12-mavzu. Buddaviylik va xristian dini tarixi va falsafasi Reja: 1

Lamaizm (tibetcha – eng ulugʼ) VII–XIV asrlarda Tibetda mahayana yoʼnalishi 
taʼsirida vujudga kelgan. Muqaddas diniy kitoblar “Kangʼyur” va “Tengʼyur”da 
bayon qilingan barcha qonun–qoida va talablar lamaizm eʼtiqodining asosini 
tashkil etadi. Lamaizm taʼlimotiga koʼra, inson buddaviylik aqidalariga tayanib, 
faqat lamalar yordamida najot topadi, gunohlardan poklanadi, lamalar yordamisiz 
oddiy kishilar jannatga tusha olmaydi. 
Buddaning Yer yuziga yana qaytishi va dunyoda adolat oʼrnatishiga ishonch 
lamaizm taʼlimotida muhim oʼrin egallaydi. Xudolarning Yerdagi vakili 
hisoblangan lamalarga va dunyoviy hokimiyatga soʼzsiz boʼysunish, ibodat va 
rasm–rusumlarni dabdabali oʼtkazish, muqaddas kitoblar talqinini teatrlashtirilgan 
tomoshalarda aks ettirish, xudolarning gʼazabi, yovuz ruhlar ziyonini qaytarish 
uchun turli duo va afsunlar oʼqish lamaizmga xos xususiyat hisoblanadi. Odam 
oʼldirish, oʼgʼrilik, yolgʼonchilik, tuhmat, gʼiybat, bekorchi soʼzlash, ochkoʼzlik, 
kek saqlash, zino qilish lamaizmda ham ogʼir gunoh sanaladi. Lamaizm taʼlimotiga 
koʼra, gunoh qilishdan oʼzini tiyish fazilat hisoblanib, insonga “eng yaxshi qayta 
tugʼilish”ga yordam beradi. 

---

Lamaizmning oliy diniy rahnamosi Dalay–Lama (tibetcha – “dengizdek ulugʼ 
lama”) tugʼilgan mavjudotlarning eng ulugʼi, “boddhisattva”ning Yerdagi 
koʼrinishi, tirik xudo hisoblanadi. 
“Lamaizm” tibetliklarning asosiy dini hisoblanadi. Tibetda 3000 dan ortiq 
buddaviylik ibodatxonalari mavjud. Shuningdek, lamaizm Rossiyaning, Buryatiya, 
Tuva, Oltoy kabi hududlarida ham keng tarqalgan. 
Buddaviylik miloddan avvalgi VI–V asrlarda Shimoliy Hindistonda vujudga 
keldi. Bu davrga kelib ko‘p xudolikka asoslangan vedachilik, braxmanlik, jaynizm 
yangi ijtimoiy sharoitga javob bera olmay qolgan edi. Buddaning bo‘ysunish va 
itoatkorlik, azob–uqubatlardan qutulishning asosiy yo‘li, aql farmoniga bo‘ysunish 
orqali inson oliy saodatga erishishi mumkinligi haqidagi g‘oyalari o‘sha davr 
ijtimoiy–siyosiy va ma’naviy hayotini yorqin aks ettirar edi. 
Baqtriya–Toxaristonning eng taraqqiy etgan madaniyat markazlaridan biri bo‘lgan 
Termizning madaniy–ma’naviy hayotida buddaviylikning o‘rni misolida ko‘rish 
mumkin. Miloddan avvalgi 1–asrda Termizda buddaviylik ustuvor mavqega ega 
bo‘ldi. Bunda shahar zadagonlarining buddaviylikni qabul qilishi va ibodatxonalar 
qurilishiga homiylik qilishlari muhim ahamiyat kasb etgan. Qoratepa va Fayoztepa 
ibodatxonalari eng katta sajdagohlardan hisoblangan. Ularda Buddaning loydan 
yasalgan katta haykali va stupalar bo‘lgan. Ibodatxonalar odatda er osti va er usti 
qismlaridan iborat bo‘lgan. Bu erda alohida stupalar ham mavjud bo‘lib, ular oq 
marmardan mahorat bilan ishlangan Budda haykalchalari bilan bezatilgan 
“Zo‘rmala” stupasi mahobati bilan ajralib turgan. Stupalar bir necha balandlikda 
to‘rtburchak shaklda bunyod etilgan. Stupa usti gumbazsimon qilib ishlanib, unga 
yog‘och yoki toshdan yasalgan langar o‘rnatilgan. Bu langarlarda toshdan yasalgan 
bir necha soyabon bo‘lib, buddaviylar uni “chatra” deb atashgan. “Chatra” 
muqaddas daraxt timsolidir. Fayoztepa “vixara” (sanskritcha – kulba, boshpana, 
buddaviy rohiblarning yomg‘ir mavsumi vaqtida yashaydigan kulba, hovli va 
bog‘dan iborat bo‘lgan joyi) uslubidagi ibodatxona bo‘lib, uning markazida diniy 
marosimlar o‘tkazilgan. Ibodatxona bilan yonma–yon joylashgan stupadan oltin 
suvi yurgizilgan, sopol va marmardan yasalgan haykallar topilgan. Bu erdan 
marmartoshdan nafis ishlov berib yasalgan muqaddas “Boddxa” daraxti ostida 
o‘tirgan Budda va uning ikki tomonida turgan ikki rohib haykali ham topilgan. 
Qoratepa xarobasidan shimoliy Baqtriyadagi eng katta va mahobatli stupa 
topilganini alohida qayd etish lozim. Bizgacha stupaning asosi hamda 
zinapoyaning ikki tomonida joylashgan kichik stupalar, o‘sha davrga tegishli 
yozuv namunalari saqlanib qolgan. Kushon podsholigining dastlabki poytaxti 
Dalvarzintepa o‘rnida bo‘lgan. Kushonlar hukmdori Kanishka davrida 
Dalvarzintepa shahar sifatida shakllanib, savdo–sotiq markazlaridan biriga 
aylangan. Surxondaryo viloyati Sho‘rchi tumanida joylashgan Dalvarzintepa 
(qalinligi 10 metrgacha bo‘lgan qudratli mudofaa devori bilan o‘rab olingan qal’a 
shahar) majmuasidan Budda ibodatxonasi va aslzodalar dafn etilgan dahma, 
shuningdek, oltin xazina to‘ldirilgan ikki yarim metrli sopol ko‘za topilgan. Bular 
buddaviylikning o‘sha davr xalqlari ijtimoiy–ma’naviy hayotidagi mavqei va 
boshqa mahalliy dinlar o‘rtasida egallagan o‘rnini ko‘rsatadi. 

---

Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi tarixi va madaniyati rivojida buddaviylik 
muayyan o‘rin egallaydi. Bunga Markaziy Osiyo hududida joylashgan 
Dalvarzintepa, Quva, Zartepa, Qorovultepa, Ayritom mavzelaridan topilgan 
arxeologik qazilmalar, jumladan, Shakyamuni sanamlari, haykalchalar, ramziy 
g‘ildiraklar va stupa qoldiqlari, shuningdek, marmardan yasalgan va juda yaxshi 
saqlangan Budda haykali aniq dalolat beradi. Qadimgi Termiz xarobalaridan 
topilgan yirik ibodat majmuasida 25 ta Budda kompleksi (Buddaning tikka turgan, 
o‘tirgan va yotgan holdagi haykallari 3–4 metrgacha balandlikda loy–ganchdan 
ishlangan) borligi aniqlangan. Qoratepada topilgan arxeologik yodgorliklar er usti 
va g‘or ichida joylashgan ibodatxona, saroy, rohib (zohid) uchun moslashtirilgan 
hujralardan iborat bo‘lgan. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan yodgorliklar 
buddaviylikning o‘sha davrdagi mavqei haqida xabar beradi. Shuningdek, 
ajdodlarimizning yuksak moddiy madaniyati, dini, urf–odati, tafakkur tarzi 
haqidagi tasavvurimizni boyitishga xizmat qiladi. 
Hozirgi davrda buddaviylik Janubiy, Janubiy–sharqiy, Sharqiy Osiyo mamlakatlari 
Shri Lanka, Hindiston, Birma, Tailand, Laos, Mo‘g‘uliston, Kambodja, V’etnam, 
Xitoy, Singapur, Butan, Nepal, Malayziya, Koreya, Yaponiya, qisman Evropa va 
Amerika qit’asi, Rossiyaning Tuva, Buryatiya, Qalmiqiston kabi hududlarida keng 
tarqalgan. 700 milliondan ortiq kishi buddaviylikning turli yo‘nalishlariga e’tiqod 
qiladi. Hozirda buddaviylik Yaponiyaning davlat dini hisoblanadi. Xristianlik dini 
buddaviylik va islom dinlari qatorida jahon dini hisoblanadi. Bu din o‘ziga e’tiqod 
qiluvchilarning soni jihatidan jahon dinlari orasida eng yirigi hisoblanadi. Unga 
e’tiqod qiluvchilarning soni 1 mlrd. 600 mln. bo‘lib, bu son dunyo aholisining 
deyarli uchdan biriga to‘g‘ri keladi. 
Xristianlik asosan Evropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya qit’alarida 
hamda qisman Afrika qit’asining janubiy qismida va Osiyo qit’asining sharqiy 
qismida tarqalgan. 
Xristianlik eramizning boshida Rim imperiyasining sharqiy qismida Falastin 
erlarida vujudga keldi. Iso Masix (Iisus Xristos) Bibliyaning xabar berishiga ko‘ra, 
xristianlik ta’limotining asoschisi bo‘lib, u Rim imperiyasi tashkil topganining 747 
yili Falastinning Nazaret qishlog‘ida bokira qiz Maryamdan Xudoning amri bilan 
dunyoga keldi. Yangi eraning boshlanishi ham Iso Masihning dunyoga kelishi 
bilan bog‘liq. 
Eramizning boshlarida yaxudiylar xokimiyatning uch tabaqasi bilan bog‘liq og‘ir 
tushkunlikni boshdan kechirar edilar. Bir tomondan Rim imperatori va uning 
joylardagi noiblari, ikkinchi tomondan Falastin podshoxi Irod Antipa, uchinchi 
tomondan esa ruhoniylar xalqni turli soliqlar va majburiyatlar bilan ko‘mib 
tashlagan edilar. Xuddi shu davrda yaxudiylar o‘rtasida kutilayotgan xaloskorning 
kelishi yaqinlashib qolganligi haqida xabar tarqatuvchilar paydo bo‘ldi. Ular xalqni 
kutilayotgan xaloskor kelishiga tayyorlash uchun chiqqan edilar. Shunda Iso Masix 
yaxudiylikni islox qilish va uni turli xurofotlardan tozalash g‘oyasi bilan chiqib, 
xristian diniga asos soldi. Yaxudiylar uni va uning izdoshlarini Falastindan quvg‘in 
qildilar. Isoning 33 yoshida fitnachilikda ayblab qatl etishga xukm qildilar. 

---

Муқаддас “Троитца” 
Биби Марям иконаси 
Isoning tarixiyligi xususida diniy va diniy bo‘lmagan 
manbalar orasida ixtilof mavjud: xristianlik 
manbalari Isoning o‘zi xudo bo‘la turib, 
insoniyatning gunoxlarini o‘ziga olish uchun odam 
qiyofasida tug‘ilganini, uning tarixiy shaxs ekanini 
ta’kidlab, uning hayot tarzini, insonlar bilan muloqoti 
haqidagi keng ma’lumotlarni bersada, diniy 
bo‘lmagan 
manbalarda 
Isoning 
nomi 
uchramaganligini nazarda tutib, u tarixiy emas, balki 
afsonaviy shaxsdir deguvchilar ham bor. 
Iso nomiga qo‘shiluvchi Masix so‘zi qadimiy 
yaxudiy tili - ivritdagi “moshiax” so‘zidan olingan 
bo‘lib, “silangan” yoki “siylangan” ma’nolarini 
beradi. Grekchada bu so‘z “xristos” (“christos”) 
shakliga ega. Bu dinning “xristianlik” yoki