13-Ma’ruza: sathni o’lchash usullari va asboblari

1–rasm. Texnologik apparatlarda 
ko‘rsatkich shishalarni o‘rnatish 
sxemasi 
 x
 
F 
1 
 ρ
0 
 d
x 
 h
 
2 – rasm. Qalqovich 
siljishining sxemasi 
 ρ
 

---

65 
F=G=konst
(5) 
Bundan foydalanib, qalqovichning suyuqlikka botgan qismining balandligini topish mumkin 
const
g
S
G
x





(6) 
Bu holda kuchlar muvozanatini ta’minlaydigan 
qalqovich suyuqlik sathiga muvofiq siljiydi. 3–rasmda shu 
prinsipga 
asosan 
ishlaydigan 
doimiy 
cho‘kadigan 
qalqovichli sath o‘lchagichning oddiy sxemasi ko‘rsatilgan. 
Sanoatda qo‘llaniladigan ko‘pchilik sath o‘lchagichlar shu 
sxema asosida ishlaydi. Qalqovich 1 roliklar 2 yordamida 
muvozanatlovchi yuk 3 bilan elastik tros (po‘lat sim) orqali 
bog‘langan. YUk bilan biriktirilgan strelka shkala 4 ga 
muvofiq suyuqlik sathni ko‘rsatib turadi. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlar uchun, 3-rasmda 
trosning taranglik kuchi va roliklardagi ishqalanishni 
hisobga olgan holda, «qalqovich-tortuvchi (teskari yuk)» 
tizimning muvozanat holati quyidagi tenglama bilan 
yoziladi: 
G
G
=G
t
 –S h
1
 ρ
s
 g
(7) 
bu erda, G
t
, G
G 
- qalqovich og‘irliigiga qarshi og‘irlik kuchi (teskari yuk) va og‘irlik kuchi; S – 
qalqovich yuzasi; h
1
 – qalqovichning cho‘kish balandligi; ρ
s
– suyuqlik zichligi. 
Suyuqlik sathini oshishi qalqovichning chuqurligini o‘zgartiradi va unga qo‘shimcha itaruvchi 
kuch ta’sir etadi. YUqorida yozilganlar natijasida tenglik buziladi va qalqovich og‘irliigiga qarshi yuk 
toki osilga qalqovich h
1
balandlikga teglashguncha pastga tushaveradi. 
Bu o‘lchagichning asosiy kamchiligi – shkalasining teskariligi va tros og‘irligining o‘zgarishi 
hisobga olinmasligi, baland idishlarda hisoblash qiyinligi va hokazo. 
Qalqovichli sath o‘lchagichlarning turli modfikatsiyalari mavjud. Ular bir-biridan tuzilishi, 
o‘lchash xarakteri (uzluksiz yoki qayd qiluvchi), masofaga uzatish tizimini (pnevmatik, elektr va 
boshqalar) ishlatish shartlari va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. 
Idishdagi suyuqlik sathini o‘zgarishiga qarab qalovichning siljishini kamaytirish maqsadida 
chiziqli tavsifga ega bo‘lgan davriy cho‘kadigan silindrik qalqovichdan 
foydalanish mumkin.
Davriy cho‘kadigan qalqovichli sath o‘lchagichning ishlash prinsipi 
qalqovich (buyk) massasining suyuqlikka cho‘kish chuqurligiga qarab 
o‘zgarishiga asoslangan. Bunday sath o‘lchagichlarning sezgir elementi og‘ir 
jism (masalan, silindr), ya’ni idish ichida vertikal osilgan va nazorat 
qilinayotgan suyuqlikka qisman botirilgan (4-rasm) qalqovichdan iborat. 
Qalqovich bikrligi S bo‘lgan va qalqovichga ma’lum kuch bilan ta’sir etadigan 
elastik ilgakka mahkamlangan (4-rasmda bunday element prujinadir). 
Suyuqlik sathini 00 holatidan h ga orttirilsa, itaruvchi kuch ortadi. Bu buykni x 
holatiga ko‘tarishga olib keladi, bu erda uning ko‘tarilishi bilan cho‘kish 
kamayadi, ya’ni x. Bu bilan kuch o‘zgaradi, shu kuch bilan ilgak buykka 
ta’sir qiladi. O‘zgarish buykning cho‘kishi h-x ga ortishi natijasida itarish 
kuchining o‘zgarishiga teng: 
 x∙C=(h-x)ρc∙g∙F-(h-x)ρg∙g∙F (8) 
bu erda, S – ilgakning bikrligi; ρ
s
, ρ
g
 - suyuqlik va gazning zichligi; F – 
qalqovich ko‘ndalang kesimining yuzi. 
Bunday qalqovichli sath o‘lchagich statik tavsifining ifodasini osonlik 
bilan topish mumkin: 
 
4 
1,2 
 1
 
1,0 
0,8 
0,6 
0,4 
0,2 
 
3 
 2
 
 2