13. XIX əsrin I yarısında Rusiyanın Azərbaycanı işğal etməsi

35. Çar Rusiyasının erməniləri Qafqazda məskunlaşdırmaq siyasəti.

Çar Rusiyası regionda köçürmə siyasətinə 1817-ci ildə başlamışdı. Cənubi Qafqazda ilk olaraq almanlar məskunlaşdırılmışdı. Amma 1820-ci illərin ortalarında rəsmi Sankt-Peterburq almanların bu regiona uyğunlaşa bilmədəyini anlamışdı. Belə olan təqdirdə, Qacarlarla Osmalı dövlətində müsəlman əhali ilə əsrlər boyu birgə yaşamış ermənilər var idi. Yəni ermənilərin orada yaşadığı şərait Cənubi Qafqazdakı ilə eyni idi. Odur ki, Rusiya ermənilərin onun imperiya planı baxımından faydalı element ola biləcəyini düşünməyə başlamışdı. Bundan başqa, Osmanlı və Qacarlar dövlətində yaşamış bəzi ermənilər, xüsusilə din xadimləri müharibə dövründə rus ordusuna güclü dəstək vermiş, əvəzində rus liderlərdən yeni istila edilmiş ərazilərdə məskunlaşdırılmalarını xahiş etmişdilər. Bəzi ermənilər isə Rusiyaya hətta Cənubi Qafqaz regionunda xüsusi erməni inzibati-ərazi vahidinin yaradılması ilə bağlı bir neçə gizli məktub ünvanlamışdı. Ermənilərin planına əsasən, bu ərazilər gələcəkdə müstəqil erməni çarlığının təməli olmalı, Qacarlar ilə Osmanlı imperiyasından ermənilərin köçürülməsilə isə burada onların mövqeyi daha da möhkəmlənməli idi.

Ermənilər Qarabağ və İrəvan kimi bır sıra Azərbaycan xanlıqlarında etnik azlıq olub. Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazda köçürmə siyasətinə başladığı 1820-ci illərin ortalarında da Qarabağ əhalisinin əksəriyyəti müsəlman azərbaycanlılar idi. Rusiya imperiyasının Qafqazdakı ali baş komandanı, general Aleksandr Tormasov 1810-cu il avqustun 2-də Sankt-Peterburqa göndərdiyi məktubda qeyd edirdi ki, Qarabağda yaşayan 12 min ailədən yalnız 2500-ü ermənidir. 1823-cü ilin rəsmi statistikası ilə məlum olur ki, Qarabağda həmin vaxt 15 min 729 müsəlman ailə və 4366 erməni ailə yaşayıb.

İkinci Rusiya-Qacarlar müharibəsi dövründə (1826-1828) Rusiyanın istila etdiyi digər iki xanlıq – İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarında əhalinin 75%-i müsəlman olsa da, bu iki xanlığın ərazisində də “Erməni vilayəti” yaradılmışdı. Rusiyanın həmin dövrdə Qafqazdakı ali baş komandanı İvan Paskeviç “Erməni vilayəti”nin qubernatoru general Karsovskiyə 1828-ci ildə göndərdiyi məktubda bildirirdi ki, vilayətin əhalisinin dörddə üçünü müsəlmanlar təşkil edir.

Bu arada, general İvan Paskeviç (ona hərbi uğurlarına görə 1828-ci ildə İrəvan qrafı titulu verilmiş, 1831-ci ildə isə o, Polşa Krallığının qubernatoru təyin edilmişdi) erməniləri zəhmətkeş və sadiq insanlar kimi xarakterizə edir, bununla da Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaza köçürmə siyasətinə haqq qazandırmağa çalışırdı. Bununla yanaşı, o, yeni istila edilmiş Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan vilayətlərinin əhalisinin sayının artırılması üçün oraya ermənilərin köçürülməsinə ehtiyacın olduğunu da vurğulayırdı. İmperiya tarixçisi Serqey Qlinka isə ermənilərin Qacarlar dövlətindən Rusiya imperiyasına köçürülməsini təsvir edən zaman sərhəd bölgələrdə xristianların məskunlaşdırılmasının faydalı olduğunu bildirirdi. O, ermənilərin Şimalı Qafqaza köçürüldüyünü, üstəlik, onların regionda osmanlılara, qacarlara və dağlı xalqlara qarşı mübarizədə effektli vasitə olduğunu etiraf edirdi.