15-ma`ruza. Polimerlar kimyosi reja: Polimerlar, plastmassa, ularning olinishi, xossalari va ishlatilishi

2
Н
5
)
3
+ТiС1
4
ishtirokida mayin
sharoitda +50-80°С, 1МПа bosimda polietilen sintez qilish usulini yaratdi. Shu
katalizatordan foydalanib italyan olimi D.Natta kristallanadigan polipropilen va

---

---

polistirol

oldi
va
ularning
kristallanish
sababini
tushuntirgan
holda
`makromolekulalarning stereoregulyarligi` tushunchasini kiritdi. Polimer fani va
sanoatdagi olamshumul ahamiyati uchun bu ishlar turkumini yuqori baholab Sigler va
Natta kimyo bo`yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandilar.
Sigler-Natta katalizatorlar ta'sirida polimer sintezi jarayonida juda murakkab,
uning talaygina savol va jumboqlari hali juda aniq tushunarli emas. Bir narsa aniqki,
1- bosqichda ТiС1
4
ni А1(С
2
Н
5
)
3
alkillanadi, 2- bosqichda M bo`sh (labil) Тi-С 
bog`i orqali birikadi. Bu kimyoviy jarayonning `detallari`, ayniqsa Al- organik
birikmaning zanjirini o`sishi bosqichida roli hali to`la aniq emas. Bu haqda 2 xil
taxmin (A va B) mavjud:
А. TiCl
3
+Al(C
2
H
5
)
3
- qattiq
R TiCl
3
CH
2
CH
2
R TiCl
3
CH
2
CH
2
R CH
2
CH
2
TiCl
3
Koordinasiya Ti-C bog`ini bo`shatadi va u bog`ga monomerning ma'lum
fazoviy holatda birikish imkonini beradi va reaksiya natijasida stereoregulyar
polimer hosil bo`ladi.
B. А1R
3
faol markaz hosil bo`lishida qatnashadi
TiCl
3
+AlCl
3
Cl
Cl
Ti
Cl
R
Cl
+
Al
Ti
Cl
R
Al
R
R
Cl
R
O`zbekistondagi Sho`rtangaz-kimyo majmuasida polietilen ishlab chiqarish
korxonasida etilenning polimerlanishi anion-koordinasion usulda Sigler-Natta
katalizatori vositasida amalga oshirilmoqda.
Endi O`zbekiston har yili polietilen sotib olishga (40-60 ming tonna) sarf
bo`layotgan valyutani tejab o`zi 50-60 ming tonna polietilenni valyutaga sotadi.

---

---

Cl
CH

2
H
2
C Cl + Cl
R
Cl
Cl
R
+
H
2
C
Ti
Al
Cl
R
R
Ti
+
2
CH
2
-
R
Al
R
Cl
Cl
R
Ti
Cl + Cl Cl
R
Al
Cl
CH
2
R
CH
2
R
Cl
Ti
C
-
H
Al
R
CH
2
R
Zanjir oxiridagi zvenoda zaryad bor. Shuning uchun Sigler-Natta katalizatori
ta'sirida polimerlanish anion-koordinasion polimerlanish deb yuritiladi. Reaksiyaning
uzilishi ham anion polimerlanishga o`xshash bo`ladi.
Sigler-Natta katalizatorlari I-III guruh elementlari organik birikmalardan Q
(IV-VIII) guruh o`tkinchi elementlardan tuziladi. Katalizatorlar geterogen va
gomogen holatda olinadi. Getrogen katalizatorlar ishtirokida izotaktik polimer
olinadi, gomogen katalizatorlar ishtirokida esa sindiotaktik polimerlar olinadi.