15-ma`ruza. Polimerlar kimyosi reja: Polimerlar, plastmassa, ularning olinishi, xossalari va ishlatilishi

Cheksiz bo`kish. Yuqorida aytib o`tilganidek cheksiz bo`kish erishning
birinchi bosqichi bo`ladi, so`ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraladi va quyi
molekulyar erituvchi molekulalari bilan aralashadi. Polimerlarni erishining asosiy
xususiyati shundan iboratki, erish davridagi aralashayotgan komponentlarning
molekulalari katgaligi va harakatchanligi bo`yicha bir-biridan bir necha ming
marotaba farq qiladi. Odatda quyi molekulyar erituvchining molekulalari juda
harakatchan bo`ladi va polimerga erituvchi q¢shilganda suyuqlik molekulalari
polimer orasiga kira boshlaydi va polimer zanjirlarini bir-biridan ajratadi, ya'ni
bo`kish sodir bo`ladi; kam harakatchan bo`lgan makromolekulalarning quyi
molekulyar suyuqlik fazasiga tarqalishi esa ma'lum vaqt talab qiladi. Demak,
polimerning erish jarayonidan oldin doim bo`kish kuzatiladi.
Bo`kkan polimer, ya'ni quyi molekulyar suyuqlikning polimerdagi eritmasi,
ma'lum vaqt toza suyuqlik bilan birgalikda mavjud bo`la oladi. So`ngra
makromolekulalar bir-biridan ajrala boshlaydi va asta-sekin erituvchi molekulalari
orasiga tarqalib bir jinsli eritma hosil qiladi. Demak, cheksiz bo`kish ikki
suyuqlikning o‘zaro aralashishiga o`xshagan jarayondir. Uning o`ziga xos farqi
komponentlardan birining zanjirsimonligi va bukiluvchanligidadir. Shuning uchun
agar polimer molekulalari sferik tuzilishga ega bo`lsa, ular erish davrida bo`kmaydi.
Masalan, molekulyar massasi 800000 bo`lgan glikogen molekulalari sferik tuzilishga
ega bo`lganligi uchun erish davrida bo`kmaydi.
Chekli bo`kish. Bo`kish har doim ham erish bilan tugayvermaydi. Ko`pincha
jarayon ma'lum bo`kish darajasiga yetishi bilan to`xtaydi. Buning sababi polimer
bilan erituvchining chekli aralashishidir. Natijada jarayon oxirida sistemada ikkita
faza hosil bo`ladi, yukorimolekulyar birikmaning erituvchidagi to`yingan eritmasi va
erituvchining polimerdagi to`yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo`kish doimo
muvozanatda bo`ladi, ya'ni ma'lum darajagacha bo`kkan polimerning hajmi
o`zgarmas bo`lib qoladi (agar sistemada kimyoviy o`zgarish bo`lmasa). Bo`kishning
bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o`xshashdir. Chekli erish bilan
boradigan bo`kishni polivinilxlorid-atseton va polixloropren-benzin va boshqa
sistemalarda kuzatish mumkin. Chiziqli va to`rsimon polimerlarning bo`kishi bir-
biridan farq qiladi. Chiziqli polimerlar uchun bu jarayon ikki suyuqlikning chekli
aralashishiga o`xshash bo;lib, ma'lum sharoitda (ya'ni harorat yoki komponentlar

---

---

konsentrasiyasining ma'lum qiymatida) chekli bo`kish cheksiz erishga o`tishi

mumkin.
O`zbekistonda ishlab chiqiladigan polimer materiallar. ―Shurtan gaz kimyo
majmuasi‖da polietilen; suyultirilgan gaz; yengil kondensat; oltingugurt; tozalangan
tabiiy gaz va boshqa turdagi tayyor polietilen mahsulotlar ishlab chiqaradi.