksport, ayniqsa, xom-ashyo tovarlari eksportiga bog‘liq bo‘lgan, shuningdek, iste’mol savatida import tovarlari yuqori ulushni tashkil qilgan mamlakatlarda faol qo‘llaniladi.

Valyuta kursini targetlash rejimini qo‘llanishi quyidagi shart sharoitlar bilan chambarchas bog‘liq:

• 
  valyuta kursining maqsadli ko‘rsatkich doirasida bo‘lishini ta’minlashda markaziy banklarning imkoniyati oltin-valyuta zaxiralarining hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Zaxiralarning yetarlicha bo‘lmasligi valyuta kursining kadrsizlanishiga olib keladi, bu esa keyingi davrlarda ham devalvatsion va inflyatsion kutilmalarni oshiradi. Bu, o‘z navbatida, import narxlarining oshishiga hamda ichki valyuta bozorida cheklovlarning o‘rnatilishi natijasida iqtisodiyotda xufyona valyuta bozori va turli ayirboshlash kurslarining yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi;
  
• 
  milliy valyuta ayirboshlash kursining bir necha marta rejali devalvatsiyasi amalga oshirilganda, devalvatsion va inflyatsion kutilmalarning kuchayishi oqibatida inflyatsiya darajasi oshishi xatari yuzaga keladi;
  
• 
  nominal ayirboshlash kursi qat’iy belgilanadigan sharoitda real ayirboshlash kursining oshishi to‘lov balansining yomonlashishiga va iqtisodiyotda devalvatsion xatarlarning ortishiga olib keladi;
  
• 
  narxlar darajasi va ayirboshlash kursiga bo‘lgan bosimning kuchayishi markaziy banklarning moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi imkoniyatiga nisbatan ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur sharoitda barqarorlikni ta’minlashga foiz stavkalarining oshirilishi orqali erishiladi. Bu esa o‘z navbatida, iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga o‘zining salbiy ta’sirini ko‘rsatadi.
  

Xorijiy mamlakatlar, shu jumladan, mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari tajribasi ayirboshlash kursini targetlash oltin-valyuta zaxiralarining sezilarli darajada kamayishi, kursning sun’iy ravishda ushlab turish oqibatida mahalliy ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligining pasayishi, eksport sektori rivojlanishining sekinlashishi va iqtisodiyotning tashqi omillarga ta’sirchanligining oshishi kabi qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini ko‘rsatmoqda.

2011  yilda  xalqaro  valyuta  bozorlaridagi  vaziyatdan  kelib  chiqqan  holda, 

milliy  valyuta  va  narxlar  barqarorligini  ta'minlash  hamda  mamlakatning  eksport 

salohiyatini yanada oshirish bo'yicha zaruriy chora-tadbirlar amalga oshirib borildi. 

Bunda  ichki  valyuta  bozoriga  tashqi  omillarning  salbiy  ta'sirini  bartaraf 

etish va uni samarali tartibga solish maqsadida valyuta almashuv kursining o'zgarib 

boruvchi boshqariladigan strategiyasi qo'llanildi. 

Markaziy bank milliy valyuta almashuv kursini maqsadli koridor doirasida 

ushlab  turish  uchun  valyuta  savdolarida  xorijiy  valyutalarni  sotuvchi  va  sotib 

oluvchi  sifatida  qatnashib,  interventsiya  operatsiyalarini  amalga  oshirib  bordi. 

Eksportni  rag'batlantirish  hamda  importni  maqbullashtirish  borasida  amalga 

oshirilgan  chora-tadbirlar  natijasida  ichki  valyuta  bozoridagi  operatsiyalar  hajmi 

2010 yilga nisbatan 19,8 foizga oshib, 13,8 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. 

2012 yilning 1 yanvar holatiga ko'ra bir AQSH dollarining nominal qiymati 

1 795,0  so'mni  tashkil  qilib,  milliy  valyutaning  devalvatsiyasi  9,5  foizga  teng 

bo'ldi.

O‘tgan yilning sentabr oyidan boshlab valyuta almashuv kursi bozordagi xorijiy valyutaga bo‘lgan joriy talab va taklif holatidan kelib chiqib shakllanib kelmoqda.

Joriy yilning avgust oyidan boshlab almashuv kursi dinamikasiga tashqi omillar, ayniqsa asosiy savdo hamkorlarimiz bo‘lgan davlatlar milliy valyutalarining qadrsizlanishi (Rossiya – 19 foiz, Qozog‘iston – 17 foiz, Xitoy – 9 foiz, Turkiya – 56 foiz) ta’siri kuchaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu davlatlar valyutalari kurslarining keskin o‘zgarishi so‘m almashuv kursiga bir oydan uch oygacha bo‘lgan muddatdan keyin o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.

Natijada so‘mning real almashuv kursi ushbu davlatlar valyutalariga nisbatan qadri sezilarli darajada oshdi (Rossiya rubliga nisbatan 29 foizga, Qozog‘iston tangasiga nisbatan 22 foizga, Turkiya lirasiga nisbatan 67 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 14 foizga).

Ushbu holat mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini pasaytirib, ichki valyuta bozoridagi talab va taklif darajasiga ta’sir etmoqda.

3.Markaziybanktomonidanbanktizimidagilikvidliknitartibgasolishningasosiybozorinstrumentlaridanbiriochiqbozoroperatsiyalarihisoblanadi.

Pul-kreditsiyosatiningfaolbosqichgao‘tishsharoitidabanktizimidagilikvidlikningmaqsadlioperatsionko‘rsatkichlargamosliginita’minlashdaochiqbozoroperatsiyalarinidoimiyravishdao‘tkazibborishko‘zdatutilmoqda. Ochiq bozor operatsiyalari strategiyasini ishlab chiqishda quyidagilarga ustuvor ravishda e’tibor qaratiladi:

• 
  operatsion maqsadlarga erishish;
  
• 
  likvidlik oqimlarining keskin tebranishlarini qisqartirish;
  
• 
  pul bozoridagi foiz stavkalarini Markaziy bank foiz stavkasiga yaqin darajada shakllanishini ta’minlash;
  
• 
  instrumentlarning harajat va foydaliligining maqbul nisbatiga erishish;
  
• 
  bozorni yanada rivojlantirish va boshqalar.
  

Bunda, ochiq bozor operatsiyalarida foydalaniladigan instrument turlarini Markaziy bank tomonidan bosqichma-bosqich ko‘paytirilib boriladi.

Xususan, Markaziy bank iqtisodiyotdagi va bank tizimidagi holatdan kelib chiqib, ochiq bozor operatsiyalari turlari va hajmlarini belgilaydi, ular qatoriga:

• 
  o‘zgarmas va o‘zgaruvchan stavkada cheklangan hajmdagi kimoshdi savdolari;
  
• 
  garov ta’minoti asosida milliy valyutada kreditlar berish;
  
• 
  davlat qarz majburiyatlari chiqarilishi bilan ular bo‘yicha RYePO operatsiyalari;
  
• 
  milliy valyutadagi muddatli depozitlar va boshqalar kiradi.
  

Ochiq bozor operatsiyalarini o‘tkazishda asosiy e’tibor o‘tkaziladigan operatsiya muddatlarining likvidlik maqsadli darajasi bilan muvofiqlashtirish, bozorni yanada rivojlantirish, operatsiyalarni amalga oshirish jarayonlarining ishonchliligi va shaffofligini ta’minlash qabi vazifalarga qaratiladi.

Qayd etish lozimki, respublikamizda 1996 yildan 2011 yilgacha davlat qimmatli qog‘ozlari muomalaga chiqarilib ular tijorat banklari o‘rtasida joylashtirilgan. 2012 yilga kelib davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarilishi to‘xtatilgan.

Davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish, joylashtirish va ularga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha barcha imkoniyatlar mavjud bo‘lib, bu borada yetarlicha tajriba shakllangan.

Xalqaro amaliyotda davlat qimmatli qog‘ozlarining doimiy muomalada bo‘lishi nafaqat davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning maqbul yo‘li, balki mamlakat moliya bozorini rivojlantirishning muhim instrumenti bo‘lib hisoblanadi.

O‘z navbatida, Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini faollashtirish maqsadida 2018 yilda davlat qimmatli qog‘ozlarini muomalaga chiqarish borasida Moliya vazirligi bilan tegishli tadbirlarni amalga oshordi.

Shu bilan birga, Markaziy bank operatsiyalarini takomillashtirishga oid normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish ishlari davom ettiriladi.

Ta’sirchan foiz siyosatini amalga oshirishda banklararo pul bozorining samarali ishlashi muhimligini inobatga olib, Markaziy bank ushbu bozorning har tomonlama rivojlanishi uchun zaruriy sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor qaratadi.

Xususan, 2018 yilda qisqa muddatli likvidlik berish jarayonini takomillashtirish maqsadida banklararo pul bozorining yagona elektron platformasini ishga tushirildi.

Ushbu tadbirning amalga oshirilishi tijorat banklarining bo‘sh pul mablag‘lari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yagona platformaga jamlash va bozor ishtirokchilari uchun foiz stavkalari dinamikasini kuzatish imkonini yaratadi hamda foiz stavkalarining bozor mexanizmlari asosida shakllanishiga xizmat qiladi.

Ayni vaqtda yagona elektron platforma Markaziy bankning bozor operatsiyalari orqali qisqa muddatli foiz stavkalariga tezkor ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytiradi va pul-kredit siyosati uzatish mexanizmining foiz kanali ta’sirini kuchaytiradi.

Markaziybanklarningochiqbozoroperatsiyalarida oldi-sotdiobyektisifatida, asosan, quyidagiqimmatliqog’ozlardanfoydalaniladi.
- xazina veksellari;
- hukumatning obligatsiyalari;

- hukumatning o’rta va o’zoq muddatli xazina majburiyatlari;

- korporativ obligatsiyalar;
- tijorat banklarining depozit sertifikatlari;
- korxonalarning tijorat veksellari.

Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalari milliy bank tizimizaxiralarining miqdoriga bevosita ta’sir qilish yo’li bilan pullar taklifigava tijorat banklarining kredit emissiyasi hajmiga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi.

O‘zbekistonda ochiq bozor operatsiyalarini rivojlantirish istiqbollari

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ochiq bozor operatsiyalarida oldi-sotdi obyekti bo’lib hukumatning qisqa muddatli obligatsiyalari va o’rta muddatli xazina majburiyatlaridan foydalanilmoqda. Shu bilan birga, respublikamizda muomalada O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining obligatsiyalari mavjud. Ammo bu obligatsiyalar tijorat banklarining vakillik hisobraqamlaridagi likvidlilikning ma’lum qismini olib qo’yish maqsadida emissiya qilingan.

Markaziy bank tomonidan ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda tijoratbanklariga nisbatan aniq mezonlarga asoslangan majburiyatlar belgilanishi lozim. Bu borada ochiqbozor siyosati bo’yicha katta tajriba to’plagan markaziy banklar (Angliya Markaziy banki, GFR Bundesbanki, AQSh FZT) ning ochiqbozor operatsiyalarini amalga oshirish tartibini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Masalan, Angliya Markaziy bankining amaldagi talabiga ko’ra, Markaziy bank bilan ochiqbozor operatsiyalarida ishtirok etuvchi tijorat banklari quyidagi mezonlar bo’yicha talabga javob berishlari lozim:

– operatsiyani to’liq va xavfsiz rejimda amalga oshirish imkoniniberadigan darajada texnik imkoniyatlarga ega bo’lishi lozim;

– turli bozorlarda likvidlilikni talab qilinadigandarajada o’zgartirish uchun zarur bo’lgan miqyosda operatsiyalarnifaol tarzda amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur;

– ochiq bozordagi operatsiyalarda doimiy tarzda ishtirok etishi lozim;

– Markaziy bankni bozorda yuzaga kelgan sharoitlar vatendentsiyalar to’g’risidagi foydali ma’lumotlar bilan doimiy ravishda ta’minlab turishi zarur.